İçeriğe atla

Cezerî

Kontrol Edilmiş
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Cezerî
Genel bilgiler
Doğum adıİsmâil bin er-Rezzâz el-Cezerî
Doğum1136
Cizre, Artuklu Beyliği
Ölüm1206 (70 yaşında)
AlanıFizik, mekanik ve sibernetik
Etkin yıllarİslam'ın Altın Çağı (12. yüzyıl)
Ünlü yapıtları
  • Filli su saati
  • Tavus kuşlu ibrik
  • Kandil saati
  • Mumlu saatler
  • Fıskiyeler
  • Otomatik su makinesi
  • Abdest için otomatlar
  • Saz çalan robotlar

Cezerî (1136, Cizre – 1206) ya da tam adıyla İsmâil bin er-Rezzâz el-Cezerî (Arapça: اسماعيل بن الرزاز الجزري; Kürtçe: Bedîûzeman Ebûl'îz Îsmaîlê Rezazê Cizirî), İslam'ın Altın Çağı döneminde çalışmalar yapan Cizreli Müslüman âlim, mucit ve mühendistir.[1][2][3][4][5][6][7][8][9] Sibernetiğin ilk adımlarını attığı ve ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilen Cezerî'nin, ünlü sanatçı Leonardo da Vinci'ye ilham kaynağı olduğu düşünülür.[10][11]

Sibernetik alanının en büyük dâhisi olarak kabul edilen, fizikçi, robot ve matris ustası Cezerî, Cizre'de doğup yine orada ölmüştür. Cizre ve Diyarbakır bölgesinde yaşamış olan ve dünya literatüründe de çok önemli bir yere sahip olan bu bilim insanı, yaklaşık 50 mekanik cihazı ve bunların nasıl inşa edileceğine dair talimatları tanımlamıştır. Bunlar arasında daha çok ''filli su saati'' icadıyla tanınmaktadır.[12]

Etnik kökeni

[değiştir | kaynağı değiştir]

Cezerî'nin hayatına ilişkin detaylı bilgileri veren Cizreli araştırmacı yazar Abdullah Yaşın, ondan ''Cizreli büyük Kürt mucit'' olarak söz etmekte ve Cezerî'nin ana dili olan Kürtçe dışında Arapça, Farsça, Türkçe ve Latince bildiğini belirtmektedir. Bilim insanı ve yazar Toygar Akman, akademisyen ve bilim tarihçisi Zekai Şen ve yabancı kaynaklardan da sadece Sırp mühendis Miomir Vukobratović, Cezerî'den ''Türk mucit'' diye bahsetmektedir. Bilim insanı Francis Charles Moon ve kimi araştırmacının iddiasına göre ise Arap mucittir.[12]

Yabancı kaynaklarda, genellikle bilim tarihine ilişkin kaynaklara bakıldığında, etnik kökene fazla bir vurgu yapılmamaktadır. Yakın Çağ öncesi bilim döneminden daha çok Uzakdoğu, Çin, Mısır, Yunan, İslam (veya Arap) ve Orta Çağ Avrupa olarak anılmaktadır. Nitekim anılan kaynaklarda Cezerî, bir Arap mucidi veya çoğunlukla bir İslam bilgini olarak anılmaktadır.[12]

Hayatı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Cezerî, 1136 yılında Cizre'nin Tor mahallesinde doğdu.[13] Öğrenimini Camia Medresesi'nde tamamlayarak, fizik ve mekanik alanlarında yoğunlaştı ve pek çok ilke ve buluşa imza attı.[14]

Cezerî, babası gibi, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da vasal olarak hüküm süren Artuklu Beyliği'nin Mardin kolunun ikametgâhı olan Artuklu Sarayı'nda baş mühendislik yaptı. Ardından Musul Zengi Hanedanı'na ve Eyyubiler Devleti Sultanı Selahaddin Eyyubi'ye hizmet etti.

Batı yazınında MÖ 300 yıllarında Yunan matematikçi Archytas tarafından buharla çalışan bir güvercin yapılmış olduğu belirtilse de, robotik alanında bilinen en eski yazılı kayıt, Cezeri'ye aittir.[kaynak belirtilmeli]

Bir çalışmaya göre Cezerî, bir zanaatkâr geleneğinin parçasıydı ve bu nedenle bir mucitten daha çok, cihazların teknolojisinden ziyade işçiliğine ilgi duyan bir mühendisti. Makineleri genellikle teorik hesaplama yerine deneme yanılma yoluyla ortaya çıkardı.[15]

Dünya bilim tarihinde, bugünkü sibernetik ve robot bilimi konusunda önemli çalışmalar yapan ilk bilim insanı olan Cezeri'nin yaptığı otomatik makineler, günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel taşlarını oluşturmaktadır.

"Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap" (El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ'ati'l Hiyel / Arapça: بَيْنْ اَلْعِلْمِ وَالْعَمَلِ اَلنَّافِعْ فِي صِناعَةُ الْحِيَلْ) adlı eserinde 50'den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle gösteren Cezeri, tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını söylemektedir. Bu kitabın özgün kopyası günümüze kadar ulaşamadıysa da, bazı kopyaları Kuzey Amerika ve Avrupa'daki bazı kütüphaneler ve müzelerde bulunmaktadır. Kendisi tarafından yazılmış birkaç icadını anlatan orijinal eserleri ise dünyanın çeşitli yerlerinde bulunmaktadır. Günümüze ulaşmış en eski el yazması, İstanbul'da bulunan Topkapı Sarayı'ndaki "Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap" adlı eseridir.[16] Diğer eserleri ise Bodleian Kütüphanesi, Leiden Üniversitesi Kütüphanesi, Chester Beatty Kütüphanesi ve Avrupa'nın birkaç başka kütüphane ve müzesinde bulunmaktadır.[16][17][18]

Çalışmaları ve sistemleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Cezeri'nin abdest otomatı

Cezeri'nin kısaca Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen eseri, altı bölümden oluşur. Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında 10 şekil, ikinci bölümde çeşitli kap-kacakların yapılışı hakkında 10 şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında 10 şekil, dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında 10 şekil, beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 şekil, altıncı ve de son bölümde ise birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil yer almaktadır.

Teorik çalışmalardan ziyade pratik ve el yordamıyla deneysel çalışmalar yapan Cezeri'nin kullanmış olduğu bir başka yöntem de, yapacağı cihazların önceden kâğıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından yararlanmaktı. İlk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı geliştirdiği saatte kullanan Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştı.

Cezeri, otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Fransız mekanikçi Jacquard'ın otomatik dokuma tezgâhından yaklaşık 600 yıl önce, değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik bir hizmetçiyi geliştirdi. Bazı makinelerinde ise hidromekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen Cezeri, bazılarında da şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, Cezeri'nin otomasyon konusundaki en önemli katkılarından birisidir.

Fizikçi ve mekanikçi Cezerî'nin diğer bir ünlü eseri de, Diyarbakır Ulu Camii'nin ünlü güneş saatidir.

Filli su saati

[değiştir | kaynağı değiştir]
Filli su saati, Cezeri'nin en ünlü ve en çok duyulan icadıdır.

Bundan dokuz asır önce Cezeri, insanlığın çeşitliliğine ve o dönemde İspanya'dan Orta Asya'ya kadar yayılan İslam'ın evrenselliğine duyduğu hayranlığını göstermek için oldukça ayrıntılı olan ''Filli Su Saati''ni tasarlamıştı. Cezeri bu düzeneğine Arşimet su prensibi, Hint saati ve Hint fili, Arap figürleri, Mısır Zümrüdüankası, İran halısı ve Çin ejderlerini takviye etmişti ve görsellik olarak da bayağı ayrıntılı ve muazzam bir eser yaratmıştı. Fil figürü kraliyet ve soyluluğu, Zümrüdüanka yeniden doğuşu, Çin ejderinin ise güç ve yenilmezliği simgelediği tahmin edilmektedir.[19] Bu icat, dönemine göre büyük bir başarıydı.

Düzenekteki kale üzerindeki şahsiyetin Selahaddin Eyyubi olduğu, Cezerî'nin ona duymuş olduğu saygıyı ifade etmek için kullandığı düşünülmektedir.[20]

Cezeri'nin bu düzeneği şöyle çalışmaktadır: Filin karnında bir su tankı bulunuyor. Onun içinde de zamana bağlı olarak batan bir kap var. Kazanılan bu hareket sayesinde bir top harekete geçip düzeneğin tepesindeki şahinin gagasına gidiyor. Oradan da ağırlığa duyarlı bir ejderin ağzına düşüyor. Ejder topu bırakınca, kabın içinden bir su sesi geliyor ve bu ses sayesinde de yarım saatin geçtiği anlaşılıyor.[20] Düzenek, yarım saate göre ayarlanmıştır.

Filli su saatinin orijinalinin üç katı büyüklüğünde olan modern bir modeli, dünyanın en büyük alışveriş merkezi olan Dubai'deki İbn Battûta Alışveriş Merkezi'nde bulunur. Orijinalinin neredeyse üç katına yakın olan 7 metre yüksekliğiyle bu model, 4.5 metre uzunluğa, 1.7 metre ene ve 7.5 ton ağırlığa sahiptir.[20]

Eserleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Kitāb fi ma-'rifat al-Hiyal al-handasiyya (Arapça: الجامع بين العلم والعمل النافع في صناعة الحيل, Kitāb fi ma-'rifat al-Hiyal al-handasiyya) 1206 yılında bu eserini tamamlamıştır.
  • Kitâb-ül-Câmi Beyn-el-İlmi vel-Amel-in-Nâfî fî Sınâat-il-Hiyel, (Arapça: بَيْنْ اَلْعِلْمِ وَالْعَمَلِ اَلنَّافِعْ فِي صِناعَةُ الْحِيَلْ, El Câmi-u’l Beyn’el İlmî El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ'ati’l Hiyel) "Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar" olarak adlandırılmıştır.

Galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Kandil Saati
    Kandil Saati
  • Otomatik Çalışan Su Makinesi
    Otomatik Çalışan Su Makinesi
  • Saz Çalan Robot
    Saz Çalan Robot
  • Masa Makinesi
    Masa Makinesi
  • Pompa Otomatı
    Pompa Otomatı
  • Şarap Dolum Humanoidi
    Şarap Dolum Humanoidi
  • Saz Çalan Robot
    Saz Çalan Robot

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Hayes, John Richard, 1983. The Genius of Arab Civilization:Source of Renaissance. 2nd edition. p. 205. MIT Press. 12 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  2. ^ Ceccarelli, Marco, 2007. Distinguished Figures in Mechanism and Machine Science: Their Contributions and Legacies. Vol. 1. P6. Springer. 12 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ Marco Ceccarelli, 2007 Distinguished Figures in Mechanism and Machine Science: Their Contributions and Legacies. Part.2. 12 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  4. ^ Dr. Norman SMITH, 1974 The Arabian Legacy.New Scientist, April 4, 1974 ISSN 0262-4079. 12 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  5. ^ The Cambridge History of Egypt, 1998 Historiography of the Ayyubid and Mamluk epochs Vol.1. Cambridge University Press. 12 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  6. ^ Muḥammad ibn Mūsā ibn Shākir, 850 Kitáb Al-Hiyal كتاب الحيل.Traslated and annotated by Donald R. Hill, 1978 20 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. ^ Li Guo, 1998 Early Mamluk Syrian Historiography. Vol.1. 6 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  8. ^ Biographical Dictionary of the History of Technology Al-Jazari, Ibn Al-Razzaz 5 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  9. ^ "al- Jazarī, Badīʿ al-Zamān". Badīʿ al-Zamān Abū l-ʿIzz Ismāʿīl b. al-Razzāz al-Jazarī (b. c.530/1136, d. 602/1206) was an outstanding Arab scholar, engineer, polymath and inventor. The only information about his life is found in the introduction to his richly illustrated manuscript containing a collection of fifty mechanical devices and inventions, with their detailed construction plans. BRILL; Encyclopaedia of Islam, THREE. 2018. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2020. 
  10. ^ Aleksandr D. Knyž, 1999 Ibn ʻArabi in the Later Islamic Tradition: The Making of a Polemical Image in Medieval Islam. SUNY Press. 5 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  11. ^ "Al Jazari". Britannica. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2020. 
  12. ^ a b c "Arşivlenmiş kopya". 8 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022. 
  13. ^ Information, Reed Business (4 Nisan 1974). New Scientist (İngilizce). Reed Business Information. 
  14. ^ Çirak, Bekir; Yörük, Abdülkadir (17 Mayıs 2016). "MEKATRONİK BİLİMİNİN ÖNCÜSÜ İSMAİL EL - CEZERİ". Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (4): 175-194. ISSN 2147-8406. 4 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022. 
  15. ^ Tibbetts, G. R. (1975), "Review: Donald R. Hill, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices (Kitab fi ma'rifat al-hiyal alhandasiyya), by Ibn al-Razzaz al-Jazari", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 38 (1), ss. 151-153 [152], doi:10.1017/S0041977X00047182, ISSN 0041-977X 
  16. ^ a b "al- Jazarī, Badīʿ al-Zamān". The book was also translated into Persian and Turkish. Today, copies of the book are held in European and American museums and libraries. The earliest was finished, as stated in the manuscript, at the end of Shaʿbān 602/mid-April 1206, when al-Jazarī was already dead. This earliest extant manuscript is held in Istanbul in the Topkapi Palace Museum Library (MS 3472). It is titled al-Jāmiʿ bayn al-ʿilm wa-l-ʿamal al-nāfiʿ fī ṣināʿat al-ḥiyal (Olağanüstü mekanik araçların bilgisi hakkında kitap) (“A compendium on the theory and useful practice of the mechanical arts”) and was used by Ahmad Y. al-Hassan for the Arabic edition of the text. The English translation by Donald R. Hill is based mainly on a manuscript titled Kitāb fī maʿrifat al-ḥiyal al-handasiyya (“The book of knowledge of ingenious mechanical devices”), written in 891/1486 and held in the Bodleian Library, Oxford. BRILL; Encyclopaedia of Islam, THREE. 2018. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2020. 
  17. ^ "The Mechanical Engineer: Abu'l –'Izz Badi'u'z – Zaman Ismail ibnu'r – Razzaz al Jazari" (PDF). Academician from the west such as Alder Miller, Sartre and Honketh really appreciate al Jazari for his contribution in the research on time, hydraulic and dynamic. Until now, the manuscript that has been written by al Jazari in Arabic can be found in Oxford,Dublin, London and few other places in Europe. Universiti Teknologi Malaysia. 23 Şubat 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2020. 
  18. ^ "The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices". Springer, Dordrecht. 1974. 4 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2020. 
  19. ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2022. 
  20. ^ a b c "9 asır önce icat edilen Filli Su Saati nasıl çalışıyordu?". Fikriyat Gazetesi. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2022. 

Konuyla ilgili yayınlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Al Jazari's Book – The Book Of Knowledge Of Ingenious Mechanical Devices - Google Play Book: https://play.google.com/store/books/details?id=dLdxDAAAQBAJ21 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  • Donald R. Hill, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices by Ibn al-Razzaz al-Jazari, 1974.[1]22 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  • Al-Jazarí, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices: Kitáb fí ma'rifat al-hiyal al-handasiyya, Springer, 1973 edition.[2]29 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  • Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat, Cezeri, el-Câmi beyne’l-İlm ve’l-Amel en-Nâfi Fî Sınaâti’l-Hiyel, Türk Tarih Kurumu, 2002. (Türkçe)
Wikimedia Commons'ta Cezerî ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Cezerî&oldid=34143183" sayfasından alınmıştır