Bahçe çileği

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Çilek
Fragaria × ananassa
Çilek meyvesi
Yarım Çilek
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Plantae
Bölüm: Tracheophyta
Sınıf: Magnoliopsida
Takım: Rosales
Familya: Rosaceae
Alt oymak: Fragariinae
Cins: Fragaria
Melez tür: F. × ananassa
İkili adlandırma
Fragaria × ananassa
Antoine Nicolas Duchesne

Bahçe çileği (veya çilek; Fragaria × ananassa)[1], cinsinin çok yetiştirilen melez türüdür. Meyve, karakteristik aroması, parlak kırmızı rengi, sulu dokusu ve tatlılığı ile büyük beğeni toplar. Taze meyve veya reçel, meyve suyu, turta, dondurma, milkshake ve çikolata gibi hazır gıdalarda büyük miktarlarda tüketilir.

Yapay çilek tatlandırıcıları ve aromaları, şeker, sabun, dudak parlatıcısı, parfüm vb ürünlerde de kullanılır.

Botanik açıdan çilek bir yemiş değildir. Teknik olarak çilek bir aksesuar meyvedir yani etli kısmı bitkinin yumurtalıklarından değil yumurtalıkları tutan hazneden gelir.[2] Meyvenin dışında görünen her bir "tohum" (aken) aslında içinde tohum olan çiçeğin yumurtalıklarından biridir.[2]

2019'da dünyada toplam çilek üretim miktarı dokuz milyon tondu. Bu üretimin %40'ı Çin tarafından üretildi.

Tanımlama ve büyüme[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilek çiçeği
Aken (tohumlar)
Çileğin büyümesi (video)
Çileğin polen taneleri

Çilekler genellikle çiçeklenme alışkanlıklarına göre gruplandırılır.[3][4] Geleneksel olarak bu, meyvelerini yaz başında veren "haziran veren" çilekler ile sezon boyunca genellikle birkaç meyve veren "sürekli veren" çilekler arasında bir ayrımdan oluşur.[4] Bir sezonda bir bitki 50 ila 60 kez veya kabaca üç günde bir çilek verebilir.[5]

2001 yılında yayınlanan araştırma, çileklerin aslında üç temel çiçeklenme alışkanlığında oluştuğunu gösterdi: kısa gün, uzun gün ve nötr gün. Bunlar bitkinin gün boyu duyarlılığına ve çiçek oluşumunu uyaran fotoperiyot tipine atıfta bulunur. Nötr gün çeşitleri, fotoperiyottan bağımsız olarak çiçek üretir.[6]

Üretim[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilek üretimi – 2020
Ülke (Milyon ton)
 Çin 3.3
 ABD 1.1
 Mısır 0.6
 Meksika 0.6
 Türkiye 0.5
 İspanya 0.3
Dünya 8.9
Kaynak: Birleşmiş Milletler FAOSTAT[7]

2020'de dünya çilek üretimi 8,9 milyon ton idi. Toplam üretimde lider üreticiler %38'i ile Çin ve onun ardından gelen Amerika Birleşik Devletleri ve Mısır’dı (tabloya bakınız).

Çileğin narinliği nedeniyle 2020'de Amerika Birleşik Devletleri'nde 2,2 milyar dolarlık mahsulün yaklaşık yüzde 35'i bozuldu. Bu, Idaho'da bir şirketinin gelecekte genetik değiştirilmiş, daha dayanıklı ve sert çilekleri piyasaya sürmeyi planlamaya yöneltti. A.B.D.'de yetiştiricilere ekim yapması akre başına 35.000$ ve çileği hasat etmesi akre başına 35.000$'a mal olur ve daha dayanıklı çilekler bu bozulma oranını azaltabilir.[8]

Yetiştirme[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilek çeşitleri büyüklük, renk, tat, şekil, verimlilik derecesi, olgunlaşma mevsimi, hastalığa karşı dayanıklılık ve bitki yapısı bakımından büyük farklılıklar gösterir.[3] Ortalama bir çileğin dış zarında yaklaşık 200 tohum vardır.[9] Bazılarının yaprakları bazılarınınsa cinsel organlarının gelişimi farklıdır. Çoğu zaman çiçekler yapı olarak hermafroditik görünür ancak ya erkek ya da dişi olarak işlev görürler.[10]

Ticari üretim için bitkiler sürünücü gövdeden (Stolon) üretilir ve genelde çıplak köklü fide olarak dağıtılır. Yetiştirme iki genel modelden birini takip eder: yıllık plastikültür,[11] veya çok yıllık keçeleşmiş sıra veya höyük sistemi.[12] Seralar, sezon dışında az miktarda çilek üretir.[13]

Modern ticari üretimin büyük kısmında plastik kültür sistemi kullanılır. Bu yöntemde her yıl yükseltilmiş yataklar oluşturulur, fümigasyon ve yabancı ot büyümesini ve erozyonu önlemek için plastikle kaplanır. Genellikle kuzey fidanlıklarından elde edilen fideler bu örtüye açılan deliklerden dikilir ve altından sulama boruları geçirilir. Bitkileri enerjilerinin çoğunu meyve gelişimine harcamaya teşvik etmek için, dağıtıcı dallar bitkilerden göründükleri gibi çıkarılır. Hasattan sonra plastik çıkarılır ve bitkiler toprağa sürülür.[11][14]

Çilek bitkisi gençken daha fazla ve daha iyi meyve verir. Bir veya iki yıl sonra verim düşer. Çilek bitkilerinin yıllık değiştirilmesi, verimi artırır ve daha yoğun ekim yapılmasını sağlar.[11][14] Ancak bu, bitkilerin kendilerini oluşturmaları için daha uzun büyüme mevsimi gerektirir. Ayrıca yıllık olarak bitki satın almak, yeni tepecikler oluşturmak ve onları (yeni) plastikle kaplamak daha maliyetlidir.[14]

Özellikle çok soğuk iklimlerde bitkiler birkaç yıl boyunca korunur. Bitkiler sıra halinde veya höyükler üzerinde yetiştirilir.[11][12] Bu yöntem genelde daha düşük yatırım ve daha az bakım gerektirir.[12] Verim genelde plastik kültürden daha azdır.[12]

Başka bir yöntemde kompost çorabı kullanılır. Kompost çoraplarında yetiştirilen bitkilerin siyah plastik makç veya keçeli sıra sistemlerinde üretilen meyvelerden daha çok flavonoidler, antosiyaninler, fruktoz, glukoz, sakkaroz, malik asit ve sitrik asit ürettiği gösterilmiştir.[15] USDA tarafından yürütülen daha önceki bir çalışmada benzer sonuçlar kompostun iki çilek çeşidinin biyoaktif niteliklerinde nasıl bir rol oynadığını doğrulamaktadır.[16]

Çilekler tohumla da çoğaltılabilir ama bu öncelikle bir hobi etkinliğidir ve ticari olarak uygulanmaz. Evde kullanım için tohumla çoğaltılan birkaç çeşit geliştirilmiştir ve ticari olarak tohumdan yetiştirmeye yönelik araştırmalar devam etmektedir.[17] Tohumlar (akenler) ya ticari tohum tedarikçileri aracılığıyla ya da meyvelerden toplanıp saklanarak elde edilir.

Çilekler iç mekanlarda çilek saksılarında da yetiştirilebilir.[18] Çilekler mavi ve kırmızı LED ışık kombinasyonuyla aydınlatılmadıkça kışın iç mekanlarda yetişmez.[19] Florida gibi güney bölgelerinde kış, doğal büyüme mevsimidir ve hasat kasım ortasında başlar.[5]

Kashubian çileği (Truskawka kaszubska veya Kaszëbskô malëna)[20], AB hukuku kapsamında ticari koruma verilen ilk Polonya meyvesidir.

Kartuzy, Kościerzyna ve Bytów ilçelerinde ve Przywidz, Wejherowo, Luzino, Szemud, Linia, Łęczyce ve Kashubia'daki Cewice belediyelerinde üretilir. Sadece Ekstra veya Sınıf I olarak derecelendirilmiş Senga Sengana, Elsanta, Honeoye çeşitleri kaszëbskô malëna olarak satılabilir.

  • Kuzey Ren-Vestfalya, Almanya'da çilek tarlası

    Kuzey Ren-Vestfalya, Almanya'da çilek tarlası

  • Çilek bitkilerinin etrafını plastikle kaplayan büyük bir çilek tarlası.

    Plastik kültür yöntemini kullanan bir tarla

Gübreleme ve hasat[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilek bitkilerinin çoğu artık yapay gübreler ile hem hasattan önce hem de sonra ve genelde plastikültür ekiminden önce beslenmektedir.[21]

En yüksek kaliteyi korumak için çilekler en az iki günde bir hasat edilir. Meyveler kapakları hala takılıyken ve en az 13 mm (yarım inç) gövde kalacak şekilde toplanır. Çilekler toplandıktan sonra olgunlaşmaya devam etmediklerinden tam olgunlaşmaları için bitki üzerinde kalmaları gerekir. Böcek ve hastalık problemlerini en aza indirmek için çürümüş ve olgunlaşmış çilekler ayıklanır. Çilekler yenilmeden hemen öncesine kadar yıkanmaz.[22]

Bir adam tarlada düz çilek taşır.
Çilekler genellikle ele toplanır ve tarlada sığ kutulara yerleştirilir.

Verimlilik uygulamalarını belirlemek için toprak testi bilgileri ve bitki analiz sonuçları kullanılır. Her ekim yılının başında azotlu gübreye gerek olur. Yüksek verim için tarla gübrelendiğinde normalde yeterli düzeyde fosfor ve potasyum bulunur. Daha çok organik madde sağlamak için çilekleri dikmeden önce kışın örtü olacak buğday veya çavdar ekilir. Çilekler 5.5 ila 6.5 arasındaki pH'ı ister bu nedenle genellikle kireç uygulanmaz.[23]

Hasat ve temizleme süreci zaman içinde çok değişmemiştir. Narin çilekler hala elle hasat edilir.[24] Derecelendirme ve paketleme genellikle işleme tesisinden ziyade tarlada gerçekleşir.[24] Büyük hasılatlarda çilekler akarsular ve sarsmalı konveyör bantları vasıtasıyla temizlenir.

Zararlılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık 200 zararlı türünün çileklere hem doğrudan hem de dolaylı olarak saldırdığı bilinmektedir.[25] Bu zararlılar arasında sümüklü böcekler, güveler, meyve sinekleri, mayıs böcekleri, çilek kök bitleri, çilek tripleri, çilek özsu böcekleri, çilek taç güvesi, akarlar, yaprak bitileri ve diğerleri vardır.[25][26] Birçok Lepidoptera türü tırtıl, çilek bitkisiyle beslenir. Örneğin hayalet güvesi çilek bitkisinin zararlısı olarak bilinir.

Çilek yaprak biti Chaetosiphon fragaefolii, Amerika Birleşik Devletleri (Arizona), Arjantin ve Şili'de bulunan bir böcek türüdür. Çilek hafif sarı kenar virüsü'nün bir vektörüdür.

Endüstriyel üretim çilek (Kaliforniya'da akre başına 300 pound (140 kg)) için gerekli pestisit miktarı, çileğin Çevre Çalışma Grubunun (EWG) "Kirli Düzine" pestisit bulaşmış ürün listesinde başı çekmesine yol açtı.[27]

Hastalıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilek bitkileri özellikle strese maruz kaldıklarında bir takım hastalıklara maruz kalabilirler.[28][29] Yapraklar külleme, yaprak beneği (nedeni sphaerella fragariae mantarıdır), yaprak yanıklığı (nedeni phomopsis obscurans mantarıdır) ve çeşitli cıvık mantar'lar tarafından enfekte olabilir.).[28] Taç ve kökler kırmızı stel, verticillium solgunluk, siyah kök çürüklüğü ve nematod'ların kurbanı olabilir.[28] Meyveler gri küf (Botrytis cinerea), rhizopus çürüklüğü ve deri çürümesinden zarar görebilir.[28] Kök çürümesini önlemek için çilekler her dört ila beş yılda bir farklı bir yere yeni bir yatakta dikilmelidir.[30]

F. ananassa 'da ifade edildiğinde Arabidopsis thaliana 'dan NPR1 geni, AtNPR1, A. thaliana'nın geniş spektrumlu direncini sunar.[31] Bu direnç antraknoz, külleme ve köşeli yaprak lekesine karşı direnci kapsar.[31]

1997'de yapılan bir çalışmada birçok yara uçucu değerlendirildi ve hepsinin gri küfe (B. cinerea) karşı etkili olduğu bulundu.[32] Hem "Tribute" hem de "Chandler" denendi ancak madde x çeşit etkileri arasında büyük farklılıklar olmasına rağmen ve tedavilerden yararlanıldı.[32] Çilek bu uçucuları metabolize eder ve bunu böğürtlen veya üzümden daha hızlı yapar.[32]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Manganaris GA, Goulas V, Vicente AR, Terry LA (March 2014). "Berry antioxidants: small fruits providing large benefits". Journal of the Science of Food and Agriculture. 94 (5): 825-33. doi:10.1002/jsfa.6432. PMID 24122646. 
  2. ^ a b Esau, K. (1977). Anatomy of seed plants. John Wiley and Sons, New York. 0-471-24520-8.
  3. ^ a b "G6135 Home Fruit Production: Strawberry Cultivars and Their Culture". University of Missouri. 2 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2022. 
  4. ^ a b Sagers, Larry A. (15 Nisan 1992). "Proper Cultivation Yields Strawberry Fields Forever". Deseret News. 20 Nisan 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  5. ^ a b "10 facts about Florida strawberries that might surprise you". 7 Mart 2016. 26 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2018. 
  6. ^ Hokanson, S. C.; Maas, J. L. (2001). Strawberry biotechnology. Plant Breeding Reviews. ss. 139-79. ISBN 978-0-471-41847-4. 
  7. ^ "Strawberry production in 2019, Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists)". UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT). 2020. 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2021. 
  8. ^ Ridler, Keith (28 Ekim 2021). "US companies announce plans for gene-edited strawberries". Associated Press. 30 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2021. 
  9. ^ "Strawberry Seeds". Strawberry Plants. 26 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2016. 
  10. ^ Fletcher, Stevenson Whitcomb (1917) Strawberry Growing, The Macmillan Co., New York, p. 127.
  11. ^ a b c d "Strawberry Plasticulture Offers Sweet Rewards". Ag.ohio-state.edu. 28 Haziran 2002. 1 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2009. 
  12. ^ a b c d "Strawberry Production Basics: Matted Row" (PDF). newenglandvfc.org. 27 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  13. ^ "Pritts Greenhouse Berried Treasures". Hort.cornell.edu. 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2022. 
  14. ^ a b c "Strawberry Fields Forever". Noble.org. 26 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2022. 
  15. ^ Wang SW.; Millner P. (2009). "Effect of Different Cultural Systems on Antioxidant Capacity, Phenolic Content, and Fruit Quality of Strawberries (Fragaria × aranassa Duch.)". Journal of Agricultural and Food Chemistry. 57 (20): 9651-57. doi:10.1021/jf9020575. PMID 20560628. 
  16. ^ Wang SY, Lin HS (November 2003). "Compost as a soil supplement increases the level of antioxidant compounds and oxygen radical absorbance capacity in strawberries". Journal of Agricultural and Food Chemistry. 51 (23): 6844-50. doi:10.1021/jf030196x. PMID 14582984. 
  17. ^ Wilson, D.; Goodall, A.; Reeves, J. (1973). "An improved technique for the germination of strawberry seeds". Euphytica. 22 (2): 362. doi:10.1007/BF00022647. 
  18. ^ Hessayon, D. G. (1996). The House Plant Expert (İngilizce). Sterling Publishing Company, Inc. s. 146. ISBN 9780903505352. Strawberries grown indoors in strawberry pots. 
  19. ^ "Strawberries in winter? Welcome to franken-season". The Independent (İngilizce). 25 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2018. 
  20. ^ "COUNCIL REGULATION (EC) No 510/2006 'TRUSKAWKA KASZUBSKA' or 'KASZËBSKÔ MALËNA' EC No: PL-PGI-0005-0593-19.03.2007". European Union. 18 Nisan 2009. 1 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2022. 
  21. ^ "HS1116/HS370: Nitrogen Fertilization of Strawberry Cultivars: Is Preplant Starter Fertilizer Needed?". Edis.ifas.ufl.edu. 6 Ağustos 2007. 21 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2009. 
  22. ^ Bordelon, Bruce. "Growing Strawberries" (PDF). Purdue University. 23 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2022. 
  23. ^ "Production Guide for Commercial Strawberries" (PDF). Iowa State University. 8 Haziran 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2022. 
  24. ^ a b "Commercial Postharvest Handling of Strawberries (Fragaria spp.)". Extension.umn.edu. 8 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2009. 
  25. ^ a b "Insect Pests of Strawberries and Their Management". Virginiafruit.ento.vt.edu. 3 Mayıs 2000. 26 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2009. 
  26. ^ "Radcliffe's IPM World Textbook | CFANS | University of Minnesota". Ipmworld.umn.edu. 20 Kasım 2009. 26 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2009. 
  27. ^ Scipioni, Jade (12 Nisan 2016). "Strawberries are Now the Most Contaminated Produce". Fox Business. 12 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  28. ^ a b c d "Strawberry Diseases". Extension.umn.edu. 23 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  29. ^ "Strawberry Diseases". Colorado State University. 26 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2018. 
  30. ^ Pleasant, Barbara (2011). "All About Growing Strawberries". Mother Earth News (248): 23-25. 15 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2022. 
  31. ^ a b Şablon:Unbulleted list citebundle
  32. ^ a b c Şablon:Unbulleted list citebundle
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bahçe_çileği&oldid=30687818" sayfasından alınmıştır