Maymun

Maymunlar
	Macaca radiata, bir makak maymunu türü.; Maharashtra, Hindistan
Bilimsel sınıflandırma
Âlem:	Animalia
Şube:	Chordata
Sınıf:	Mammalia
Mir takım:	Primatomorpha
Takım:	Primates;
İçerdiği gruplar
	Simiiformes; Tarsiiformes (kimi kullanımlarda); Strepsirhini (kimi kullanımlarda);

Maymun,^[c] Primatlar takımındaki kimi memelileri kapsayan bir terimdir.^[3]^[4] Kimi kullanımlarda terim tüm primatları kapsarken genelde Simiiformes infra takımındaki primatlar için kullanılır.^[5]

Maymunların birçok ayrı türü vardır. Bazı maymunlar dışında, genelde uzun ve sık ağaçların olduğu yerleri seçerler. Ayrı primat familyaları meyve, yaprak, böcekler, çiçekler, küçük memeliler, sürüngenler, iki yaşamlılar, yengeçler ve hatta diğer maymunlarla beslenebilirler. Maymunlar orman, bozkır, çöl ve karlı dağlarda bile yaşayabilirler, ancak en çok Avustralya ve Yeni Gine dışında, yağmur ormanlarında bulunurlar.

Bazı maymunlar yaklaşık 15 santimetre (6 in) uzunluğunda ve ağırlığı 120 gram (4,2 oz) gram gibi çok küçük olabilecekleri gibi diğer maymunlar yaklaşık 1 metre (3 ft 3 in) uzunluğunda ve ağırlığı 35 kilogram (77 lb) gibi de çok büyük olabilirler.

Köken Bilimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Maymun sözcüğü Türkçeye Arapçadan geçmiştir. Arapça māymūn malum hayvan sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Arapça ymn kökünden gelen maymūn mutlu, mesut sözcüğünden türemiş olabilir; ancak bu kesin değildir. Bu sözcük Arapça yamīn sağ el sözcüğünün mafˁūl vezninde edilgen eylem sıfatıdır.^[2] Eski Türkçede maymuna beçin, biçin ya da piçin denirdi.

Yaşam alanları[değiştir | kaynağı değiştir]

Maymunlar yaşadıkları yerlere göre iki grupta toplanır: Güney Amerika'da yaşayan Yeni Dünya maymunları ve Afrika ve Asya'dan gelen Eski Dünya Maymunları. Yeni Dünya maymunları Eski Dünya maymunlarına göre daha küçüktür. Maymunların ağaçları salıncak gibi kullanmalarına yardımcı olmak için uzun kolları ve bacakları vardır. Bazı maymunlar kuyruklarını neredeyse bir beşinci kol gibi kullanırlar. Kuyruk bir tür kavrayıcıdır. Çoğu maymun türü ağaçsıldırlar fakat bazı türler ise yerde yaşamaya adapte olmuşlardır.

Büyüklüklerine göre maymunlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilinen en küçük maymun türü Cüce ipek maymunu; en büyük maymun türü Mandrildir. Kuyruksuz 14–16 cm boyunda ve 120 gram ağırlığındadır. Bu tür Brezilya, Kolombiya ve Ekvador yağmur ormanlarındaki ağaç tepelerinde yaşamakta Mandril ise yaklaşık 1 m kadar büyüyebilirler ve yetişkinler 35 kg'a kadar çıkabilir. Maymunlar genellikle kuyrukları yardımıyla tırmanırlar.

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıdaki kladogram, kuru burunlu primatların soy ilişkilerini gösterir - soyu tükenmiş gruplar da soyağacının içindedir.^[6]^[7]^[8]

Haplorrhini (64)

Tarsiiformes

Simiyen

Eosimiidae türleri (†37)

Phileosimias (†46)

Amphipithecidae (†35)

(45)

Parapithecoidea (†30)

Proteopithecidae (†34)

Taç

Platyrrhini (30)

(29)

Chilecebus (†20)

(26)

Tremacebus (†20)

(24)

	Homunculus (†16)

	Dolichocebus (†20)

Taç Platyrrhini (Yeni Dünya Maymunları)

Catarrhini (35)

Oligopithecidae (†34)

(35)

Propliopithecoidea (†30)

(34)

Pliopithecoidea (†6)

(32)

Micropithecus (†15)

Taç

Hominoidea (30)

Proconsulidae (†18)

(29)

Equatorius (†16)

(29)

Afropithecidae (28)

Morotopithecus (†20)

(28)

	Afropithecus (†16)

	Nyanzapithecinae (†7)

Taç Hominoidea (22)

	Hominidae

	Hylobatidae

(29)

Saadanioidea (†28)

Cercopithecoidea (24)

	Victoriapithecinae(†19)

	Taç Cercopithecoidea (Köpeksi maymunlar)

Catharrhini (31)

Simiyenler (40)

(Maymunlar veya Anthropoidler, 47)

Sincap maymunu

Bir Yengeç yiyen makağı, Tayland

Çeşitli maymun ailelerinin (kalın), yaşayan primatların sınıflandırılmasında (soyu tükenmeyen) nereye yerleştirileceğini aşağıdaki listede verilmiştir.

Primatlar
- Alt takım Strepsirrhini: tarsiyer değil prosimian
- Alt takım Haplorhini: tarsiyer, maymunlar, ve insansılar
  - İnfra takım Tarsiiformes
    - Aile Tarsiidae: tarsiyer
  - İnfra takım Simiiformes: simian
    - Parvorder Platyrrhini: Yeni dünya maymunları
      - Aile Callitrichidae: marmosetler ve tamarinler (42 tür)
      - Aile Cebidae: başlıklı ve Sincap maymunu (14 tür)
      - Aile Aotidae: Gece maymunları (11 tür)
      - Aile Pitheciidae: titis, sakis, ve uakaris (41 tür)
      - Aile Atelidae: tellalı, örümcek ve yünlü maymunlar (24 tür)
    - Parvorder Catarrhini
      - Üst familya Cercopithecoidea
        Aile Cercopithecidae: Köpeksi maymunlar (135 tür)
      - Üst aile Hominoidea: insansılar
        Aile Hylobatidae: Gibongiller (küçük insansılar) (17 tür)
        
        Aile Hominidae: insanlar dahil olmak üzere büyük insansılar (7 tür)

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Groves, 2008. ss. 92–93
^ Carl Linnaeus, Simia cinsinin sıralamasını, Systema Naturae'nin 10. baskısında tanımladığında, tüm insan olmayan maymunlar ve insansıları kapsamaktaydı (simiyenler).^[a] "Maymun" sözcüğü, taksonomik bir terim değildir ve genelde parafiletik gruptur.
^ Maymun adının Türk diline Arapçadan geçtiği bilinmektedir.^[2] Eski Türkçede ise -12 hayvanlı takvimde de bulunan- maymunlara beçin, biçin ya da piçin denirdi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Fleagle, J.; Gilbert, C. Rowe, N.; Myers, M. (Ed.). "Primate Evolution: John Fleagle and Chris Gilbert". All the World's Primates. Primate Conservation, Inc. 12 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2014.
^ ^a ^b "Maymun ismininkökeni". 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2014.
^ Dawkins, Richard (2004). The ancestor's tale: a pilgrimage to the dawn of evolution. Houghton Mifflin Harcourt. s. 140. ISBN 9780618005833. Erişim tarihi: 9 Eylül 2014.
^ "Monkey". kids.britannica.com. 23 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2014.
^ Bakırcı, Ç. M. (7 Ağustos 2011). "Maymun Meselesi: Maymun Nedir? İnsan Maymun mudur? Maymunlardan mı Gelir?". Evrim Ağacı. 28 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2022-12-15.
^ Nengo, Isaiah; Tafforeau, Paul; Gilbert, Christopher C.; Fleagle, John G.; Miller, Ellen R.; Feibel, Craig; Fox, David L.; Feinberg, Josh; Pugh, Kelsey D. (2017). "New infant cranium from the African Miocene sheds light on ape evolution". Nature. 548 (7666): 169-174. Bibcode:2017Natur.548..169N. doi:10.1038/nature23456. PMID 28796200.
^ Ryan, Timothy M.; Silcox, Mary T.; Walker, Alan; Mao, Xianyun; Begun, David R.; Benefit, Brenda R.; Gingerich, Philip D.; Köhler, Meike; Kordos, László (7 Eylül 2012). "Evolution of locomotion in Anthropoidea: the semicircular canal evidence". Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences (İngilizce). 279 (1742): 3467-3475. doi:10.1098/rspb.2012.0939. ISSN 0962-8452. PMC 3396915 $2. PMID 22696520.
^ Yapuncich, Gabriel S.; Seiffert, Erik R.; Boyer, Doug M. (1 Haziran 2017). "Quantification of the position and depth of the flexor hallucis longus groove in euarchontans, with implications for the evolution of primate positional behavior". American Journal of Physical Anthropology (İngilizce). 163 (2): 367-406. doi:10.1002/ajpa.23213. ISSN 1096-8644. PMID 28345775. Geçersiz |doi-access=free (yardım)

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Maymun ile ilgili çoklu ortam kategorisi bulunur.
"The Impossible Housing and Handling Conditions of Monkeys in Research Laboratories"24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., by Viktor Reinhardt, International Primate Protection League, August 2001
The Problem with Pet Monkeys: Reasons Monkeys Do Not Make Good Pets12 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., an article by veterinarian Lianne McLeod on About.com
Helping Hands: Monkey helpers for the disabled15 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., a U.S. national non-profit organization based in Boston Massachusetts that places specially trained capuchin monkeys with people who are paralyzed or who live with other severe mobility impairments

[2] Groves, 2008. ss. 92–93

[Monkey_vs_Ape-3] Carl Linnaeus, Simia cinsinin sıralamasını, Systema Naturae'nin 10. baskısında tanımladığında, tüm insan olmayan maymunlar ve insansıları kapsamaktaydı (simiyenler).^[a] "Maymun" sözcüğü, taksonomik bir terim değildir ve genelde parafiletik gruptur.

[5] Maymun adının Türk diline Arapçadan geçtiği bilinmektedir.^[2] Eski Türkçede ise -12 hayvanlı takvimde de bulunan- maymunlara beçin, biçin ya da piçin denirdi.

[1] Fleagle, J.; Gilbert, C. Rowe, N.; Myers, M. (Ed.). "Primate Evolution: John Fleagle and Chris Gilbert". All the World's Primates. Primate Conservation, Inc. 12 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2014.

[maymunadı-4] "Maymun ismininkökeni". 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2014.

[6] Dawkins, Richard (2004). The ancestor's tale: a pilgrimage to the dawn of evolution. Houghton Mifflin Harcourt. s. 140. ISBN 9780618005833. Erişim tarihi: 9 Eylül 2014.

[7] "Monkey". kids.britannica.com. 23 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2014.

[8] Bakırcı, Ç. M. (7 Ağustos 2011). "Maymun Meselesi: Maymun Nedir? İnsan Maymun mudur? Maymunlardan mı Gelir?". Evrim Ağacı. 28 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2022-12-15.

[9] Nengo, Isaiah; Tafforeau, Paul; Gilbert, Christopher C.; Fleagle, John G.; Miller, Ellen R.; Feibel, Craig; Fox, David L.; Feinberg, Josh; Pugh, Kelsey D. (2017). "New infant cranium from the African Miocene sheds light on ape evolution". Nature. 548 (7666): 169-174. Bibcode:2017Natur.548..169N. doi:10.1038/nature23456. PMID 28796200.

[10] Ryan, Timothy M.; Silcox, Mary T.; Walker, Alan; Mao, Xianyun; Begun, David R.; Benefit, Brenda R.; Gingerich, Philip D.; Köhler, Meike; Kordos, László (7 Eylül 2012). "Evolution of locomotion in Anthropoidea: the semicircular canal evidence". Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences (İngilizce). 279 (1742): 3467-3475. doi:10.1098/rspb.2012.0939. ISSN 0962-8452. PMC 3396915 $2. PMID 22696520.

[11] Yapuncich, Gabriel S.; Seiffert, Erik R.; Boyer, Doug M. (1 Haziran 2017). "Quantification of the position and depth of the flexor hallucis longus groove in euarchontans, with implications for the evolution of primate positional behavior". American Journal of Physical Anthropology (İngilizce). 163 (2): 367-406. doi:10.1002/ajpa.23213. ISSN 1096-8644. PMID 28345775. Geçersiz |doi-access=free (yardım)

[1]

[b]

[c]

[3]

[4]

[5]

[2]

[6]

[7]

[8]

[a]