İçeriğe atla

Armatoller

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Carl Haag'ın (1820–1915) Yunan armatolü.

Armatoller (Yunanca: αρματολοί, romanize: armatoloi; Arnavutça: armatolë; Ulahça: armatoli ; Boşnakça: armatoli) veya tekil haliyle armatol (Yunanca: αρματολός, romanize: armatolos; Arnavutça: armatol; Ulahça: armatol; Boşnakça: armatola) Osmanlılar tarafından Armatolik (Yunanca: Αρματολίκι tekil, Yunanca: Αρματολίκια, romanize: Armatolikia, çoğul) adı verilen bir idari bölge içinde Sultan'ın otoritesini uygulamak için görevlendirilen Hıristiyan düzensiz askerler veya milislerdi.[1] Osmanlı İmparatorluğu'nun Yunan bölgelerinde, ya eski kleftler olan ya da bölgelerini savunmak için kleftlere karşı silaha sarılan köy yiğitleri olan Rumlardan oluşuyordu.[1][2][3]

Yunan armatoller'i, Yunan yarımadasının her yerinde yarı bağımsız bir statüye sahipti[4] ve armatolik, yüksek düzeyde eşkıyalığın (yani kleftler) olduğu bölgelerde veya ulaşılamayan nedeniyle Osmanlı yetkililerinin yönetmesi zor olan bölgelerde oluşturuldu. 15. yüzyılda Tesalya'nın Agrafa dağları gibi zorlu arazi bölgesinde ilk armatolik kuruldu. Zamanla, armatollerin ve kleftlerin rolleri, Osmanlı yetkilileriyle olan hassas statükoyu korurken, durumun gerektirdiği şekilde hem rollerini hem de bağlılıklarını tersine çevirerek bulanıklaştı. Onlar, silahlarının gücüyle, adamlarıyla, kanunları kendi arzularına göre uygulayan silahlı adamlardı, zira Osmanlı Devleti onların faaliyet gösterdiği alanlarda yetersiz kalıyordu ki bu da Osmanlı için bir başarısızlıktı.[5]

Yunan Bağımsızlık Savaşı sırasında Yunan armatolleri, kleftlerle birlikte Yunan savaş kuvvetlerinin çekirdeğini oluşturdular ve savaş boyunca önemli bir rol oynadılar. Yannis Makriyannis onlardan ve kleftlerden "özgürlük mayası" (μαγιά της λευτεριάς) olarak bahseder.[6] Etkisiz olmalarına rağmen, 1821-1827 döneminin geçici hükûmetleri için geçerli olan tek askerî güç onlardı. Bu süre zarfında düzenli bir ordu oluşturmak için üç girişimde bulunuldu ve başarısız olmalarının nedenlerinden biri de kleft ve armatoles liderlerinin direnişi oldu.[7] Osmanlılarla savaşma nedenleri, ulusal özlemlerden çok kişisel kazançtı;[7][8] milli projelerden haberdar değillerdi, Osmanlılarla ittifak yaptılar ve Müslümanlar kadar Hristiyanları da soydular.[9][10]

Yerel Müslüman nüfustan[3][11][12] çekilen bazı Arnavut ve Boşnak armatoller ile çoğu Bulgar yanlısı komitacılarla işbirliği yapan bazı Arumen armatoller de vardı.[13][14][15]

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

"Armatol" kelimesi ilk olarak 15. yüzyılda Venedikliler döneminde ortaya çıktı. Latince arma'dan ('silah'), muhtemelen Yunanca αρματολόγος ('silahlarla uğraşan', 'silahlı kişi') → αρματολόος → αρματολός aracılığıyla bir Orta Çağ alımından türetilmiştir. Daha eski bir hipoteze göre, kelimenin gelişimi, silahlı çeteler konusuyla aşağıdaki gibi ifadelerle ilişkilendirilmiş olabilecek benzer sesli αμαρτωλός ("günahkar"; cf. hamartia) ile birleştirmeden etkilenmiş olabilir. "αμαρτωλοί/αρματολοί και κλέφτες" ("günahkarlar ve hırsızlar" anlamına gelen ifade aynı zamanda "armatoller ve kleftler " anlamına da gelir). "αμαρτωλός" ile paralellik nedeniyle, kelime bazen omega harfiyle "αρματωλός" olarak da yazılır.[16]

Kökenler ve yapı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Richard Parkes Bonington çizimiyle bir Yunan armatol, 1825-6.

Armatolismos olarak bilinen armatollerin askeri/polis teşkilatı, Yunan tarihinin Bizans dönemine dayanmaktadır.[1] Armatolismos, toprak tapuları karşılığında polis ve askeri işlevlerin sağlandığı bir tür feodalizm biçimiydi.[1] Bir kurum olarak, armatoller ilk kez Sultan II. Murad (h. 1421–1451) döneminde Tesalya'daki Agrafa'da ortaya çıktı. Oradan Mora hariç, Yunanistan'ın diğer bölgelerine yayıldılar.[17]

Armatolik olarak bilinen idari bölgeler, Yunanistan'ın yüksek düzeyde eşkıyalık (yani kleftler) olan bölgelerinde veya erişilemeyen arazi nedeniyle Osmanlı yetkililerince yönetmenin zor olduğu bölgelerde oluşturuldu. Bir armatoliğe, bölgede faaliyet gösteren haydut gruplarıyla savaşmak veya en azından onları kontrol altına almak için yönetici Osmanlı paşası tarafından tutulan, genellikle eski bir kleft şefi olan bir kapetanios komuta ediyordu. Çoğu durumda, şef, Osmanlıları kendisine bir af ve bir armatolik ile gelen ayrıcalıklar vermeye zorlamak için önce bir kleft olarak ün kazanırdı. Bu nedenle, armatol birimlerinin kleftlerle hemen hemen aynı şekilde organize edilmesi şaşırtıcı değildi. Genellikle bir akraba olan protopalikaro adlı bir teğmenin yardım ettiği bir şef ve geri kalan kuvvet ise armatollerden oluşurdu. Pek çok şef, armatoliklerini kişisel derebeylikleri gibi yönetti ve yerel halk üzerinde ağır bir gasp ve şiddet oluşturdu.

Yunan armatoller

[değiştir | kaynağı değiştir]
Dimitrios Makris (c. 1772–1841), 19. yüzyıl Yunan armatolü.[18]

Daha önce bahsedildiği gibi, armatoller, toprak tapuları karşılığında askeri/polis görevlerini sürdürdükleri feodal bir sisteme dayalı olarak örgütlenmişlerdi.[1] Osmanlılar 15. yüzyılda Yunanistan'ı fethettiklerinde, armatollerin askeri/polis görevlerini sürdürebilmeleri için onlarla antlaşmalar yapmışlardır.[1] Osmanlılar, zorlu arazilere (yani dağ geçitleri) yakın bölgelerde veya yabancı yönetimine karşı direnişin kleftler tarafından yapılan hırsızlık eylemlerini gerektirdiği bölgelerde barışı koruyan armatol veya kapetanioi (καπετάνιοι, kaptanlar) birimlerine sahip olacaktı. Çoğu armatol, affa uğramış eski kleftlerdi.[7] Yerel paşa ile Müslüman ve Hristiyan topluluk temsilcileri (yerel primatlar) arasındaki anlaşma ile seçilirlerdi. Onlara yerel halk tarafından ödeme yapılırdı ve vergi toplamak için gerekirse güç kullanırlardı. Bu durum, armatoller ve topluluk temsilcileri arasında çatışmalara neden oldu. Rakip grupları yok etmek için aralarında işbirliği yaptıklarını gösteren örnekler de mevcuttur.[19]

Armatoller çoğunlukla Makedonya, Tesalya, Epir, Acarnania ve Aetolia'da (özellikle Agrafa) yoğunlaşmıştı. Mora'da armatollük, Rumeli ve Epir'de olduğu gibi gelişmedi. Mora'da kapoi (κάποι) ve meintanides (μεϊντάνηδες) armatollere benziyordu. Bazı bölgelerde armatollük yapısı uygulanmadıysa da, bölgeler armatolik (αρματολίκια) veya protakta (προτάκτα) olarak ikiye ayrıldı. Bu bölgeler Vardar Nehri'nden (Αξιός) Narda Körfezi'ne (Αμβρακικός) ve Korint Körfezi'ne (Κορινθιακός) kadar uzanıyordu. Kapetanioi, genellikle bu bölgeler üzerinde miras / veraset yoluyla yetkiye sahip olacaktı. Tek bir kapetanio ilk başta yetkisini çevreyi kontrol eden paşaya kabul ettirmek zorunda kalırdı. Daha sonra tüm kapetanioi'ler Dervedji Paşa'ya (Δερβετζή πασά) boyun eğmek zorunda kaldılar.

18. yüzyılda yaklaşık on yedi armatolik vardı. On tanesi Teselya'da ve Orta Yunanistan'ın doğu bölgelerinde, dördü Epir, Akarnanya ve Etolya'da ve üçü Makedonya'da bulunuyordu. Her kapetanio'nun palikarya (eski Yunanca pallix'inden παλικάρια) olarak bilinen sıradan askerleri vardı ve bu palikarya arasındaki bölüm liderleri protopalikara (πρωτοπαλίκαρα) olarak biliniyordu.[20] Palikaryalar, silahlarıyla günlük olarak eğitim alırdı.

Palikaryanın kullandığı ana silah kariofili (καριοφίλι) idi.[21] Nişancılık, palikarya'yı tanımlayan atasözü özelliğiydi. Ayrıca son derece hareketliydiler ve pusu kurma konusunda yetenekliydiler. Palikarya, kleftlerle karşılaşmalarında susuzluğa, açlığa ve hatta acı verici zorluklara karşı dirençliydi.

Klephtopolemos (κλεφτοπόλεμος) terimi, hem kleftlerin hem de armatollerin kullandığı stratejileri/taktikleri adlandırmak için kullanılmıştır. Bu taktikler bugün küçük gerilla grupları tarafından geleneksel olmayan askeri hareketler için kullanılmaktadır. Armatoller geceleri harekât düzenlerdi. Bu strateji "paganaya gitmek" (έβγαιναν στην παγάνα) olarak biliniyordu. Armatoller bunu genellikle kleftler inlerinden çıkarken yapardı. Armatoller, kendilerini kleftler (özellikle klephtouria olarak bilinir ; κλεφτουριά olarak bilinir) tarafından kullanılan gerilla taktiklerine karşı doğaçlama kalelerde (meterizia ; μετερίζια olarak adlandırılır) savunurlardı. Armatoller tarafından yapılan genel bir saldırı harekâtı giourousi (γιουρούσι) olarak adlandırılıyordu. Bu seferler sırasında armatoller, kılıçları ve savaş naralarını etkili bir şekilde kullanırdı.

Yunan Bağımsızlık Savaşı

[değiştir | kaynağı değiştir]

1810-1820 yılları arasında Yunan armatolleri büyük ölçüde Tepedelenli Ali Paşa'nın desteğine bağlıydılar. Yunan milliyetçi örgütü Filiki Eteria'nın faaliyetleri Ali Paşa tarafından bastırılmıştı ve bu nedenle bir Yunan Bağımsızlık Savaşı'na katılma güçleri yoktu. Ancak, kendisi ayrı bir isyan başlatıp, sonrasında Osmanlı tarafından idam edilen Tepedelenli Ali Paşa'nın ardından bu durum değişir.[19] Kleftler ve armatoller, Yunan Bağımsızlık Savaşı sırasında kilit bir rol oynadı. Etkisiz olmalarına rağmen, 1821-1827 döneminin geçici hükûmetleri için ellerinde bulunan tek askerî güç onlardı. Bu süre zarfında, düzenli bir ordu oluşturmak için üç kez girişimde bulunuldu ve başarısız olmalarının en büyük nedenlerinden biri de, kleft ve armatol liderlerinin direnişi oldu.[7] Armatol liderleri arasında Odysseas Androutsos, Georgios Karaiskakis, Athanasios Diakos, Markos Botsaris ve Giannis Stathas gibi isimler vardı.[22] Geleneksel Yunan tarihinin aksine, birçok kleft ve armatol Yunan Bağımsızlık Savaşı'na kendi militarist hami-müvekkil şartlarına göre katıldı. Savaşı, harekât alanlarını genişletmek için ekonomik ve siyasi bir fırsat olarak gördüler.[7][8] Milliyetçi tarih yazımında ulusal kahramanlar olarak yüceltilen kleftler ve armatoller gibi Balkan eşkıyaları, aslında kendi ekonomik çıkarlarıyla hareket ediyorlardı ve ulusal projelerden habersizdiler. Bu nedenle gerektiğinde Osmanlılarla da ittifaklar yaptılar ve Müslümanlar kadar Hristiyanları da soydular.[9][10]

Diğer armatoller

[değiştir | kaynağı değiştir]

Arumen armatoller

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir Arumen armatolü olan Cola Nicea ve grubu 1907'de. Nicea sağdan ilk kişidir.

Etnik Arumen armatol savaşçıları da vardı.[13][14][15] Bunların çoğu, Gizli Makedon-Edirne Devrimci Örgütü (TMORO) gibi Bulgar yanlısı komitacılarla genellikle işbirliği içindeydi.[13]

Arnavut armatoller

[değiştir | kaynağı değiştir]

Arnavut armatolleri de vardı.[11][12] Avusturya-Türk Savaşı (1716-1718) sırasında, bir Arnavut armatol benzeri özel milis, Kavala'da sorun çıkardı ve 1721'de III. Ahmed tarafından lağvedilmesiyle sonuçlandı; ancak, 100 yıl kadar daha yasadışı olarak varlığını sürdürdü.[23]

Boşnak armatoller

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bosna'da, armatoller büyük ölçüde yerel Müslüman nüfustan alındı.[3] Belgelere göre, 1485-1490 yıllarında Bosna armatolleri, Venediklilerin saldırılarına maruz kalan Dalmaçya kıyılarındaki Türk kalelerini korumakla görevlendirildi.[24]

Ünlü armatoller

[değiştir | kaynağı değiştir]

Arumenler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Birçok Arumen (Ulah) armatol de vardı, ancak en yüksek eğitim derecesine sahip olanlar şunlardı:[13]

  • Traian Cucuda
  • Mihail Handuri
  • Gheorghe Mucitani
  • Cola Nicea

Yunanlılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]

Alıntılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b c d e f "armatole". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. 2014. 14 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2014. 
  2. ^ Vakalopoulos, Apostolos (1975). The Greek Nation, 1453-1669: The Cultural and Economic Background of Modern Greek Society (İngilizce). Rutgers University Press. ss. 212. ISBN 978-0-8135-0810-8. 
  3. ^ a b c Fleming, K.E. (2021). "Armatoloi". Speake, Graham (Ed.). Encyclopedia of Greece and the Hellenic Tradition (İngilizce). Routledge. ss. 169-170. ISBN 978-1-135-94206-9. 
  4. ^ Athene: The American Magazine of Hellenic Thought (İngilizce). Cilt 22. Athene Enterprises, Incorporated. 1961. s. 53. 
  5. ^ armatole. Istoria tou Ellinikou Ethnouw. 2014. ISBN 9789604009268. 
  6. ^ Vacalopoulos 1961, s. 333: "Οί πυρήνες τών μαχητικών του δυνάμεων είναι οί άρματολοί καΐ οί κλέφτες...ν'άποτελέσουν τήν «μαγιά της λευτεριάς», όπως παραστατικά λέγει ό άγωνιστής τοϋ 21 Γιάννης Μακρυγιάννης."
  7. ^ a b c d e Davis, D.E. (2003). Irregular Armed Forces and their Role in Politics and State Formation. Cambridge University Press. s. 154. 
  8. ^ a b Cronin, S. (2008). Subalterns and Social Protest: History from Below in the Middle East and North Africa. Routledge. s. 264. 
  9. ^ a b Malesevic, S. (2013). Nation-States and Nationalisms: Organization, Ideology and Solidarity. Polity Press. s. 111. 
  10. ^ a b Hall, J.A.; Malešević, S. (2013). Nationalism and War. Cambridge University Press. s. 258. 
  11. ^ a b Coronil, Fernando; Skurski, Julie (2006). States of Violence (İngilizce). University of Michigan Press. s. 227. ISBN 978-0-472-06893-7. 
  12. ^ a b Gallant, Thomas W. (21 Ocak 2015). Edinburgh History of the Greeks, 1768 to 1913 (İngilizce). Edinburgh University Press. s. 45. ISBN 978-0-7486-3607-5. 
  13. ^ a b c d Crețulescu, Vladimir (2016). "The memoirs of Cola Nicea: a case-study on the discursive identity construction of the Aromanian armatoles in early 20th century Macedonia". Res Historica. Cilt 41 (Sayı 41): 125-150. doi:10.17951/rh.2016.41.125. 
  14. ^ a b Bogdan, Gheorghe (2011). Memory, identity, typology: An interdisciplinary reconstruction of Vlach ethnohistory. University of Northern British Columbia. ISBN 978-0-494-87572-8. 10 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  15. ^ a b "Vulturii Pindului – 13. Luptele fârșeroților cu antarții". Armatolii (Rumence). 13 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  16. ^ Babiniotis 1998.
  17. ^ Vacalopoulos 1976, s. 211: "The earliest origins of the armatoles are lost in the murk of history. However, in my Origins of the Greek Nation, an analysis of various sources not previously sifted in any thorough way suggested that the institution first appeared in Thessaly during the reign of Murad II (1421–1451), specifically in the Agrafa, Thessaly. From there, it subsequently spread to other parts of the Hellenic world, though not to the Peloponnese."
  18. ^ Dakin 1973, s. 232 (Footnote #1): "[Dimitrios] Makris, armatolos of Zigos, was one of the heroes of Mesolonghi. He had acquired much wealth by plundering the Turks of Vrachori, and he had done well for himself out of the proceeds of the English loans."
  19. ^ a b Kitromilides, P.M. (2021). The Greek Revolution: A Critical Dictionary. Harvard University Press. s. 89. 
  20. ^ Vacalopoulos 1976, s. 212: "The district over which the armatoles' authority extended was called an armatoliki. Commanders were known as capetanos or capetanios (from the Italian capitano), the rank and file as pallikaria (from the ancient Greek pallix, -ikos), and section leaders as protopallikara."
  21. ^ Rumeli Eşkıyalarının Tüfekleri, 5 Ocak 2021, https://parlakjurnal.com, "..Osmanlı’da başta ‘ejderdehan’, yani ejder ağızlı namlu popülerken, 17. yüzyıl gibi ‘karanfil’ namlular popülerleşiyor. Bu da Rumeli coğrafyasında ‘karanfilka’ ve ‘kariophili’ olarak anılan ağızdan doldurmalı tüfeklerin çoğalmasına ve yayılmasına sebep oluyor..."
  22. ^ Örenç, A.F. Balkanlarda ilk dram: unuttuğumuz Mora Türkleri ve eyaletten bağımsızlığa Yunanistan. Babıali Kültür Yayıncılığı. s. 35. 
  23. ^ Ring, Trudy; Watson, Noelle; Schellinger, Paul (2013). Southern Europe: International Dictionary of Historic Places (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-134-25958-8. Erişim tarihi: 15 Aralık 2019. 
  24. ^ Vasdravellēs, Iōannēs K. (1968). The Greek Struggle for Independence: The Macedonians in the Revolution of 1821 (İngilizce). Institute for Balkan Studies. s. 2. 
  25. ^ John S. Koliopoulos; Thanos M. Veremis (27 Ekim 2009). Modern Greece: A History since 1821. John Wiley & Sons. s. 21–. ISBN 978-1-4443-1483-0. OCLC 1037469979. 
  26. ^ Nigel Patten (8 Haziran 2021). Byron: A Play in Three Acts. Strategic Book Publishing & Rights Agency. ISBN 978-1-68235-455-1. OCLC 1258219244. 
  27. ^ Philip de Souza (19 Mayıs 2013). Christopher Matthew; Matthew Trundle (Ed.). Beyond the Gates of Fire: New Perspectives on the Battle of Thermopylae. Casemate Publishers. ISBN 978-1-78346-910-9. OCLC 1047705748. 
  28. ^ Thomas W Gallant (21 Ocak 2015). Edinburgh History of the Greeks, 1768 to 1913. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-3607-5. OCLC 1062180277. 
  29. ^ Ian F. W. Beckett (26 Temmuz 2001). Modern Insurgencies and Counter-Insurgencies: Guerrillas and their Opponents since 1750. Routledge. ss. 9-. ISBN 978-1-134-55394-5. 

Kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Armatoller&oldid=33809462" sayfasından alınmıştır