Basilica Therma
Aquae Saravenae, Terzili Hamam, Kral Hamamı, Sarıkaya Roma Hamamı | |
| Konum | Sarıkaya, Yozgat,  Türkiye |
|---|---|
| Tür | Roma hamamı |
| Uzunluk |
|
| Tarihçe | |
| Malzeme | Mermer, kireç taşı[1] |
| Kuruluş | 2. yüzyıl |
| Sit ayrıntıları | |
| Mülkiyet | Yozgat Müzesi |
| Mimari | |
| Mimari biçim | Antik Roma mimarisi |
Basilica Therma, diğer adlarıyla Terzili Hamam, Kral Hamamı veya Sarıkaya Roma Hamamı, Türkiye'nin Yozgat ilinin Sarıkaya ilçesinde yer alan Roma İmparatorluğu dönemine ait bir halk banyosudur. 2. yüzyılda inşa edilen hamamın jeotermal aktivitesi hâlâ mevcuttur.[1]
Basilica Therma, Anadolu'da Roma mimarisine ait korunmuş tek termal hamamdır. Bu hamama en çok benzeyen antik yapı, Birleşik Krallık'ın Bath şehrindeki Aquae Sulis Hamamı'dır. Her iki hamam da birbirine benzer büyük havuzlara sahiptir. Ancak Aquae Sulis'e sonradan eklemeler yapılmışken, Basilica Therma'ya ne Bizans ne de Türkler döneminde eklemeler yapılmamıştır. Bu açıdan özgün halini korumuştur.
Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]
Hamamdan ilk defa 2. yüzyılda Batlamyus Atlası'nda, Antik Yunan yazısıyla “Σαρούηνα” (Sarouena) şeklinde bahsedilmiştir.[2]
Latince kaynaklarda “Aquae Saravenae” şeklinde yazılmıştır.[3] Orijinalinin 4. veya 5. yüzyılda çizildiği tahmin edilen, Peutinger Haritası'nın 13. yüzyılda hazırlanan kopyasında ise bozuk Latince ile “Aquas Aravenas” yazar.[4]
6. ve 7. yüzyıllardaki Bizans piskoposluk listelerinde ise “Βασιλικαί θέρμαι” (Basilikai Thermai; ‘kral hamamı’, ‘sultanhamam’) olarak geçmektedir.[5]
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Basilica Therma, 2. yüzyılda Kapadokya Eyaleti'nin Bozok Platosu'nda büyük bir vadinin en derin kısmına, deniz seviyesinden 1170 metre yükseklikte, doğrudan termal kaynak üzerine inşa edilmiştir. Kayseri üzerinden Kamuliana, Euaissa ve Sibora yolu üzerinde bulunuyordu. Yine yakınlarında Tavium, Sebastopolis ve Rumdiğin gibi kentler bulunuyordu.
4. yüzyılda Anadoluda'da Paganlığın yasaklanması ve Hristiyanlığın yayılmasından sonra hamamın kuzey kısmına bir kilise binası eklenmiştir. Daha sonra kasaba bir psikoposluk merkezi olmuş ve 451 yılına kadar psikoposluk mevcudiyetini korumuştur. Bu dönemde büyük havuzun ortasına haç kabartmalı bir mermer vaftiz taşı yerleştirilmiştir. Paganlar Basilica Therma'nın havuzunda bu taş üzerinde vaftiz edilmiş ve yeni dine sokulmuştur. Bu özelliğinden dolayı hamam, Hristiyanlar için kutsal bir yer işlevi görüyordu.[1]
979 sonbaharında Doğu Roma Generali Bardas Fokas, isyancı soylu asker Bardas Skleros'un ordusunu Basilica Therma yakınlarında mağlup etti.[6] Ardından bu zaferin onurlandırılması amacıyla günümüzde Üçayak Kilisesi adıyla bilinen büyük bir kilise inşa edildi ancak zaferin kazanıldığı Basilica Therma civarı yerine savaşın başladığı bölgeye, 100 km batıya inşa edildi.
1067'de Doğu Roma, Kayseri Muharebesi'ni kaybetti ve 7 asırdır egemen olduğu Kapadokya eyaletini Selçuklu İmparatorluğu'na kaptırdı. Ardından sırasıyla Danişmentliler, Rum Selçuklu Devleti ve ardından Osmanlı İmparatorluğu'nun egemenliğine girdi.
Osmanlı'da hamama dair en net kayıtlardan biri 1905 yılına ait bir belgede yer alır. Buna göre Boğazlıyan kasabasında açılan bir mekteb-i iptidai muallimlerinin maaşları ödenemediği için, ‘Ilısu Kaplıcası’ gelirlerinin onlara tahsis edilmesi değerlendirilmiştir. Bu durum Basilica Therma'nın 20. yüzyıl başlarına değin faal olduğunun ve belli bir ziyaretçi kitlesine sahip olduğunun göstergesidir.[7]
2014'teki kazılar sırasında ortaya çıkarılan hamamın çevresinde ₺10 milyonluk kamulaştırma yapıldı.[8]
Hamam, 2018'de UNESCO tarafından Dünya Mirası Geçici Listesi'ne eklendi.[9]
Mimari[değiştir | kaynağı değiştir]
Hamamdan geriye günümüze üç havuz ve küçük havuza inen merdivenler, bir dizi kemer, iki apsis duvarı ve çevredeki diğer duvar yıkıntıları kalmıştır. Çevredeki zemin ve yollar zamanla yükseldiği için hamam toprağa batmış ve yüzeyden birkaç metre aşağıda kalmıştır.
Hamamın yanındaki kilise ve diğer yapılardan geriye ise yalnızca temel ve yere çok yakın seviyede duvarlar kalmıştır.
Havuzlar[değiştir | kaynağı değiştir]
Basilica Therma'da biri büyük, diğer ikisi küçük olmak üzere üç havuz bulunur. Büyük havuzun ortasında bir vaftiz taşı bulunurken küçük havuzların her ikisinde de havuza inişi kolaylaştıran basamaklar bulunur. Havuzlardan çıkan termal su 48 °C sıcaklıktadır.
Büyük havuzun uzunluğu 23,3 metre, eni 12,8 metre genişliğinde, derinliği ise 1,34 metredir ve dikdörtgendir. Havuzun ortasındaki vaftiz taşı ise 120x140 santimetre ölçülerinde, 25 santimetre kalınlığında, ovale yakın altıgen şeklinde iki parçalıdır ve haç kabartmasına sahiptir.
Büyük havuzun kemerlerinin bitişiğinde, her iki yanında simetrik merdivenleri olan, 16 metre uzunluğunda ve 4 metre eninde yine dikdörtgen bir iç havuz bulunmaktadır. Bu iç havuz, büyük havuzun uzantısı şeklindedir ve suları kemerlerin altından birbirine karışır.
Zeminden fışkıran termal suların bulunduğu üçüncü havuz ise iç havuzlara 90° dik olarak konumlandırılmıştır. Ancak diğer iki havuzun aksine kenarları köşeli değil yuvarlatılmış dikdörtgen biçimindedir.[1]
Kemerler[değiştir | kaynağı değiştir]
Hamamın duvar ve kemerlerinin büyük kısmı yıkılmış, yalnızca tonozlu arka mekâna geçişi sağlayan batı cephe duvarı ayakta kalabilmiştir. Bu kısımda 10 gözlü, 2 katlı mermer, kemerli bir duvar görülmektedir. Kemerler bindirme kemer üslubuyla inşa edilmiştir.
Kemerlerin her iki yanında kemeri destekleyen yarım daire biçiminde apsis duvarları bulunur. Kalan parçalar öküz, çiçek ve yaprak motifleriyle süslenmiş frizler bulunur. Her bir kemerin tam ortasında ise ve aslan başlı süslü kornişler vardır. Sütunların kornişinde yaprak ve bitki desenleri, öküz motifleri, Yunan mitolojisindeki Sağlık Tanrısı Asklepios'u simgeleyen yılan desenleri gibi desen ve kabartmalar bulunur. Özellikle Asklepios desenlerinden ötürü Basilica Therma'nın bir şifa merkezi işlevi gördüğü düşünülmektedir.[10]
Buluntular[değiştir | kaynağı değiştir]
Kazılarda küçük buluntular keşfedilmiştir. İçlerinden özellikle İmparator Antoninus Pius portreli Roma sikkesi, Basilica Therma'nın yapılış tarihinin netlik kazanmasına yardımcı olmuştur.[11]
- Kemik obje: Çay kaşığını andıran, gövde boyunca dairesel süslemeler içeren ve M.Ö. 1. yüzyıla ait kemik obje
- Roma sikkesi: Ön yüzünde İmparator Antoninus Pius portresi, arka yüzünde Erciyes Dağı olan bronz sikke
- Roma madalyonu: Geç Roma devrine ait haç motifli, okunaksız Latin harfler içeren madalyon
- Selçuklu koku kabı: 12-13. yüzyıllara ait, desenli Selçuklu koku kabı
- Tarak: Çift taraflı, ortasında iki aslan figürü yer alan Selçuklu Devri ahşap tarak
- Osmanlı sikkeleri: Sultan III. Ahmed dönemine ait altın ve gümüş sikkeler
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c d "Basilica Therma (Sarıkaya Roma Hamamı)" (İngilizce). UNESCO. 5 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2018.
- ^ Miller, Konrad (1916). Römische Reisewege an der Hand der Tabula Peutingeriana dargestellt. s. 734.
- ^ Richard Talbert. Barrington Atlas of the Greek and Roman World (İngilizce) (8 Ekim 2000 bas.). Princeton, N.J.: Princeton University Press. ss. 981-982. ISBN 9780691031699.
- ^ "Tabula Peutingeriana, Section 9: Cappadocia and Galatia". euratlas.net. Euratlas. 9 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2022.
- ^ Strobel, Karl. "Brill's New Pauly: Basilica Therma". referenceworks.brillonline.com. Brill. 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2022.
- ^ Laale, Hans Willer (2011). Ephesus (Ephesos) : An Abbreviated History From Androclus to Constantine XI. Bloomington, IN. s. 373. ISBN 1449716202.
- ^ Şenyurt, Hasan K. (2016). "Sarıkaya Roma Hamamı Tarihçesi ve 2010-2015 Yılı Kazı Çalışmaları Sonuçları". I. Uluslararası Bozok Sempozyumu Bildiri Kitabı -. Bozok Üniversitesi. s. 4.
- ^ "Yozgat'ta iki bin yıllık Roma hamamı turizme kazandırılıyor". NTV. 4 Nisan 2018. 4 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2018.
- ^ "'Kral kızı' UNESCO'nun geçici listesinde". Anadolu Ajansı. 1 Haziran 2018. 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2022.
- ^ "Yozgat'taki Basilica Therma Roma Hamamı'nın şifalı suyu 2 bin yıldır akıyor". CNN Türk. 30 Mart 2018. Erişim tarihi: 5 Haziran 2018.
- ^ Şenyurt, Hasan K. (2016). "Sarıkaya Roma Hamamı Tarihçesi ve 2010-2015 Yılı Kazı Çalışmaları Sonuçları". I. Uluslararası Bozok Sempozyumu Bildiri Kitabı -. Bozok Üniversitesi. s. 6.