İçeriğe atla

İtalyanca

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(İtalyan dili sayfasından yönlendirildi)
İtalyanca
lingua italiana
italiano
Telaffuzİtalyanca telaffuz: [itaˈljaːno]
Bölgeİtalya yarımadası
Etnisiteİtalyanlar, Ticinese
Konuşan sayısı67 milyon  (2020)
Dil ailesi
Önceki formlar
Diyalektler
Resmî durumu
Resmî dil Avrupa Birliği
 İtalya
  İsviçre
 San Marino
 Vatikan
 Hırvatistan
 Slovenya
Dil kodları
ISO 639-1it
ISO 639-2ita
ISO 639-3ita
  Resmî Dil
  Lingua franca olarak kullanılan bölgeler
  Azınlıklar tarafından konuşulan bölgeler

İtalyanca (italiano ya da lingua italiana), çoğunluğu İtalya ve İsviçre'nin güneyindeki Ticino kantonunda yaşayan 61 milyon kişi tarafından konuşulan Hint-Avrupa dil ailesine mensup bir Latin dilidir. İtalyan asıllı göçmenlerce Amerika Birleşik Devletleri'nde, Arjantin'de, Brezilya'da, Kanada'da ve Avustralya'da da sıkça konuşulur.

Orta Çağ itibarıyla Halk Latincesi (Vulgar Latince) çeşitli dillere ayrılmıştır. Orta Çağ'ın sonunda Floransa şehrinin kültür ve edebiyat üstünlüğü etkisiyle, Toskana yazı dilinden bugünkü İtalyanca şekillenmiştir. Dilin gelişiminde Boccaccio, Dante Alighieri ve Petrarca gibi isimlerin Latince yerine Toskana ağzını kullanmalarının büyük etkisi vardır. Buna rağmen İtalyan dili, siyasi birliğin de uzun zaman tamamlanamamış olmasının da etkisiyle bölgeden bölgeye büyük farklılıklar taşır. Her bölgenin kendine özgü şivesi vardır. Buna ek olarak İtalyanca gibi Halk Latincesinden türemiş ancak İtalyancadan farklı ve karşılıklı anlaşılabilirlik göstermeyen 30 civarı dil de İtalya'da bulunmaktadır. Çoğu İtalyanca konuşuru hem İtalyanca ve şivelerini, hem de kendi bölgesel dillerini (örneğin Sicilyaca veya Furlanca) konuşmaktadır.[1]

Diğer Latin dilleriyle (Fransızca, İspanyolca, Portekizce, Rumence, Katalanca gibi) büyük benzerlikler taşır. İtalyancayı iyi bilen birisi diğer Latin dillerini de kısa zamanda öğrenebilir. İtalyanca ve Sardunyaca, Latinceden en az farklılaşmış yaşayan diller olarak nitelendirilmektedir.

İtalyanca, kelimelerin hemen hemen tamamının ünlü harfle bitmesi ve kesif vurgularıyla kendine özgü bir melodiye sahiptir. İtalyanca, Rönesans devrinde lingua franca görevini görmüş olduğundan diğer dilleri etkilemiştir ve özellikle müzik alanında terminoloji İtalyancadır. İtalyanca, dünyanın sayılı melodik dillerinden biridir.

Avrupa'da İtalyancanın konuşulduğu yerler
Geç Orta Çağ'da Dante Alighieri (üst) ve Petrarca (alt), kendi Toskana lehçelerini İtalya'nın tamamında en önde gelen edebi dil olarak yerleştirmede etkili oldular.

Orta Çağ'da Avrupa'da yerleşik yazı dili Latinceydi ancak insanların büyük çoğunluğu okuma yazma bilmiyordu ve yalnızca bir avuç insan bu dili iyi biliyordu. İtalyan Yarımadası'nda Avrupa'nın çoğunda olduğu gibi çoğu yerel dilde konuşurdu. Yaygın olarak anıldıkları şekliyle bu lehçeler, resmi standartlar ve öğretilerden etkilenmeden yüzyıllar boyunca Halk Latincesi'nden gelişti. Bunlar hiçbir şekilde, kendi bu yerel dillerden biri olarak başlayan standart İtalyancanın "lehçeleri" değil, İtalyancanın kardeş dilleridir. Karşılıklı anlaşılabilirlik, genel olarak Roman dillerinde olduğu gibi, İtalyancada da büyük farklılıklar gösterir. İtalya'nın Roman dilleri her seviyede (fonoloji, morfoloji,sözdizimi, sözlük, pragmatik) İtalyancadan büyük farklılıklar gösterebilir ve tipolojik olarak farklı diller olarak sınıflandırılır.[2][3]

İtalyan alfabesinde 21 harf bulunur. J, K, W, X ve Y harfleri İtalyancada kullanılmaz, sadece yabancı kelimelerde bulunur.

A B C D E F G H I L M N O P Q R S T U V Z
a b c d e f g h i l m n o p q r s t u v z
  • C harfi a, o, u harflerinin önünde bulunduğunda k [kʰ] olarak okunurken, e ve i harflerinden önce Türkçedeki ç [ʧ] gibi okunur.
  • Ch ve gh harfleri daima e ve i harflerinin önüne yazılır ve sırasıyla k ve g şeklinde okunurlar.
  • G harfi a, o, u harflerinin önünde normal g olarak okunurken, e ve i harflerinden önce Türkçedeki c [ʤ] harfi gibi okunur.
  • Gl, [ʎ] olarak, gn ise [ɲ] olarak okunur: “Taglia” (beden) talya olarak, “ogni” (her) onyi olarak okunur.
  • H harfi İtalyancada hiçbir zaman okunmaz. Eşsesli kelimelerde anlam karışıklılığını ortadan kaldırmak için kullanılır. Örneğin "anno" (yıl) ve "hanno" (sahip olmak fiilinin 3. çoğul şahıs çekimi). Yabancı kelimelerde de okunmaz, örneğin "hotel".
  • R harfi İtalyancada Türkçede olduğundan daha kuvvetli yuvarlatılır.
  • Z sesi "dz" olarak, zz ise "ts" olarak okunur: “Zucchero” (şeker) dzukkero, “pizza” ise pitsa olarak okunur.

"C" ile "g" harfleri ve "Sc" kombinasyonu

İtalyanca yazılışı Türkçe ses karşılığı Açıklama Örnek
ca, co, cu "k" c harfinden sonra a, o, u harfleri gelirse okunuş değişmez casa (ev) kasa
ce, ci "ç" c den sonra e veya i harfi gelirse k sesi ç sesine dönüşür città (şehir) çita
Che, chi "k" c den sonra e veya i gelen kelimelerde k sesini zorunlu kılmak için araya h getirilir occhio (göz) okkio
ga, go, gu "g" g harfinden sonra a, o, u harfleri gelirse okunuş değişmez gatto (kedi) gatto
ge, gi "c" g den sonra e veya i harfi gelirse k sesi c sesine dönüşür gente (insanlar) cente
ghe, ghi "g" h harfi araya getirildiğinde g sesini zorunlu kılar lunghezza (uzunluk) lungetza
sca, sco, scu "sk" sc den sonra a, o, u harfleri gelirse okunuş değişmez scuola (okul) skuola
sce, sci "ş" e ve i den önce sc gelirse ş olarak okunur scegliere (seçmek) şelyere
sche, schi "sk" sc den sonra e veya i harfi gelen kelimelerde k sesini zorunlu kılmak için araya h getirilir scheletro (iskelet) skeletro

Vurgu ve tonlama

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çoğu İtalyanca kelimede vurgu sondan ikinci hecededir.

Örneğin: adesso (şimdi), liceo (lise)

Bazı kelimeler ise bu kurala uymaz ve vurgu kelimenin herhangi başka hecesinde bulunabilir.

Örneğin: fragola (çilek), cinema (sinema)

  • Vurgusu son hecede olan kelimelerde ünlü harfler sola yatık olan grave imi (à, è, ì, ò, ù) ile gösterilir. Bu aksanlar vurguda istisnaları gösterip, kelimenin sadece son harfine eklenir. Kelimenin başında veya ortasında olan vurgular için grave imi kullanılmaz.

Örneğin: caffè (kahve), lunedì (pazartesi)

  • İmi sağa yatık olan acute imi (é) ise kelimeye aksan verir ve İtalyanca da (istisnalar dışında) kelimenin sadece son harfinde bulunur.

Örneğin: trentatré (otuz üç), perché (çünkü)

Örneğin: la (dişi belirteç) - là (orada)

İtalyancada isimlerin tamamı erkek ya da dişi olarak betimlenir. Erkek kelimeler genellikle “-o” harfiyle, dişi kelimeler ise genellikle “-a” harfiyle biter. Erkek çoğul “-i”, dişi çoğul ise genellikle “-e” takısını alır. Dolayısıyla erkek çocuk “bambino”, kız çocuk “bambina”, erkek çocuklar “bambini”, kız çocuklar ise “bambine” olarak söylenir.

Sıfatlar isimlerin cinsiyetine uyar. Bambino bello=Güzel erkek çocuk, Bambina bella=Güzel kız çocuk, Bambini belli= Güzel erkek çocuklar, Bambine belle=Güzel kız çocuklar.

Belirli tanımlıkların tekil ve çoğul hâlleri L'articolo determinativo al singolare e plurale
Erkek belirteç çoğul hâli Not Örnek
il i sadece sessiz harflerden önce il palazzo / i palazzi (saray / saraylar)
l' gli sesli harflerden önce l'ingresso / gli ingressi (giriş / girişler)
lo gli s + sessiz harf ve "z", "ps", "gn" ve "y" harflerinden önce lo studente / gli studenti (öğrenci / öğrenciler)
Dişi belirteç Çoğul hâli Not Örnek
la le sessiz harften önce la pizza / le pizze (pizza / pizzalar)
l' le sesli harften önce l'idea / le idee (fikir / fikirler)

İtalyancada fiiller şahıslara göre ve zamana göre çekilir. Bu şahıslar io (ben), tu (sen), lui (erkek o), lei (dişi o ya da Siz), noi (biz), voi (siz), loro (onlar) dur. Şimdiki zamanda (Presente) fiil kökünün sonuna konan eklerle şahıslar betimlendiğinden şahıs gizli özne olarak kalabilir:

essere (olmak)
presente (şimdiki zaman) passato prossimo (geçmiş zaman) condizionale (şartlı kip) futuro (gelecek zaman) imperfetto trapassato prossimo
io sono sono stato/a sarei sarò ero ero stato/a
tu sei sei stato/a saresti sarai eri eri stato/a
lui/ lei/ Lei è è stato/a sarebbe sarà era era stato/a
noi siamo siamo stati/e saremmo saremo eravamo eravamo stati/e
voi siete siete stati/e sareste sarete eravate eravate stati/e
loro sono sono stati/e sarebbero saranno erano erano stati/e
avere (sahip olmak)
presente (şimdiki zaman) passato prossimo (geçmiş zaman) condizionale (şartlı kip) futuro (gelecek zaman) imperfetto trapassato prossimo
io ho ho avuto avrei avrò avevo avevo avuto
tu hai hai avuto avresti avrai avevi avevi avuto
lui/ lei/ Lei ha ha avuto avrebbe avrà aveva aveva avuto
noi abbiamo abbiamo avuto avremmo avremo avevamo avevamo avuto
voi avete avete avuto avreste avrete avevate avevate avuto
loro hanno hanno avuto avrebbero avranno avevano avevano avuto
presente (şimdiki zaman) passato prossimo (geçmiş zaman) imperfetto
Parlo = konuşuyorum Ho parlato = konuştum Parlavo = konuşuyordum
Parli = konuşuyorsun Hai parlato = konuştun Parlavi = konuşuyordun
Parla = konuşuyor Ha parlato = konuştu Parlava=konuşuyordu
Parliamo = konuşuyoruz Abbiamo parlato = konuştuk Parlavamo=konuşuyorduk
Parlate = konuşuyorsunuz Avete parlato = konuştunuz Parlavate=konuşuyordunuz
Parlano = konuşuyorlar Hanno parlato = konuştular Parlavano=konuşuyorlardı

İtalyancada 4 geçmiş zaman, 1 şimdiki zaman, 1 gelecek zaman, 1 şart, 1 geçmiş şart olmak üzere pek çok zaman bulunur. Ancak zamanların bazıları gündelik konuşmada kullanılmaz.[4]

Bütün Avrupa dillerinde olduğu gibi cümle dizimi özne-yüklem-tümleç şeklindedir:

  • Luigi viene da casa (Luigi evden geliyor)
  • Parlo con te (Seninle konuşuyorum)

İtalyanca bir pasaj

[değiştir | kaynağı değiştir]

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Madde 1:

Orijinal metin: "Tutti gli esseri umani nascono liberi ed eguali in dignità e diritti. Essi sono dotati di ragione e di coscienza e devono agire gli uni verso gli altri in spirito di fratellanza."
Türkçe: "Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler."

Bazı İtalyanca kelimeler

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • sì - evet.
  • no - hayır.
  • ciao - merhaba.
  • grazie - teşekkür ederim.
  • prego - bir şey değil.
  • Come stai - Nasılsın?
  • Bene - iyi
  • Bello - güzel
  • per favore - lütfen
  • mi scusi - affedersiniz
  • buonanotte - iyi geceler
  • buongiorno - günaydın
  • buonasera - iyi akşamlar
  • arrivederci - hoşça kalın
  • il fratello - erkek kardeş/ağabey
  • la sorella - kız kardeş/abla
  • il padre/il papà - baba
  • la madre/la mamma - anne

Birkaç ülke ve dilleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Italia - İtalya
  • l’italiano - İtalyanca
  • Turchia - Türkiye
  • il turco - Türkçe
  • Inghilterra - İngiltere
  • l'inglese - İngilizce

İtalyanca sayılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • 1 - Uno
  • 2 - Due
  • 3 - Tre
  • 4 - Quattro
  • 5 - Cinque
  • 6 - Sei
  • 7 - Sette
  • 8 - Otto
  • 9 - Nove
  • 10 - Dieci
  • 11 - Undici
  • 12 - Dodici
  • 13 - Tredici
  • 14 - Quattordici
  • 15 - Quindici
  • 16 - Sedici
  • 17 - Diciassette
  • 18 - Diciotto
  • 19 - Diciannove
  • 20 - Venti
  • 21 - Ventuno
  • 22 - Ventidue
  • 23 - Ventitré
  • 28 - Ventotto
  • 30 - Trenta
  • 40 - Quaranta
  • 50 - Cinquanta
  • 60 - Sessanta
  • 70 - Settanta
  • 80 - Ottanta
  • 90 - Novanta
  • 100 - Cento
  • 200 - Duecento
  • 1000 - Mille
  • 2000 - duemila
  • 10000 - diecimila
  • 100000 - centomila
  • 1000000 - milione
  1. ^ "Italy". Ethnologue. 19 Şubat 1999. 25 Mayıs 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2015. 
  2. ^ Lepschy, Anna Laura; Lepschy, Giulio C. (1988). The Italian language today (2.2yer=New York bas.). New Amsterdam. ss. 13, 22, 19-20, 21, 35, 37. ISBN 978-0-941533-22-5. OCLC 17650220. 
  3. ^ Andreose, Alvise; Renzi, Lorenzo (2013), "Geography and distribution of the Romance Languages in Europe", Maiden, Martin; Smith, John Charles; Ledgeway, Adam (Ed.), The Cambridge History of the Romance Languages, 2, Contexts, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 302-308 
  4. ^ berloco2018

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]