Gaziantep kastelleri ve livasları
Gaziantep kastelleri ve livasları, Türkiye'nin Gaziantep şehrinde bulunan yer altı su yapılarıdır[1].
Suyun buharlaşmadan iletilmesi amacıyla inşa edilmiştir.[2] Su tünellerine livas, suyun halkın kullanımına sunulduğu yapılara kastel denmektedir.[3] Kastellerin 13. ve 16.yy'larda yapıldığı bilinmektedir.[4] Günümüz gelebilmiş altı tane kastel mevcuttur.[2] UNESCO, 2018'de kastel ve livasları Dünya Mirası Geçici Listesi'ne eklemiştir.[3]
Kastel kelimesi, Kilis ilinde çeşmeler için kullanılmakla birlikte, Gaziantep'te yer altı kanalları ile gelen suya ulaşmak için kısmen veya tamamen yeraltında yapılan ve 10-40 basamakla inilen "büyük su tesisleri" anlamında kullanılmaktadır.[5] Geçmiş yıllarda yaklaşık olarak 20 adet kastel olduğu bildirilmiştir. Ancak 1935'li yıllarda yeni su yolları ve şebekeler açıldığı sırada, bu önemli miras ve emanetlerin yarısından çoğu kaybedilmiştir. Günümüze yalnızca 6 tanesi taşınabilmiştir. Gaziantep kent merkezindeki tek su kaynağının Alleben deresi olması ve şehrin jeolojik yapısının yer altında tüneller açmaya uygun olmasından ötürü, şehir dışından getirilen bu kanallar ile gelen su, yeryüzüne çıkmadan evlere, camilere ve kastellere dağıtılmıştır.[5] Su, kastele gelmeden önce iki kola ayrılır; ilk kol içme ve kullanma suyu olarak havuzlara gider, ikincisi ise temizlik amacıyla kullanmak için tuvaletlere dağıtılırdı.[5] Tuvaletlere gelen su ise, önce çimecelik adı verilen yaklaşık 1.20 metre derinliğinde ve kayaya oyulmuş havuzlara gelmekteydi.[5]
Gaziantep’te tarihi kent dokusunda birçok cami, han, hamam, medrese, kastel, çeşme ve özel kullanımdaki evlerin kuyularına su sağlayan yer altı su kanalları bulunmaktadır. Yerel dilde livas adı verilen yer altı su kanalları, şehir dışındaki kaynaktan şehre su taşımakta kullanılmış ve şehir içinde birçok farklı hatta ayrılarak kente su sağlayan bir su yolu ağı oluşturmuştur. Bütün kullanıcıları ilgilendiren bir sistem olması ve yaşamın temel gereklerinden biri olan su ile ilgili olması nedeni ile suyun dağılımı ve kullanımı ile ilgili birtakım kurallar oluşmuştur. Bu kurallar kent içinde su yollarının oluşumunu doğrudan etkilemiştir.[6]
Livas ve kastel sistemi, Gaziantep gibi kurak iklime sahip olan bir kentte kültürel bir gelenek olması yönüyle istisnai bir örnektir. Bu sistem yer altında yüzlerce yıl boyunca geliştirilmiştir ve inşasında sürekli olarak aynı açıda eğimi korumak, inşa edilen her yeni yapıya su tedarik edebilmek için sistemi uzatarak geliştirmek, kastellere giren temiz su livaslarını çıkışta pis su olarak ayrı bir kanala almak, halkın farklı su kullanım ihtiyaçlarını karşılayacak biçimde tasarlanmış bir yer altı su yapısı oluşturmak, büyük ve faydalı bir mühendislik başarısı olmuştur.
Gaziantep'te bulunan ve günümüze kadar ulaşan altı tane kastel yapısı vardır, bunlar;
- Bişirici (Pişirici) Kasteli ve Mescidi[7]
- İmam-ı Gazali (Gazali) Kasteli ve Mescidi
- Ahmet Çelebi Kasteli
- Kozluca Kasteli ve Mescidi (Tahtani Mescit)
- İhsanbey (Esenbek) Kasteli ve Mescidi
- Şeyh Fethullah Kasteli ve Mescidi'dir.[8]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Gaziantep Yeraltı Su Sistemleri: Kasteller ve Livaslar (Gaziantep) [2018]". 27 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2024.
- ^ a b "Kasteller ve Çeşmeler". Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2018.
- ^ a b "The Underground Water Structures in Gaziantep; Livas' and Kastels" (İngilizce). UNESCO. 5 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2018.
- ^ "Gaziantep'in yer altı su yapıları: Kastel ve Livas - [İLKHA] İlke Haber Ajansı". ilkha.com. 11 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2024.
- ^ a b c d "Gaziantep'te Kastel Adı Verilen Su Tesisleri" (PDF). 1984. 24 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Şubat 2024.
- ^ "Gaziantep Tarihi Su Sisteminin Osmanlı Dönemindeki Yönetimi". Meltem Uçar. 10 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024.
- ^ "Pişirici Kasteli". Gaziantep Şahinbey Belediyesi. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024.
- ^ Altan, Hilal Merve (2019). "Kaya Oyma Su Yapılarında Hasar Tespiti". 24 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2024.
 | Gaziantep ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;:1isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)