Epistemoloji
| Epistemoloji |
|---|
| üzerine bir seri |
|
Ana kavramlar |
|
Ayrımlar |
|
Düşünce okulları |
|
Konular ve görüşler |
|
Bağlantılı uzmanlık alanları |
|
Önemli epistemologlar |
|
Bağlantılı alanlar |
| Felsefe |
|---|
| üzerine bir seri |
  |
Epistemoloji (Antik Yunanca ἐπιστήμη, epistēmē 'bilgi', ve -loji) ya da bilgi felsefesi, bilgiyle ilgilenen bir felsefe dalıdır. Epistemologlar, bilginin doğası, kaynağı ve kapsamı, epistemolojik gerekçelendirme, inancın rasyonelliğini ve diğer çeşitli konuları incelemektedir. Epistemoloji, felsefenin etik, mantık ve metafizikle birlikte dört ana dalından biri olarak kabul edilir.[1][2]
Epistemolojideki tartışmalar genel olarak dört ana alanda toplanmıştır:[3][4][5]
- Bilgi doğasının felsefi analizi ve bir inancın bilgiyi oluşturması için gereken gerçeklik ve gerekçelendirme gibi koşullar
- Algı, gerekçe, bellek ve tanıklık gibi potansiyel bilgi ve gerekçeli inanç kaynakları
- Tüm gerekçelendirilmiş inançların birer gerekçeli temel inançtan mı türetilmesi gerektiği yoksa gerekçelendirmenin yalnızca bir dizi tutarlı inanca mı dayalı olması gerektiği soruları da dahil olmak üzere, bir bilgi bütünün veya gerekçelendirilmiş bir inancın yapısı
- Bilginin olabilirliğini sorgulayan felsefî şüpheciliğin yanı sıra, şüpheciliğin sıradan bilgi iddialarımıza bir tehdit oluşturup oluşturmadığı ve şüpheci argümanları reddetmenin mümkün olup olmadığı gibi sorunlar
Epistemoloji, bu ve diğer tartışmalarda "Ne biliyoruz?", "Bir şeyi bildiğimizi söylemek ne anlama gelir?", "Gerekçelendirilmiş inançları gerekçelendirilmiş kılan nedir?" ve "Bildiğimizi nasıl biliyoruz?" gibi soruları cevaplamayı hedefler.[2][3][6][7]
Epistemolojinin temel soruları[değiştir | kaynağı değiştir]
- Bilgi nedir?
- Bilginin kaynağı nedir?
- Bilginin değeri nedir?
- Doğru bilgi var mıdır?
- Bilginin sınırı nedir?
- Bilginin yöntemi nedir?
- İnsan neyi bilebilir?
Doğru bilginin ölçütü olarak farklı felsefi yaklaşımlar aklı, deneyleri, gözlemlenebilir olguları, faydayı, sezgileri ya da özleri (fenomen) kabul etmiştir. Ancak yaklaşımlar bunlarla sınırlı değildir.[8]
Epistemolojinin sorgulama alanları[değiştir | kaynağı değiştir]
Sosyal epistemoloji: Bilgi yüklemelerinde bireyler arasındaki ilişkiler ve inançların sosyal bağlamlardaki yerini[9] araştırır.
Formal epistemoloji: Bilgi yüklemelerinde karar, mantık, olasılık ve hesaplanabilirlik gibi kavramların etkisini[10] araştırır.
Metaepistemoloji: Epistemolojinin konusu, yöntemleri ve amaçlarını araştırır. Epistemoloji alanında bilgi edinmek için sorulan soruların ve bu sorulara verilen cevapların gerekliliği ve doğruluğu üzerinde durur.
Evrimsel epistemoloji: İnsanlar ve hayvanlarda, bilginin ve bilişsel mekanizmaların geçirdiği evrimsel süreçleri[11] araştırır.
Uygulamalı epistemoloji: Araştırma sistemlerinin doğru bilgiye erişmede işe yarayıp yaramadığını araştırır.
Doğru bilgi mümkün müdür?[değiştir | kaynağı değiştir]
Doğru bilgi mümkün değildir[değiştir | kaynağı değiştir]
Doğru bilginin mümkün olmadığını savunan görüşler, duyuların insanı aldatması, bilginin göreceli olması ve her şeye şüpheyle yaklaşılması gerektiği gibi bakış açılarıyla, herkesin doğru kabul edebileceği kesin bilgilere ulaşılamayacağını savunmuşlardır. Antik Yunan’da, zenginlerin çocuklarına para karşılığında eğitim veren sofistler ve şüpheyi bir sistem olarak ortaya koyan septikler, doğru bilginin mümkün olmadığını savunan filozoflar arasında yer almaktadır.
Sofizm[değiştir | kaynağı değiştir]
Sofizm, bilgiye ulaşma yolunda temel kaynağın duyular olduğunu ve duyuların verdiği bilgilerin de aldatıcı olduğunu savunmuş, bu nedenle bilginin herkes için farklı olabileceğini öne sürmüştür. Rölativizme öncülük eden sofistler, felsefe tarihi boyunca birçok eleştiriye de maruz kalmıştır.
Başlıca temsilcileri: Protagoras ve Gorgias
Septisizm[değiştir | kaynağı değiştir]
Septisizm, şüpheyi bir sistem haline getirerek, bilgi üzerine doğru-yanlış şeklinde bir ayrım yapmayı reddetmiştir. Hiçbir konuda yargıda bulunulmaması gerektiğini savunan septikler, bu anlayışlarına “epokhe” ismini vermişlerdir.
Başlıca temsilcileri: Pyrrhon ve Timon
Doğru bilgi mümkündür[değiştir | kaynağı değiştir]
Doğru bilginin mümkün olduğunu savunan dogmatizm ise, “bilginin kaynağı nedir” sorusuyla kendi içerisinde birçok farklı görüşe ayrılmaktadır.
Rasyonalizm[değiştir | kaynağı değiştir]
Rasyonalizm, bilgiye akıl yoluyla ulaşılabileceğini ve algılarla elde edilen bilgilerin genel-geçer olamayacağını savunmaktadır. Sokrates’in Atina sokaklarında insanlara sorduğu sorularla, doğuştan getirdiklerine inandığı bilgiyi açığa çıkartma çabası, rasyonalizmin tarihteki ilk örneğidir. Platon ise ontolojide idealar ve görüntüler dünyası arasında yaptığı ayrımı temel alarak, idealar dünyasından gelen bilgilerin doğru, görüntüler dünyasında elde edilen bilgilerin ise aldatıcı olduğunu[12] dile getirmiştir.
Aristoteles, diğer rasyonalist filozoflardan farklı olarak doğuştan bilgiye değil, doğuştan bilme potansiyeline vurgu yapmıştır. Duyulardan bağımsız, sadece akla dayalı bilginin var olamayacağını savunarak Platon’u eleştirmiştir.
Sonraki dönemlerde Farabi dine dayalı bir rasyonalizm anlayışı geliştirmiş, Descartes şüphecilikten yola çıkarak doğuştan gelen bilgi ve duyulardan elde edilen bilgi tanımlarını yapmış, Hegel ise rasyonalizme bağlı olarak diyalektik kavramını geliştirmiştir.
Başlıca temsilcileri: Sokrates, Platon, Aristoteles, Farabi, René Descartes ve Georg Wilhelm Friedrich Hegel
Empirizm[değiştir | kaynağı değiştir]
Empirizm, bilgiye deneyim yoluyla ulaşılabileceğini ve doğuştan gelen hiçbir bilginin olamayacağını öne sürmektedir. John Locke’un insan zihnini boş bir levha olarak nitelendirmesi ve dış deneyle elde edilen bilgilerin iç deneyle işlenmesi[13] gibi düşünceleriyle ortaya çıkan empirizm, David Hume’un katkılarıyla gelişmiştir.
Başlıca temsilcileri: John Locke ve David Hume
Sensüalizm[değiştir | kaynağı değiştir]
Sensüalizm, John Locke ve David Hume gibi İngiliz empiristlerinin dışarıdan elde edilen bilginin zihinde işlendiği görüşüne karşı çıkmaktadır. Duyu organlarının elde ettiği veriler dışında hiçbir bilgi elde edilemeyeceğini savumakta ve İngiliz empirizmine göre daha duyumcu bir tutum sergilemektedir.
Başlıca temsilcileri: Étienne Bonnot de Condillac
Kritisizm[değiştir | kaynağı değiştir]
Kritisizm, bilginin kaynağının hem akıl hem de deneyim olduğunu söyleyerek rasyonalizm ve empirizmi eleştirmektedir. Immanuel Kant’ın düşüncelerine dayanan bu görüş, bilgileri deney öncesi anlamına gelen a priori[14] ve deney sonrası anlamına gelen a posteriori olarak ayırmaktadır.
Başlıca temsilcileri: Immanuel Kant
Entüisyonizm[değiştir | kaynağı değiştir]
Entüisyonizm, bilginin kaynağının sezgi olduğunu savunmaktadır. Gazzali’nin bilgiye iman yoluyla ulaşılabileceğini savunan “kalp gözü” anlayışı ve Henri Bergson’ın olayların bir bütün olarak değerlendirilmesine dayalı “yaşam atılımı” kavramına dayanmaktadır.
Başlıca temsilcileri: Gazzali ve Henri Bergson
Pozitivizm[değiştir | kaynağı değiştir]
Pozitivizm, bilginin kaynağının bilimin konu aldığı olgular olduğunu[15] öne sürmektedir. Auguste Comte’un düşüncelerine dayanan bu görüş, insanlık tarihini üçe ayırarak içerisinde bulunduğumuz dönemi pozitif dönem olarak adlandırmaktadır. Bu dönemde bilgi elde edilen temel kaynağın da doğa yasaları olduğunu savunmaktadır. Bilimle doğrudan ilişkili bir görüştür.
Başlıca temsilcileri: Auguste Comte
Analitik felsefe[değiştir | kaynağı değiştir]
Analitik felsefe, bilgiye ulaşmada dil çözümlemelerini[16] ön plana çıkarmaktadır. Ludwig Wittgenstein, Rudolf Carnap ve Hans Reichenbach gibi bilimle yakından ilgilenen filozoflar tarafından, bilimin doğru bir şekilde ifade edilebilmesi için felsefeyi bir araç olarak kullanmak amacıyla geliştirilmiştir. Metafizik gibi sadece düşünceye dayalı felsefe alanlarını eleştirmektedir.
Başlıca temsilcileri: Ludwig Wittgenstein
Pragmatizm[değiştir | kaynağı değiştir]
Pragmatizm, bilgiyi pratik değeri ve sağladığı fayda üzerinden değerlendirmektedir. Ezeli ve ebedi bilginin var olamayacağını, ancak içerisinde bulunulan durumda işe yarayan bilginin doğru kabul edilebileceğini savunmaktadır. William James ve John Dewey’in çalışmaları, bu görüşün temelini oluşturmuştur.
Başlıca temsilcileri: William James ve John Dewey
Fenomenoloji[değiştir | kaynağı değiştir]
Fenomenoloji, bilgiye fenomenlerin özünün kavranmasıyla ulaşılabileceğini dile getirmektedir. Edmund Husserl’in savunduğu bu görüş, pozitivizmin sadece olgularla bilgiye ulaşılabileceği fikrini eleştirmekte, olgu bilimleri ve öz bilimleri arasında bir ayrım yapmaktadır.
Başlıca temsilcileri: Edmund Husserl
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Kuramsal Bilginin Oluşumu ve Toplumsal Bilgiye Dönüşümünde Epistemoloji Bilgi Hizmetleri İlişkisi I" (PDF). Özgür Külcü - Marmara Üniversitesi. 15 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2017.
- ^ a b "Epistemology". Encyclopedia Britannica. 14 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2020.
- ^ a b Steup, Matthias (2005). Zalta, Edward N. (Ed.). "Epistemology". Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2014 bas.). 19 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2021.
- ^ "Epistemology". Internet Encyclopedia of Philosophy. 27 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2020.
- ^ Borchert, Donald M., (Ed.) (1967). "Epistemology". Encyclopedia of Philosophy. 3. Macmillan.
- ^ Carl J. Wenning. "Scientific epistemology: How scientists know what they know" (PDF). 23 Haziran 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Epistemology". Stanford Encyclopedia of Philosophy. 30 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2020.
- ^ Beyter, Taner (26 Temmuz 2019). "Epistemoloji (Bilgi Felsefesi): Neyi, Ne Kadar, Nasıl Bilebiliriz?". Evrim Ağacı. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2019.
- ^ Goldman, Alvin. "Sosyal Epistemoloji". 3 Mayıs 1998 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2022.
- ^ Weisberg, Jonathan. "Formal Epistemoloji". 14 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2022.
- ^ Bradie, Michael (21 Ocak 2020). "Evrimsel Epistemoloji". 9 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2022.
- ^ "Rasyonalizm vs. Empirizm". Rationalism vs. Empiricism. Stanford Encyclopedia of Philosophy. 2 Eylül 2021. 30 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2023.
- ^ "Locke: Epistemoloji". Locke: Epistemology. Internet Encyclopedia of Philosophy. 14 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2023.
- ^ "Immanuel Kant". Immanuel Kant. Stanford Encyclopedia of Philosophy. 28 Temmuz 2020. 30 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2023.
- ^ "Pozitivizm". Positivism. Encyclopedia Britannica. 26 Aralık 2022. 20 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2023.
- ^ "Analitik Felsefe". Analytic Philosophy. Encyclopedia Britannica. 30 Temmuz 2022. 14 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2023.
Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Ahmet Cevizci, Bilgi Felsefesi, Say yay., İstanbul
- Harun Tepe, Felsefede Doğruluk ya da Hakikat, Ankara
- Nayla Fatouki, İdea Nedir?, çev: Atakan Altınörs, Say yay., İstanbul
- Tucker McElroy; Notable Scientists; A To Z Of Mathematicians; 2005
- Ian Stewart; Significant Figures: The Lives and Work of Great Mathematicians; ISBNs: 978-0-465-09612-1
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
|
Vikisözlük'te tanımlar |
|
Vikisöz'de alıntılar |
|
Vikikaynak'ta belgeler |
|
Vikikitap'ta kitaplar |
|
Vikiversite'de eğitim kaynakları |
|
Vikiveri'de veri |
| Epistemoloji ile ilgili kütüphane kaynakları |
Stanford Felsefe Ansiklopedisi makaleleri
- Epistemology 10 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Matthias Steup.
- Bayesian Epistemology 10 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - William Talbott.
- Evolutionary Epistemology 9 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Michael Bradie & William Harms.
- Feminist Epistemology and Philosophy of Science 27 Kasım 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Elizabeth Anderson.
- Naturalized Epistemology 10 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Richard Feldman.
- Social Epistemology 6 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Alvin Goldman.
- Formal Epistemology 14 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Jonathan Weisberg.
- Virtue Epistemology 14 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - John Greco.
- Knowledge How 17 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Jeremy Fantl.
İnternet Felsefe Ansiklopedisi makaleleri
Britannica Ansiklopedisi
- Epistemology 17 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Avrum Stroll ve A.P. Martinich
Diğer bağlantılar
- London Philosophy Study Guide 23 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., öğrencinin Epistemoloji & Metodoloji 1 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. konusuna olan aşinalığına göre ne okuması gerektiğine dair birçok öneri sunmaktadır.
- Epistemoloji PhilPapers'da
- Knowledge-How 27 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Philpapers'da
- What Is Epistemology? 15 Aralık 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi – Keith DeRose tarafından konuya özet niteliğinde bir giriş.
- Justified True Belief and Critical Rationalism 8 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Mathew Toll
- Epistemology Introduction, Part 1 ve Part 2 - Paul Newall, Galilean Library.
- Teaching Theory of Knowledge (1986) 24 Mart 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Marjorie Clay (ed.), The Council for Philosophical Studies kurumundan elektronik bir yayın.
- An Introduction to Epistemology 14 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Paul Newall, yeni başlayanlara yöneliktir.
- YouTube'da Yeni başlayanlar için epistemoloji hakkında kısa bir film.
