Himaye

Himaye veya protektora (Fransızca: Protectorat), uluslararası ilişkilerde, bir sözleşme ya da tek taraflı bir karar uyarınca, (güçlü) bir devletin (zayıf) ötekini koruma ve denetimi altına aldığı hukuksal rejim. Bu koruma ve denetimin derecesi bazı farklılıklar gösterir. Örneğin Hindistan'ın Bhutan üzerindeki protektorası korunan devletin güvenliğini garanti etmekten ileri gitmezken, Mart 1939'da Çekoslovakya'da kurulan Bohemya ve Moravya Protektorası aslında bir ilhakı maskeliyordu.

Protektora teriminin ilk kez 19. yüzyılda kullanılmasına karşın, protektora ilişkisinin geçmişi çok daha eskiye dayanır. Roma kendisine bağımlı halklarla ilişkisini tanımlamada boyunduruk altında tutma durumunu gizlemeye yarayan terimler kullanıyordu. Örneğin Numidya, Makedonya, Suriye ve Pergamon hükümdarları inserviente (uyruk) sayılıyordu. Ortaçağ Avrupa'sında bir devletin öbürüne tabi olması vasallık gibi feodal hukuk terimleriyle dile getiriliyordu.

16. yüzyılda Avrupa'da ulusal devletlerin doğuşu, ilhak için basamak niteliğindeki protektora uygulamalarını yaygınlaştırdı. 19. yüzyılda bu yöntem sömürgeci yayılmanın ya da güçler dengesini korumanın bir aracı olarak gelişti. Örneğin Avusturya'nın Adriyatik Denizinde tam bir denetim kurmasını önlemek için, İyon Adaları Paris Antlaşması'yla (1815) Britanya'nın protektorası altına alındı. Osmanlı Devleti'nin Balkanlar'daki bazı eyaletleri bağımsızlığın bir alt aşaması olarak üçüncü bir devletin koruması altına alındılar. 1829'da Rusya'nın protektora yönetimine giren Boğdan ve Eflak 1856'da uluslararası korumaya alındı ve 1878'de birleşerek bağımsız Romanya'yı oluşturdu.

Protektora modeli, 19. yüzyılda sömürgeci yayılmanın biçimlerinden biri olarak ortaya çıktı. Koruyucu devletin, korunan devlet üzerindeki genellikle güce dayalı müdahalesinden doğan protektora, ilke olarak yetkilerin yeniden paylaşılmasına dayanıyordu; sömürgeci devlet uluslararası yetkileri kendisine ayırıyor, korunan devleti de içişlerinde özgür bırakıyordu. Gerçekte ise protektora, çoğunlukla klasik bir sömürgeleştirmenin bütün unsurlarını kendinde topladı, kimi zaman da doğrudan ona yol açtı. Fransa'nın 1863'le (Kamboçya) ile 1912 (Fas) arasında Hindiçin, Madagaskar, Mağrip ve Komorlar'da kurulan protektoraları, korunan devletin başka statülere, bağımsızlık ya da sömürgeliğe geçişleri sırasında ortadan kalktı.

Modern çağda protektoraların çoğu, dış ilişkilerin yürütülmesini koruyucu develete bırakan antlaşmalarla kuruldu. Ama Britanya'nın 1914'te Mısır'la ilgili tek yanlı kararında olduğu gibi, zora dayalı protektoralar da ortaya çıktı. Protektora antlaşmaları korunan devletin uluslararası topluluktaki konumunu tanımlar, anlaşma yapma yetkileri ile diplomatik ve konsüler temsil haklarını belirler. Korunan devletin egemenliğini yitirip yitirmediği konusunda görüş ayrılığı vardır. Pek çok yazar bunun söz konusu olmadığını savunmuştur. Ama günümüzde protektora ilişkisinin üçüncü devletlerce tanınması gerektiği genellikle kabul edilmektedir. Koruyan devletin dış ilişkilerle ilgili bütün konularda yetkili olması, egemenliği tek ve bölünmez sayan yerleşik kuram göz önüne alındığında, zayıf devletin egemenliğini yitirmesi anlamına gelir. Protektora statüsüne giren zayıf devletin Birleşmiş Milletler üyeliği için gerekli koşulları taşıyamayacağı açıktır.

Ayrıca

• Sömürgecilik
• Dominyon

Kaynaklar

• Bu maddenini yazılmasında Encyclopædia Britannica Fifteenth Edition ve Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi'ndeki Protektora maddelerinden yararlanılmıştır.