İçeriğe atla

Orchidaceae

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Orkidegiller sayfasından yönlendirildi)
Orchidaceae
Yaşadığı dönem aralığı: 80-0 myö
Kampaniyen-Günümüz 
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Plantae
Şube: Tracheophyta
Sınıf: Liliopsida
Takım: Asparagales
Familya: Orchidaceae
Juss.[1]
Tip cins
Orchis
Orchidaceae familyasının dağılım aralığı
Ernst Haeckel, 1906

Orkideler, Asparagales takımına bağlı Orchidaceae familyasına ait bitkilerdir.[2][3] Orkideler, çiçekleri genellikle renkli ve hoş kokulu olan çeşitli ve yaygın çiçekli bir bitki grubudur. Orkideler, buzullar hariç Dünya'daki hemen hemen her yaşam alanında bulunan kozmopolit bitkilerdir. Dünyanın en zengin orkide cinsleri ve türleri tropiklerdedir.

Orchidaceae, Asteraceae ile birlikte çiçekli bitkilerin en büyük iki familyasından biridir. 763 cinse yayılmış yaklaşık 28.000 kabul görmüş tür içerir.[4][5]

Orchidaceae ailesi, tüm tohum bitkisi türlerinin yaklaşık %6-11'ini kapsar.[6] En büyük cinsler, Bulbophyllum (2.000 tür), Epidendrum (1.500 tür), Dendrobium (1.400 tür) ve Pleurothallis'tir (1.000 tür). Ayrıca Vanilya (vanilya bitki cinsi), tip cinsi Orchis ve Phalaenopsis ve Cattleya gibi yaygın yetiştirilen birçok bitkiyi de kapsar. Dahası, 19. yüzyılda tropikal türlerin yetiştiriciliğe girmesinden bu yana, bahçıvanlar 100.000'den fazla melez ve kültür üretmiştir.

Açıklama

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir Phalaenopsis çiçeği

Orkideler, bazı çok belirgin türetilmiş özellikleri veya sinapomorfileri paylaştıkları için diğer bitkilerden kolayca ayırt edilebilirler. Bunlar arasında; çiçeğin iki taraflı simetrisi (zigomorfizm), çok sayıda resupinat çiçek, hemen hemen her zaman oldukça değişikliğe uğramış taç yaprak (labellum), kaynaşmış stamenler ve karpeller ve son derece küçük tohumları sayılabilir.

Gövde ve kökler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ilıman orkide Anacamptis coriophora 'nın çimlenen tohumları

Bütün orkideler kalıcı odunsu yapıdan yoksun çok yıllık otsu bitkilerdir. İki modele göre büyürler:

  • Monopodial: Gövde tek bir tomurcuktan büyür, her yıl tepeden yapraklar eklenir ve gövde buna göre daha uzun büyür. Monopodial büyümeye sahip orkidelerin gövdesi, Vanda ve Vanilla 'da olduğu gibi birkaç metre uzunluğa ulaşabilir.
  • Sympodial: Sympodial orkidelerin bir ön (en yeni büyüme) ve bir arka (en eski büyüme) kısmı vardır.[7] Bitki, belirli bir boyuta kadar büyüyen, çiçek açan ve daha sonra büyümeyi durduran ve değiştirilen birçok bitişik sürgün üretir. Sympodial orkideler, desteklerinin yüzeyini takip ederek dikey yerine yatay olarak büyür. Büyüme, Cattleya 'da olduğu gibi, kendi yaprakları ve kökleri olan, önceki yılın yapraklarından veya yanlarından filizlenen yeni uçların gelişmesiyle devam eder. Yeni bir uç gelişirken, köksap, gelişmemiş bir tomurcuk olan sözde bir 'göz'den tekrar büyümesine başlayabilir ve böylece dallanabilir. Sympodial orkideler, tepeden veya toprağın hemen altından sürünen bir köksap tarafından birleştirilmiş görünür yalancı soğanlara sahip olabilir.
Neotinea lactea, Sardinya'da toplanmıştır; bir Euro'luk madeni parayla karşılaştırıldığında küçük boyutu ve Neotinea cinsine özgü iki küresel tüberoid vurgulanmıştır

Karasal orkideler rizomatöz olabilir veya gövde yumruları veya yumrular oluşturabilir. Karasal orkidelerin kök şapkaları pürüzsüz ve beyazdır.

Orchis ve Ophrys gibi bazı simpodial karasal orkidelerin iki yeraltı yumrulu kökü vardır. Biri kış dönemleri için besin rezervi olarak kullanılır ve diğerinin gelişimini sağlar, buradan da gözle görülür büyüme gelişir.

Sıcak ve sürekli nemli iklimlerde, birçok karasal orkidenin yalancı soğanlara ihtiyacı yoktur.

Destek üzerinde büyüyen epifitik orkideler, bazen birkaç metre uzunluğunda olabilen değiştirilmiş hava köklerine sahiptir. Köklerin eski kısımlarında, velamen denilen modifiye edilmiş süngerimsi bir epidermis, nemi emme işlevi vardır. Ölü hücrelerden oluşur ve gümüş-gri, beyaz veya kahverengi bir görünüme sahip olabilir. Bazı orkidelerde velamen, tilozom adı verilen geçiş hücrelerinin yakınında süngerimsi ve lifli gövdeler içerir.

Kök epidermisinin hücreleri, desteklerine sağlam bir şekilde tutunmalarını sağlamak için kök eksenine dik açıyla büyür. Epifitik orkideler için besinler çoğunlukla mineral toz, organik detritus, hayvan dışkısı ve destekleyici yüzeylerinde toplanan diğer maddelerden gelir.

Prosthechea fragrans 'ın yalancı soğanı

Sempodial epifitlerin gövdesinin tabanı veya bazı türlerde gövdenin tamamı, kurak dönemler için besin ve su içeren bir yalancı soğan oluşturmak üzere kalınlaşabilir.

Yalancı soğan genellikle uzunlamasına oluklara sahip pürüzsüz bir yüzeye sahiptir ve genellikle konik veya dikdörtgen şeklinde olmak üzere farklı şekillere sahip olabilir. Boyutu çok değişkendir; bazı küçük Bulbophyllum türlerinde iki milimetreden uzun değildir, dünyanın en büyük orkidesi olan Grammatophyllum speciosum 'da (dev orkide) ise üç metreye ulaşabilir. Bazı Dendrobium türlerinde tüm uzunluk boyunca kısa, yuvarlak yaprakları olan uzun, kamış benzeri yalancı soğanlar bulunur; diğer bazı orkidelerde yaprakların tamamen içine yerleştirilmiş gizli veya son derece küçük yalancı soğanlar vardır.

Yaşlanmayla birlikte yalancı soğan yapraklarını döker ve uykuda kalır. Bu aşamada genellikle arka soğan olarak adlandırılır. Arka soğanlar bitki için hala besin bulundurur, ancak daha sonra genellikle bir yalancı soğan devralır ve arka soğanda biriken son rezervleri kullanır, bu da sonunda ölür. Yalancı soğan genellikle yaklaşık beş yıl yaşar. Fark edilir yalancı soğanları olmayan orkidelerin de, bir simpodial bitkinin bireysel bir bileşeni olan büyümelere sahip olduğu söylenir.

Yapraklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çoğu monokotil gibi, orkideler genellikle paralel damarlı basit yapraklara sahiptir, ancak bazı Vanilloideae'lerde retikülat damarlanma vardır. Yapraklar oval, mızrak şeklinde veya orbikülat olabilir ve tek tek bitkide boyutları çok değişkendir. Özellikleri genellikle tanısaldır. Normalde gövdede dönüşümlüdür, genellikle merkez boyunca uzunlamasına katlanır ("plikat") ve stipülleri yoktur. Orkide yaprakları genellikle vasküler demet kılıflarında stegmata adı verilen silisli gövdelere sahiptir (Orchidoideae bitkisinde bulunmaz) ve liflidir.

Yaprakların yapısı bitkinin belirli yaşam alanına karşılık gelir. Genellikle güneş ışığı alan veya zaman zaman çok kuru olabilen yerlerde yetişen türler kalın, kösele yapraklıdır ve laminalar gerekli su kaynaklarını korumak için mumsu kütikül ile kaplıdır. Öte yandan gölge seven türlerin uzun ve ince yaprakları vardır.

Çoğu orkidenin yaprakları çok yıllıktır, yani birkaç yıl yaşarlar, diğerleri ise, özellikle Catasetum'daki gibi kıvrımlı yapraklı olanlar her yıl yapraklarını döker ve yeni yalancı soğanlarla birlikte yeni yapraklar geliştirir.

Bazı orkidelerin yaprakları süs olarak kabul edilir. Yarı karasal veya kayaya sarılan ("litofit") bir orkide olan Macodes sanderiananın yaprakları açık yeşil bir arka plan üzerinde parlak gümüş ve altın damarları gösterir. Psychopsiella limmingheinin kalpsi yaprakları, çiçek pigmentleri tarafından oluşturulan bordo-koyu lekelerle açık kahverengimsi-yeşildir. Tropikal ve subtropikal Asya'dan gelen bayan terliği'nin (Paphiopedilum) yapraklarının çekici beneklenmesi, klorofilin eşit olmayan dağılımından kaynaklanır. Ayrıca, Phalaenopsis schilleriana koyu yeşil ve açık yeşil benekli yaprakları olan pastel pembe bir orkidedir. Mücevher orkidesi (Ludisia discolor) beyaz çiçeklerinden çok renkli yaprakları için yetiştirilir.

Dendrophylax lindenii (hayalet orkide), Aphyllorchis ve Taeniophyllum gibi bazı orkideler, fotosentez için yeşil köklerine bağımlıdır ve diğer tüm heterotrofik türlerde olduğu gibi normal gelişmiş yaprakları yoktur.

Corallorhiza (mercan kök orkideleri) cinsindeki orkideler yapraksızdır ve bunun yerine köklerini olgun ağaçların köklerinin etrafına sararlar ve şeker toplamak için özel mantarları kullanırlar.[8]

Çiçekler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orkide çiçeklerinin üç çanak yaprağı, üç taç yaprağı ve üç odacıklı bir yumurtalığı vardır. Üç çanak yaprağı ve taç yapraklarından ikisi genellikle birbirine benzer ancak bir taç yaprağı genellikle oldukça değiştirilmiştir ve "dudak" veya labellum oluşturur. Çoğu orkide cinsinde, çiçek gelişirken, resupinasyon denilen 180°'lik bükülme geçirir, böylece labellum sütunun altında kalır. Labellum böcekleri çekme işlevi görür ve resupinasyonlu çiçeklerde iniş alanı veya bazen tuzak görevi de yapar.[9][10][11][12]

Caladenia alpina'nın etiketli görüntüsü
Diuris carinata'nın etiketli görüntüsü

Bir orkide çiçeğinin üreme organları, stamenlerin ve stilin tek bir yapı, yani sütun oluşturmak üzere birleşmesi bakımından eşsizdir.[11][12][13] Tek tek salınmak yerine, binlerce polen tanesi, sütunun tepesine yakın yapışkan bir diske bağlı pollinia adlı bir veya iki demette bulunur. Pollinia'nın hemen altında tepecik denilen ikinci, daha büyük yapışkan bir plaka vardır.[9][10][11][12]

Üreme

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tozlaşma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orkidelerin çapraz tozlaşma elde etmek için evrimleştirdiği karmaşık mekanizmalar Charles Darwin tarafından araştırılmış ve Orkidelerin Gübrelenmesi (1862) adlı eserde açıklanmıştır. Orkideler son derece özelleşmiş tozlaşma sistemleri geliştirmiştir, bu nedenle tozlaşma şansı genellikle azdır, bu nedenle orkide çiçekleri genellikle çok uzun süreler boyunca alıcı kalır ve tozlaşmamış çiçeklerin yetiştirilmesinde uzun ömürlü olmasını sağlar. Çoğu orkide poleni tek bir kütle halinde verir. Tozlaşma her başarılı olduğunda, binlerce ovül döllenebilir.

Tozlayıcılar genellikle labellumun şekli ve renkleri tarafından görsel olarak çekilirler. Ancak bazı Bulbophyllum türleri erkek meyve sineklerini (Bactrocera ve Zeugodacus türleri) yalnızca çiçek ödülü olarak aynı anda etki eden ve tozlaşmayı gerçekleştiren bir çiçek kimyasalı (örneğin metil öjenol, ahududu ketonu veya zingerone) yoluyla çeker.[14] Çiçekler çekici kokular üretebilir. Çoğu türde bulunmasa da, nektar labellumun bir mahmuzunda (yukarıdaki çizimde 8) veya çanak yapraklarının ucunda veya yumurtalığın septumunda, Asparagales arasında en tipik pozisyon olan yerde üretilebilir.

Phalaenopsis pollinia (turuncu) yapışkan viscidiumuyla bir kürdana tutturulmuş

Polen üreten orkidelerde, tozlaşma aşağıdaki sıranın bir çeşidi olarak gerçekleşir: Polinatör çiçeğe girdiğinde, genellikle baş veya karın bölgesinde olmak üzere vücuduna hemen yapışan bir viscidium'a dokunur. Çiçeği terk ederken, poleniumu kaudil veya stipe ile viscidium'a bağlı olduğu için anterden çeker. Daha sonra kaudil bükülür ve polen öne ve aşağı doğru hareket eder. Polinatör aynı türden başka bir çiçeğe girdiğinde, polenyum ikinci çiçeğin rostellum'un hemen altındaki stigmasına yapışacak ve onu tozlaştıracak şekilde pozisyon almıştır. Bahçecilikte, yapay orkide tozlaşması, polenleri polen ebeveyninden kürdan gibi küçük bir aletle çıkararak ve tohum ebeveynine aktararak gerçekleştirilir.

Ophrys apifera kendi kendine tozlaşmaya hazırlanıyor

Bazı orkideler, özellikle polinatörlerin çok nadir olduğu daha soğuk bölgelerde, esas olarak veya tamamen kendi kendine tozlaşmaya güvenir. Çiçek herhangi bir polinatör tarafından ziyaret edilmemişse, kaudilküller kuruyabilir ve polenler doğrudan stigma üzerine düşer. Aksi takdirde, anter dönebilir ve daha sonra çiçeğin stigma boşluğuna girebilir (Holcoglossum amesianum 'da olduğu gibi).

Terlik orkidesi Paphiopedilum parishii kendi kendine döllenme yoluyla çoğalır. Bu, anterin katı halden sıvı hale geçmesi ve herhangi bir tozlaştırıcı madde veya çiçek topluluğunun yardımı olmadan doğrudan stigma yüzeyiyle temas etmesiyle gerçekleşir.[15]

Cypripedioideae'nin labellum'u poke bonet şeklindedir ve ziyaret eden böcekleri yakalama işlevine sahiptir. Tek çıkış, polenleri ziyaretçiye bırakan anterlere çıkar.

Bazı aşırı derecede özelleşmiş orkidelerde, örneğin Avrasya cinsi Ophrys'te, labellum, alıcı bir dişiyi taklit ederek erkek böcekleri çeken bir renge, şekle ve kokuya sahip olacak şekilde adapte olmuştur. Tozlaşma, böcek çiçeklerle çiftleşmeye çalışırken gerçekleşir.

Birçok neotropikal orkide, feromon çekicileri sentezlemek için ihtiyaç duydukları uçucu kimyasalları toplamak üzere çiçekleri ziyaret eden erkek orkide arıları tarafından tozlaştırılır. Euglossa imperialis veya Eulaema meriana gibi türlerin erkeklerinin, dişileri çekmek ve onlarla çiftleşmek için feromon sentezlemek üzere cineole gibi aromatik bileşikler aramak için periyodik olarak bölgelerini terk ettikleri gözlemlenmiştir.[16][17] Her orkide türü, uygun çapraz tozlaşmayı sağlamak için polenleri farklı bir arı türünün farklı bir vücut bölümüne yerleştirir.

Avustralya'da tamamen yer altında yetişen nadir bir aklorofil saprofit orkide türü olan Rhizanthella slateri, hiçbir zaman ışığa maruz kalmaz ve tozlaşması için karıncalara ve diğer karasal böceklere bağımlıdır.

Darwin tarafından kısaca ele alınan Catasetum cinsi, bir böcek seta'ya dokunduğunda, yapışkan polenlerini patlayıcı güçle fırlatır ve polinatörü çiçekten düşürür.

Polenleşmeden sonra, çanak yapraklar ve taç yapraklar solar ve renkleri değişir ancak genellikle yumurtalığa bağlı kalırlar.

2011 yılında Bulbophyllum nocturnum bitkisinin gece çiçek açtığı keşfedilmiştir.[18]

Eşeysiz üreme

[değiştir | kaynağı değiştir]

Phalaenopsis, Dendrobium ve Vanda cinslerindeki gibi bazı türler, o noktada büyüme hormonlarının birikmesi yoluyla, gövde boyunca bulunan düğümlerden birinden oluşan yavrular veya bitkicikler üretir. Bu filizlere keiki denir.[19]

Epipogium aphyllum hem eşeyli hem de eşeysiz tohum üretimine katılan ikili üreme stratejisi sergiler. Apomixis'in başarılı üremede önemli rol oynama olasılığı asgari düzeydedir. Bazı küçük orkide tür grupları içinde, tozlaşma eyleminden önce dişi gametlerin döllenmeye hazırlanması dikkat çekicidir.[20]

Meyveler ve tohumlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Orkide kapsüllerinin uzunlamasına yarıkları gösteren kesitler

Yumurtalık tipik olarak, her iki uçta kapalı kalırken, üç veya altı uzunlamasına yarıkla açılan bir kapsüle dönüşür. Tohumlar genellikle neredeyse mikroskobiktir ve çok sayıdadır, bazı türlerde kapsül başına bir milyondan fazladır. Olgunlaştıktan sonra toz parçacıkları veya sporlar gibi uçup giderler. Çoğu orkide türünün tohumlarında endosperm yoktur ve çimlenmeleri için gerekli besinleri sağlayan çeşitli mikorizal bazidiomiset mantarlarla simbiyotik ilişkilere girmelidir, bu nedenle neredeyse tüm orkide türleri çimlenme sırasında mikoheterotrofiktir ve yaşam döngülerini tamamlamak için mantarlara bağımlıdır. Sadece bir avuç orkide türünün, mikoriza olmadan çimlenebilen tohumları vardır; bunlar arasında hidrokor tohumlarına sahip Disa cinsindeki türler yer alır.[21][22]

Disa uniflora fidanı bir sfagnum yaprağında, bir raptiye üzerinde

Bir tohumun uygun bir mantarla karşılaşma şansı çok düşük olduğundan, salınan tüm tohumların yalnızca çok küçük bir kısmı yetişkin bitkilere dönüşür. Yetiştirmede, çimlenme genellikle haftalar sürer.

Orkide tohumlarının yapay besin ortamında çimlendirilmesi için bahçecilik teknikleri geliştirilmiştir, bu ise çimlenme için mantar gereksinimini ortadan kaldırır ve süs orkidelerinin çoğalmasına büyük ölçüde yardımcı olur. Yapay koşullarda orkide ekimi için kullanılan olağan ortam, karbonhidrat enerji kaynağı ile birleştirilmiş agar jeldir. Karbonhidrat kaynağı, ayrı şekerlerin kombinasyonları olabilir veya muz, ananas, şeftali veya hatta domates püresi veya hindistan cevizi suyu gibi diğer kaynaklardan elde edilebilir. Agar ortamının hazırlanmasından sonra, ortamı sterilize etmek için otoklavlanan (veya düdüklü tencerede pişirilen) test tüplerine veya kavanozlara dökülür. Pişirdikten sonra ortam soğudukça jelleşmeye başlar.

Taksonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orchidaceae familyasına bağlı 135 cins, 59 tür, 7 alttür ve 51 melez tür tanımlıdır:[23]

Cinsler
  1. Anoectochilus
  2. Aplectrum
  3. Arethusa
  4. Arundina
  5. Basiphyllaea
  6. Beloglottis
  7. Bletia
  8. Bletilla
  9. Brachionidium
  10. Brassavola
  11. Brassia
  12. Broughtonia
  13. Bulbophyllum
  14. Calanthe
  15. Calopogon
  16. Calypso
  17. Camaridium
  18. Campylocentrum
  19. Catasetum
  20. Cattleya
  21. Caularthron
  22. Cephalanthera
  23. Cleistes
  24. Cleistesiopsis
  25. Cochleanthes
  26. Coelia
  27. Coelogyne
  28. Comparettia
  29. Corallorhiza
  30. Corymborkis
  31. Cranichis
  32. Cyclopogon
  33. Cymbidium
  34. Cypripedium
  35. Cyrtochilum
  36. Cyrtopodium
  37. Dactylorhiza
  38. Deiregyne
  39. Dendrobium
  40. Dendrophylax
  41. Dichaea
  42. Dichromanthus
  43. Didymoplexis
  44. Dilomilis
  45. Domingoa
  46. Elleanthus
  47. Eltroplectris
  48. Encyclia
  49. Epidendrum
  50. Epipactis
  51. Erythrodes
  52. Eulophia
  53. Eurystyles
  54. Galeandra
  55. Galearis
  56. Geodorum
  57. Goodyera
  58. Govenia
  59. Gymnadenia
  60. Gymnadeniopsis
  61. Habenaria
  62. Hapalorchis
  63. Helleriella
  64. Hexalectris
  65. Ionopsis
  66. Isochilus
  67. Isotria
  68. Jacquiniella
  69. Koellensteinia
  70. Laelia
  71. Leochilus
  72. Lepanthes
  73. Lepanthopsis
  74. Liparis
  75. Lycaste
  76. Macradenia
  77. Malaxis
  78. Masdevallia
  79. Maxillaria
  80. Mesadenus
  81. Microchilus
  82. Miltonia
  83. Miltoniopsis
  84. Mormolyca
  85. Neottia
  86. Nervilia
  87. Nidema
  88. Oeceoclades
  89. Oncidium
  90. Ophrys
  91. Orchis
  92. Ornithidium
  93. Paphiopedilum
  94. Pelexia
  95. Phaius
  96. Phalaenopsis
  97. Platanthera
  98. Platythelys
  99. Pleurothallis
  100. Pogonia
  101. Polystachya
  102. Ponthieva
  103. Prescottia
  104. Prosthechea
  105. Pseudorchis
  106. Psilochilus
  107. Psychilis
  108. Psychopsis
  109. Pteroglossaspis
  110. Pycnantha
  111. Renanthera
  112. Restrepiella
  113. Sacoila
  114. Scaphyglottis
  115. Schiedeella
  116. Sobralia
  117. Sotoa
  118. Spathoglottis
  119. Spiranthes
  120. Stanhopea
  121. Stelis
  122. Stenorrhynchos
  123. Sudamerlycaste
  124. Tetramicra
  125. Tipularia
  126. Tolumnia
  127. Trichocentrum
  128. Trichosalpinx
  129. Triphora
  130. Tropidia
  131. Vanda
  132. Vanilla
  133. Wullschlaegelia
  134. Xylobium
  135. Zeuxine

Melezler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orkide türleri yetiştirmede kolayca melezleşir ve bu ise karmaşık adlandırı olan çok sayıda melezin oluşmasına yol açar. Melezleme cinsler arasında mümkündür ve bu nedenle birçok yetiştirilmiş orkide nothogenera'ya yerleştirilir. Örneğin, nothogenus × Brassocattleya, Brassavola ve Cattleya cinslerinden türlerin tüm melezleri için kullanılır. En az üç cinse dayanan nothogenera'lar, -ara ekiyle bir kişinin adına dayalı isimlere sahip olabilir, örneğin × Colmanara = Miltonia × Odontoglossum × Oncidium. (Bu sonek dört cinsten itibaren zorunludur.[24])

Orkide ailesindeki yetiştirilen melezler, nothospecies yerine grex isimlendirmesi kullanılarak adlandırılmaları bakımından da özeldir. Örneğin, Brassavola nodosa ve Brassavola acaulis arasındaki melezler grex Brassavola Guiseppi'ye yerleştirilir.[25] Grex'in adı (bu örnekte "Guiseppi") tırnak işaretleri olmadan italik olmayan bir yazı tipiyle yazılmıştır.[26]

Dağılım

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orchidaceae, kozmopolittir ve buzullar hariç hemen hemen her habitatta bulunur. Dünyanın en zengin orkide cinsleri ve türleri tropiklerde bulunur ancak Kuzey Kutup Dairesi'nin üstünde, güney Patagonya'da ve Macquarie Adası'nda 54° güneyde iki Nematoceras türü de vardır.

Aşağıdaki liste dağılımlarına dair kaba bir bakış sunar:

  • Okyanusya: 50 ila 70 cins
  • Kuzey Amerika: 20 ila 26 cins
  • tropikal Amerika: 212 ila 250 cins
  • tropikal Asya: 260 ila 300 cins
  • tropikal Afrika: 230 ila 270 cins
  • Avrupa ve ılıman Asya: 40 ila 60 cins

Ekoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orkidelerin çoğunluğu, tropik ve subtropiklerde ağaçlara veya çalılara tutunarak büyüyen çok yıllık epifitlerdir. Angraecum sororium gibi türler, kayalarda veya çok kayalık topraklarda büyüyen litofitlerdir.[27] Diğer orkideler (ılıman Orchidaceae'nin çoğunluğu dahil) karasaldır ve çayırlar veya orman gibi habitat alanlarında bulunabilir.

Neottia ve Corallorhiza gibi bazı orkideler klorofilden yoksundur, bu nedenle fotosentez yapamazlar. Bunun yerine, bu türler orkide mikorizalarının oluşumu yoluyla toprak mantarlarına parazitlik ederek enerji ve besin elde ederler. İlgili mantarlar arasında ağaçlar ve diğer odunsu bitkilerle ektomikorizalar oluşturanlar, Armillaria gibi parazitler ve saprotroflar vardır.[28] Bu orkideler miko-heterotroflar olarak bilinir, ancak daha önce (yanlış bir şekilde) organik maddeleri parçalayarak besinlerini elde ettiklerine inanıldığı için saprofit olarak tanımlanmıştır. Sadece birkaç tür aklorofilik holoparazit olsa da, tüm orkideler çimlenme ve fide büyümesi sırasında miko-heterotrofiktir ve hatta fotosentetik yetişkin bitkiler bile mikorizal mantarlarından karbon elde etmeye devam edebilir.[29][30] Simbiyoz genellikle orkidenin ömrü boyunca sürdürülür çünkü besin, şeker ve mineraller için mantara bağımlıdırlar.[31]

Kullanımlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Saksıda dekorasyon olarak bir orkide
Bir × Brassolaeliocattleya ("BLC") Cennet Mücevheri 'Alev' melez orkide. Cattleya birliğinin çiçekleri sıklıkla kadınların korsajlarında kullanılır.

Parfümeri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orkidelerin kokusu, olası koku kimyasallarını belirlemek için sıklıkla parfümcüler tarafından (headspace teknolojisi ve gaz-sıvı kromatografisi/kütle spektrometrisi kullanılarak) analiz edilir.[32]

Bahçecilik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orkidelerin diğer önemli kullanımı, çiçeklerinin tadını çıkarmak için yetiştirilmeleridir. Yetiştirilen orkidelerin çoğu tropikal veya subtropikaldir, ancak daha soğuk iklimlerde yetişen birkaçı piyasada bulunabilir. Fidanlıklarda bulunan ılıman türler arasında Ophrys apifera (arı orkidesi), Gymnadenia conopsea (kokulu orkide), Anacamptis pyramidalis (piramidal orkide) ve Dactylorhiza fuchsii (sıradan benekli orkide) vardır.

Her tür orkide, hem tür hem de melez koleksiyoncuları tarafından sık aranır. Dünya çapında yüzlerce dernek ve kulüp kurulmuştur. Bunlar küçük, yerel kulüpler veya American Orchid Society gibi daha büyük, ulusal organizasyonlar olabilir. Her ikisi de orkide yetiştirilmesini ve toplanmasını desteklemeye yarar, ancak bazıları korumaya veya araştırmaya yoğunlaşarak daha da ileri gider.

"Botanik orkide" terimi, "çiçekçi" orkide kategorisine uymayan birkaç cinse ait küçük çiçekli, tropikal orkideleri genel hatlarıyla belirtir. Bu cinslerden birkaçı muazzam sayıda tür içerir. Pleurothallis ve Bulbophyllum gibi bazıları sırasıyla yaklaşık 1700 ve 2000 tür içerir ve genellikle aşırı vejetatif çeşitliliğe sahiptir. Terimin birincil kullanımı, yetiştirdikleri sıra dışı türleri tanımlamak isteyen orkide meraklıları arasındadır, ancak aynı zamanda doğal olarak oluşan orkide türlerini bahçecilikle üretilen melez türlerinden ayırt etmek için de kullanılır.

Yeni orkideler, Kraliyet Hortikültür Derneği tarafından tutulan Uluslararası Orkide Siciline kaydedilir.[33]

Yiyecek

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vanilya meyvesini kurutma

Vanilya (özellikle Vanilla planifolia) adlı orkide cinsinin kurutulmuş tohum kabukları, fırıncılıkta, parfüm üretiminde ve aromaterapide tatlandırıcı olarak ticari açıdan önemlidir.

Karasal orkidelerin yeraltı yumruları [çoğunlukla Orchis mascula (erken mor orkide)] toz haline getirilir ve sıcak içecek salep veya sakızlı Türk dondurması gibi ürünlerde kullanılır. Salep adının Arapça ḥasyu al-tha‘lab, "tilki testisleri" ifadesinden geldiği iddia edilir, ancak ismin doğrudan Arapça saḥlab adından gelmesi daha olasıdır. Görünüşünün testislere benzemesi, salebin doğal olarak afrodizyak olarak kabul edilmesini açıklar.

Jumellea fragrans 'ın kurutulmuş yaprakları Reunion adası'nda romlara tat vermede kullanılır.

Gastrodia grubunun bazı saprofit orkide türleri patates benzeri yumrular üretir ve Avustralya'daki yerli halklar tarafından yiyecek olarak tüketilir ve özellikle Gastrodia sesamoides olmak üzere başarılı bir şekilde yetiştirilebilir. Bu bitkilerin yabani toplulukları, Avustralya'daki Ku-ring-gai Chase Milli Parkı gibi eski Aborijin yerleşimlerinin olduğu aynı alanlarda hala bulunabilir. Aborijin halkları, bitkileri yer altında koku yoluyla tespit ettikten sonra bandicootların yumruları aramak için kazdığı yerleri gözlemleyerek bitkileri habitatta buldular.[not 1]

Kültürel sembolizm

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orkidelerin sembolik değerlerle birçok ilişkisi vardır. Örneğin, orkide Çin'in Shaoxing şehrinin çiçeğidir. Cattleya mossiae Venezuela'nın ulusal çiçeğidir, Cattleya trianae ise Kolombiya'nın ulusal çiçeğidir. Vanda Miss Joaquim Singapur'un, Guarianthe skinneri Kosta Rika'nın ve Rhyncholaelia digbyana Honduras'ın ulusal çiçeğidir.[35] Prosthechea cochleata Belize'nin ulusal çiçeğidir ve burada ona siyah orkide denir.[36] Lycaste skinneri beyaz çeşidi (alba) olan ve Monja Blanca (Beyaz Rahibe) denilen Guatemala'nın ulusal çiçeğidir. Panama'nın ulusal çiçeği Kutsal Ruh orkidesi (Peristeria elata) veya 'flor del Espiritu Santo'dur. Rhynchostylis retusa, Kopou Phul olarak bilindiği Hindistan'ın Assam eyaletinin resmi çiçeğidir.[37]

Akdeniz'e özgü orkideler, Roma'daki Ara Paciste resmedilmiştir. Bu, şimdiye kadar antik sanatta bilinen tek orkide örneği ve Avrupa sanatındaki en erken örnektir. [not 2]

Fransız yazar ve ziraatçı Louis Liger, 1704'te yayımlanan Le Jardinier Fleuriste et Historiographe adlı kitabında, antik Yunanlılara ve Romalılara atfederek klasik bir efsane uydurmuştur. Efsaneye göre, bir perinin ve bir satirin oğlu olan Orchis, Bacchanalia festivallerinden birinde Bacchus'un rahibesine tecavüz eder ve ardından öldürülür. Sonra tanrılar tarafından cezalandırılmak üzere orkide çiçeğine dönüştürülür. Bu, gençlerin ölmesi ve çiçeğe dönüşmesiyle ilgili çeşitli efsanelerle paralellik gösterir, örneğin Adonis ve Narcisus. Ancak bu mit Liger'den daha önce ortaya çıkmamıştır ve geleneksel Yunan ve Roma mitolojilerinin parçası değildir.[39]

  • Bazı orkide çeşitleri
  • Cattleya Mrs. Mahler 'Mem. Fred Tompkins'
    Cattleya Mrs. Mahler 'Mem. Fred Tompkins'
  • Cattleya Queen Sirikit 'Diamond Crown'
    Cattleya Queen Sirikit 'Diamond Crown'
  • Cattleya Hawaiian Wedding Song 'Virgin'
    Cattleya Hawaiian Wedding Song 'Virgin'
  • Rhyncholaeliocattleya Chia Lin
    Rhyncholaeliocattleya Chia Lin
  • Cattleya Hawaiian Variable 'Prasan'
    Cattleya Hawaiian Variable 'Prasan'
  • Cattlianthe Barbara Belle
    Cattlianthe Barbara Belle
  • Cattleya Beaumesnil 'Parme'
    Cattleya Beaumesnil 'Parme'
  • Cattlianthe Chocolate Drop x Cattleya Pão de Açúcar
    Cattlianthe Chocolate Drop x Cattleya Pão de Açúcar
  • Cattleya mossiae 'İmparatoriçe Frederick'
    Cattleya mossiae 'İmparatoriçe Frederick'
  • 'Hermine'
    'Hermine'
  • Cattleya Küçük melek
    Cattleya Küçük melek
  • Cattleya Marjorie Hausermann 'York'
    Cattleya Marjorie Hausermann 'York'
  • 'Miva Breeze Alize'
    'Miva Breeze Alize'
  • Rhyncholaeliocattleya 'Nobile'nin karnavalı'
    Rhyncholaeliocattleya 'Nobile'nin karnavalı'
  • Cattleya Pernel George Barnett 'Yankee Clipper'
    Cattleya Pernel George Barnett 'Yankee Clipper'
  • Cattlianthe Portia
    Cattlianthe Portia

Koruma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Neredeyse tüm orkideler CITES'in (CITES) Ek II'sindedir ki bu, uluslararası ticaretin (parçaları/türevleri dahil) CITES izin sistemi tarafından düzenlendiği anlamına gelir.[40] Paphiopedilum türü gibi daha az sayıda orkide CITES Ek I'de listelenmiştir ki bu, yabani kaynaklı örneklerde ticari uluslararası ticaretin yasak olduğu ve diğer tüm ticaretin sıkı şekilde kontrol edildiği demektir.[40]

Koruma aracı olarak destekli göç

[değiştir | kaynağı değiştir]

2006 yılında Longtan Barajı, Yachang Orkide Doğa Rezervi yakınlarındaki Hongshui Nehri'nde inşa edilmiştir. Daha aşağı rakımlarda (deniz seviyesinden 350–400 m yukarıda) yabani orkidelerin su altında kalma tehditlerine yanıt olarak, 16 cins ve 29 türe ait 1000 tehlike altındaki orkide bitkisi daha yüksek rakımlara (deniz seviyesinden yaklaşık 1000 m yukarıda) taşındı. Taşımadan sonra, düşük ve geniş rakımlı türlerin 5 yıllık hayatta kalma oranı önemli ölçüde farklılaşmadı ve nakil şoku nedeniyle ölüm oranı yalnızca %10 idi. Bundan yardımlı göçün iklim değişikliği nedeniyle tehlike altındaki orkide türleri için uygulanabilir bir koruma aracı olabileceği sonucuna varıldı.[41]

Zehirlilik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Amerikan Hayvanlara Karşı Zulmü Önleme Derneği'ne göre Phalaenopsis cinsi bitkiler ev hayvanları için zehirli değildir.[42]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Adaptation (film)i, Amerikalı gazeteci Susan Orlean'ın 1998 tarihli kurgusal olmayan Orkide Hırsızı kitabından uyarlanmıştır.
  • Orchidelirium, Orkide toplama ve keşfetmenin olağanüstü seviyelere ulaştığı çiçek çılgınlığının Viktorya dönemi

Galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Batı bölgesine (Victoria) yerleşen ilk yerleşimci, yerli Aborjin halkının patates orkidesi yumrularını topladıklarını ve bandicootların açtığı yerleri kazdıklarını anlattı.[34]
  2. ^ Ara Pacis orkidelerinin sembolik (veya hatta dini) anlamı henüz bilinmemektedir.[38]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Angiosperm Phylogeny Group (2009). "An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III". Botanical Journal of the Linnean Society. 161 (2): 105-121. doi:10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x Özgürce erişilebilir. 
  2. ^ Gove, Philip B., (Ed.) (1961). Webster's Third New International Dictionary. G. & C. Merriam. 
  3. ^ "ITIS". 30 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2022. 
  4. ^ Christenhusz, M. J. M.; Byng, J. W. (2016). "The number of known plants species in the world and its annual increase". Phytotaxa. 261 (3). ss. 201-217. doi:10.11646/phytotaxa.261.3.1. 29 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2024. 
  5. ^ "WCSP". World Checklist of Selected Plant Families. 28 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2010.  (Aşağıdaki Dış Bağlantılar bölümüne bakınız).
  6. ^ Yohan Pillon; Mark W. Chase (2007). "Taxonomic exaggeration and its effects on orchid conservation". Conservation Biology (dergi). 21 (1). ss. 263-265. Bibcode:2007ConBi..21..263P. doi:10.1111/j.1523-1739.2006.00573.x. PMID 17298532. 24 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2024. 
  7. ^ Nash, N., and Frownie, S. (2008). Complete guide to orchids. (Meredith Publishing Group) p. 12.
  8. ^ Jenny King (10 Haziran 2011). "The coralroot orchid". Orchids in Northern Washington State. Silvercrown Mountain Outdoor School. 21 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2011. 
  9. ^ a b Hoffman, Noel; Brown, Andrew (Ağustos 2011). Orchids of South-West Australia (3cü bas.). Gooseberry Hill: Noel Hoffman. s. 13. ISBN 9780646562322. 
  10. ^ a b Brown, Andrew; Dixon, Kingsley; French, Christopher; Brockman, Gary (2013). Field guide to the orchids of Western Australia : the definitive guide to the native orchids of Western Australia. Floreat, W.A.: Simon Nevill Publications. ss. 16-17. ISBN 9780980348149. 
  11. ^ a b c "Structure of orchid flowers". New Zealand Plant Conservation Network. 19 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2022. 
  12. ^ a b c Zimmermann, Pedro. "Anatomy of an Orchid". Brasilian Orchid Organisation. 28 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2022. 
  13. ^ Carr, Gerald (30 Ekim 2005). "Flowering Plant Families". Vascular Plant Family. University of Hawaii Botany Department. 3 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022. 
  14. ^ Tan K.H.; Nishida R. (2000). "Mutual reproductive benefits between a wild orchid, Bulbophyllum patens, and Bactrocera fruit flies via a floral synomone". Journal of Chemical Ecology. 26 (2). ss. 533-546. doi:10.1023/A:1005477926244. , 28:1161-1172 ve 31(3): 509-519.
  15. ^ Chen LJ, Liu KW, Xiao XJ, Tsai WC, Hsiao YY, Huang J, Liu ZJ (2012). "The anther steps onto the stigma for self-fertilization in a slipper orchid". PLOS ONE. 7 (5). ss. e37478. Bibcode:2012PLoSO...737478C. doi:10.1371/journal.pone.0037478. PMC 3359306 $2. PMID 22649529. 
  16. ^ Kimsey Lynn Siri (1980). "The behaviour of male orchid bees (Apidae, Hymenoptera, Insecta) and the question of leks". Animal Behaviour. 28 (4). ss. 996-1004. doi:10.1016/s0003-3472(80)80088-1. 
  17. ^ Zimmermann, Yvonne; Roubik, David W.; Eltz, Thomas (19 Temmuz 2006). "Species-specific attraction to pheromonal analogues in orchid bees". Behavioral Ecology and Sociobiology. 60 (6). ss. 833-843. doi:10.1007/s00265-006-0227-8. ISSN 0340-5443. 
  18. ^ Tom Lawrie (23 Kasım 2010). "World's first night-flowering orchid discovered". Australian Geographic. 30 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2013. 
  19. ^ Matthew Blanchard, Roberto Lopez, Erik Runkle, PhD, and Yin-Tung Wang, PhD "Growing the Best Phalaenopsis", WWW.AOS.ORG ORCHIDS APRIL 2007 27 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  20. ^ Krawczyk, Emilia; Rojek, Joanna; Kowalkowska, Agnieszka K.; Kapusta, Małgorzata; Znaniecka, Joanna; Minasiewicz, Julita (2016). "Evidence for mixed sexual and asexual reproduction in the rare European mycoheterotrophic orchid Epipogium aphyllum , Orchidaceae (ghost orchid)". Annals of Botany (İngilizce). 118 (1). ss. 159-172. doi:10.1093/aob/mcw084. ISSN 0305-7364. PMC 4934402 $2. PMID 27288512. 
  21. ^ Thompson, David Ian (2003). Conservation of select South African Disa Berg. Species (Orchidaceae) through in vitro seed germination. University of Natal. 
  22. ^ Kurzweil, H. (September 1993). "Seed morphology in Southern African Orchidoideae (Orchidaceae)". Plant Systematics and Evolution. 185 (3–4). ss. 229-247. Bibcode:1993PSyEv.185..229K. doi:10.1007/BF00937660. 
  23. ^ "ITIS". 26 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2022. 
  24. ^ International Code of Nomenclature for Cultivated Plants 9cu basım (2016), Article H.6 and H.7.
  25. ^ Brassavola Guiseppi Casa Luna 1968 24 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BlueNanta.
  26. ^ International Code of Nomenclature for Cultivated Plants 9cu basım, 2016.
  27. ^ Melissa Whitman; Michael Medler; Jean Jacques Randriamanindry; Elisabeth Rabakonandrianina (2011). "Conservation of Madagascar's granite outcrop orchids: influence of fire and moisture" (PDF). Lankesteriana. 11 (1). ss. 55-67. doi:10.15517/lank.v11i1.18315. 23 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Ağustos 2024. 
  28. ^ Jonathan R. Leake (2005). "Plants parasitic on fungi: unearthing the fungi in myco-heterotrophs and debunking the 'saprophytic' plant myth". Mycologist (dergi). 19 (3). ss. 113-122. doi:10.1017/S0269915X05003046. 
  29. ^ Sathiyadash, Kullaiyan; Muthukumar, Thangavelu; Uma, Eswaranpillai; Pandey, Radha Raman (1 Eylül 2012). "Mycorrhizal association and morphology in orchids". Journal of Plant Interactions. 7 (3). ss. 238-247. Bibcode:2012JPlaI...7..238S. doi:10.1080/17429145.2012.699105. ISSN 1742-9145. 
  30. ^ Gebauer, Gerhard; Meyer, M. (Ekim 2003). "15 N and 13 C natural abundance of autotrophic and myco-heterotrophic orchids provides insight into nitrogen and carbon gain from fungal association". New Phytologist. 160 (1). ss. 209-223. doi:10.1046/j.1469-8137.2003.00872.x. PMID 33873535. 
  31. ^ Pecoraro, L.; Girlanda, M.; Kull, T.; Perini, C.; Perotto, S. (1 Aralık 2012). "Molecular identification of root fungal associates in Orchis pauciflora Tenore". Plant Biosystems. 146 (4). ss. 985-991. Bibcode:2012PBios.146..985P. doi:10.1080/11263504.2011.634447. hdl:2318/93116. ISSN 1126-3504. 
  32. ^ Gross, K.; Sun, M; Schiestl, F. P. (2016). "Why Do Floral Perfumes Become Different? Region-Specific Selection on Floral Scent in a Terrestrial Orchid". PLOS ONE. 11 (2). ss. e0147975. Bibcode:2016PLoSO..1147975G. doi:10.1371/journal.pone.0147975. PMC 4757410 $2. PMID 26886766. 
  33. ^ RHS 2016.
  34. ^ Zola, Nellie; Gott, Beth (1992). Koorie Plants, Koorie People: Traditional Aboriginal Food, Fibre and Healing Plants of Victoria. Koorie Heritage Trust Incorporated. s. 38. ISBN 978-1-875606-10-8. 
  35. ^ "Simbolos Patrios" (İspanyolca). 16 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2008. 
  36. ^ "National Symbols". Government of Belize. 12 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2008. 
  37. ^ "List of Assam State Symbols | State Animal| State Flower | State Tree". assamyellowpage.com (İngilizce). 1 Mart 2012. 14 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2019. 
  38. ^ Lobelli, Jarrett A. (2012). "The Emperor's orchids". Archaeology (dergi). 66 (1). s. 16. 17 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  39. ^ Endersby, Jim (7 Kasım 2016). Orchid: A Cultural History. Şikago, Londra: University of Chicago Press. ss. 59-60. ISBN 978-0-226-37632-5. 7 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2024. 
  40. ^ a b The CITES Appendices, CITES, 14 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 16 Nisan 2012 
  41. ^ Liu, Hong; Feng, Chang-Lin; Chen, Bao-Shan; Wang, Zhong-Sheng; Xie, Xiao-Qing; Deng, Zheng-Hai; Wei, Xin-Lian; Liu, Shi-Yong; Zhang, Zi-Bin; Luo, Yi-Bo (Haziran 2012). "Overcoming extreme weather challenges: Successful but variable assisted colonization of wild orchids in southwestern China". Biological Conservation. 150 (1). ss. 68-75. Bibcode:2012BCons.150...68L. doi:10.1016/j.biocon.2012.02.018. ISSN 0006-3207. 20 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2024. 
  42. ^ "Phalaenopsis Orchid | ASPCA". www.aspca.org (İngilizce). 27 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2024. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Orchidaceae&oldid=33948653" sayfasından alınmıştır