Doğu Türkistan bağımsızlık hareketi
Doğu Türkistan bağımsızlık hareketi veya Uygur bağımsızlık hareketi, Çin'in kuzeybatısında geniş ve seyrek nüfuslu bir bölge olan Doğu Türkistan'ın Uygur halkı için bir ulus devlet olarak bağımsızlığını amaçlayan siyasi ve sosyal bir harekettir. Bölge şu anda Çin Halk Cumhuriyeti tarafından Sincan Uygur Özerk Bölgesi olarak yönetilmektedir. Hareket içinde, bölgenin yeniden adlandırılması yönünde yaygın bir destek bulunmaktadır; çünkü "Sincan" (Çincede "yeni toprak" anlamına gelir) bağımsızlık yanlısı aktivistler tarafından sömürgeci bir ad olarak görülmektedir. “Doğu Türkistan”, bölgenin tarihi coğrafi adı ve 20. yüzyılın ilk yarısında bölgede kısa bir süre var olan iki bağımsız devletin adı olduğu için en bilinen isim önerisidir.
Sincan'ın büyük bölümü, yaklaşık 2.000 yıl önce Han Hanedanı döneminden beri aralıklı olarak Çinlilerin etkisi altındaydı. MÖ 101 yılında, Han Hanedanı döneminde bölgenin doğu kesimlerine Çin askeri garnizonları yerleştirildi ve her biri Han ordusunun bölgeye girişinden sonra dağıtım noktası olarak kullanılan karakollar kuruldu. Tang Hanedanı da 8. yüzyıla kadar Batı Bölgeleri üzerinde etkili oldu; ancak bu yüzyılda Çin etkisi kayboldu ve bölge üzerinde doğrudan kontrol, bin yıl sonra Çing Hanedanı dönemine kadar yeniden sağlanamadı. 18. yüzyılda Uygurlar, iktidardaki Cungar Hanlığı'na karşı ayaklandı. Mançu Çing Hanedanı, 1756 yılında Cungar-Çing Savaşları sırasında bölgenin kontrolünü ele geçirdi ve 1759 yılında Sincan'ı idari bir bölge olarak kurdu. Daha sonra Sincan, 1911 Devrimi'nden sonra Çing Hanedanı'nın yerini alan Çin Cumhuriyeti'ne ve ardından Çin Komünist Devrimi'nden Çin Halk Cumhuriyeti'ne geçti. Tarihsel olarak, bölgede 1750'lerden önce çoğunlukla göçebe ordular olmak üzere çeşitli bağımsız devletler vardı. Sincan, birbirini izleyen Çin rejimleri tarafından yönetildiği dönem boyunca etnik ve dini çatışmaların merkezi oldu.
Çin hükûmeti, Doğu Türkistan bağımsızlık hareketine verilen tüm desteği terörizm, aşırılık ve ayrılıkçılık olarak tanımlamaktadır.[1][2] Günümüzde, hareket Birleşmiş Milletler ve birkaç ülke tarafından terör örgütü olarak kabul edilen Türkistan İslam Partisi gibi İslamcı aşırı gruplar[3][4] ile genellikle Dünya Uygur Kurultayı gibi terörizmle doğrulanabilir bağlantıları bulunmayan, ancak Çin tarafından terör örgütü olarak tanımlanan bazı savunucu grupları tarafından desteklenmektedir.[5] Ayrıca Doğu Türkistan Millî Uyanış Hareketi ve Washington, D.C. merkezli Doğu Türkistan Sürgün Hükûmeti gibi savunucu gruplar ve sivil toplum kuruluşları tarafından da desteklenmektedir.[6]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Hasan, Mehdi (15 Eylül 2018). "Has China detained a million Uighur Muslims?". Al Jazeera. 28 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2019.
Çin'de hukukun ne kadar önemli olduğunu biliyorum. Herkesin yasalara saygı göstermesini umuyorum. Ancak Sincan'da karşı karşıya olduğumuz en büyük tehdit terörizm, aşırıcılık ve bölücülüktür ve bence yetkililer masum insanların zarar görmemesini ve her türlü dinin aşırı versiyonlarının nüfusa nüfuz etmemesini sağlama hakkına sahiptir ve bu durumda insanlar dini, sorun çıkarmak, istikrarı bozmak ve toplumu durma noktasına getirmek için bir bahane olarak kötüye kullanamaz. Ve bence insanlar bu konuda haklılar.
- ^ O'Rourke, Breffni (7 Nisan 2006). "Turkmenistan: President Ends China Visit After Forming Front Against Uyghurs". Radio Free Europe/Radio Liberty (İngilizce). 17 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2024.
Türkmen lider Niyazov ve Çin Devlet Başkanı Hu Jintao yayınladıkları bir deklarasyonla ülkelerinin “üç kötülük” olarak adlandırdıkları terörizm, ayrılıkçılık ve aşırıcılığın kökünü kazımak için birlikte çalışacaklarını taahhüt ettiler. [Ancak bu taahhüdün asıl hedefinin, bildiride özellikle adı geçen tek grubun, Çin'in batı Sincan Eyaleti'ndeki 19 milyon Müslüman Uygur için bağımsızlık isteyen “Doğu Türkistan” ayrılıkçı hareketi olduğu açıktır.
- ^ "Governance Asia-Pacific Watch". Birleşmiş Milletler. Nisan 2007. 17 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "Turkey lists "E. Turkestan Islamic Movement" as terrorists – People's Daily Online". En.people.cn. 3 Ağustos 2017. 7 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2017.
- ^ Lynch, Colum (25 Mayıs 2018). "U.S. Once Jailed Uighurs, Now Defends Them at U.N." Foreign Policy. 25 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "About the ETGE". East Turkistan Government in Exile. 16 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2021.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Cartogracy: Uighur Independence Movement 4 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- US Treasury Dept. on Addition of ETIM to Terrorist List
- Unrepresented Nations and Peoples Organization - East Turkestan 11 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- BBC: Islam in China 13 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- East Turkistan National Freedom Center 30 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.