Siyer

Siyer, İslam dini literatüründe peygamberlerin, din büyüklerinin ve halifelerin hayat hikâyesidir.

Siyer, divan edebiyatında sadece din büyüklerinin değil, hükümdarlar gibi önemli kişilerin hayat hikâyesi anlamında da kullanılır. Kısası Enbiya, hilye, mevlid, şemail kitapları Siyer başlığı altında ele alınan yazım çalışmalarıdır.

Etimoloji

Siyer, sire ve siret kelimelerinin çoğuludur ve yol anlamına gelir. Hayat tarzı veya biyografi anlamında kullanılır.

Siyer-i Nebi adıyla, Muhammed Peygamber'in hayatını anlatan manzum ve mensur kitaplar ortaya çıkmıştır. Bu anlamda Siyer, Muhammed'in hayatı demektir. Başlangıçta Hadis kitaplarında siyer başlığı altında ele alınan siyer, sonradan ayrı kitap yazımlarına konu olmuş ve hadisten ayrılmıştır. Fıkıh kitaplarında da siyer başlığı vardır.

Tarihçe, gelenek ve içerik

Siyer İslamın ilk dönemlerine ait hadis, haber, eser, rivayet gibi birkaç yüzyıllık sözlü anlatımlara dayalı bilgilerin zaman içerisinde derlenmesi, düzenlenmesi ve tasnifi ile oluşturulan bir din çalışma alanıdır. Erken dönem siyer yazarları şunlardır;

• Urve b. Zübeyr (ö. 713).
• Vehb ibni Münebbih (ö. 725 ile 737). Şu anda mevcut olmayan birkaç kitap kendisine isnad edilir. Bazı çalışmaları İbni İshak, İbni Hişam, İbni Cerir, ve Ebu Nuaym gibi yazarların eserlerindeki bölümler olarak yaşamaktadır. Vehb İbni Münebbih ve Ka'b el-Ahbar'ın İsrailiyat olarak nitelenen Yahudi mitolojisini İslami kaynaklara bulaştırdıkları ifade edilir.

• İbni Şihab el-Zühri (ö. 737), siyer literatüründe merkezi bir figürdü. İsnad zincirini kullanmıştır. Ümeyye idaresi tarafından desteklenmiştir.

• Musa ibni Ukbe, Zühri'nin talebesidir. Şu anda kayıp olan "Kitāb al-Maghāzī"yi yazmıştır. Bazı nakilleri korunmuş olmakla birlikte bu nakillerin kendisine isnadı tartışmalıdır.

• Muhammed ibni İshak (ö. 767 veya 761), Zühri'nin diğer talebesidir. Muhammed'in biyografisinin temellerini oluşturan sözlü rivayetleri toplamıştır. Bu rivayetler İbni Hişam ve İbni Cerir el Taberi gibi siyer yazarlarının eserlerine kaynaklık etmiş ve yaşatılmıştır.

Muhammed bölünen Ay'ı işaret ederken. 16. yüzyıldan kalma bir falnameden alınan bu anonim resimde Muhammed yüzü görünmeyecek şekilde resmedilmiştir.

Anlatı kültürü: Kıssacılık kültürü nesnel doğrular yerine anlatıcıların bilgi birikimleri ve zihinsel yaratıcılıklarına dayalı bir hitabet ve toplumsal etkileme sanatı olarak görülür. Kıssacılık veya vaazcılık geleneği halkın din algısını oluşturmada din bilimleri açısından özel bir önem taşır. Kıssacılık İslamın ilk dönemlerinden itibaren yaygın bir kurum haline gelmiş, anlatıcılarına geniş sosyal-manevi imkanlar sağlayan, halkın dini hislerini güçlendiren anlatımlar geniş rağbet görmüştür. Destansı unsurlarla süslenen anlatılar siyer, meğazi, delail, şemail, fezail ve metalib gibi kitaplarda bir araya getirilerek topluma sunulmuşlardır.

Farklı anlatıcılar tarafından nakledilen benzer veya ortak anlatımlar tevatür olarak isimlendirilirler ve fıkıhta en kuvvetli bilgi kaynaklarından kabul edilirler.

Siyer anlatımları dini anlayışta esbab-ı nüzul denilen, tefsir ve fıkıhta önemli bir değerlendirme kriteri açısından da önemlidir.

Otantisite/ Tarihsel gerçeklik

İlgili konular; Hadis, İslam mitolojisi, Siyer'in tarihselliği

Miraç anlatısı: Burak'a binerek göğün yedi katmanını gezen Muhammed çeşitli melekler ile karşılaşır. Siyer kitapları Miracı tarihsel bir vak'a gibi anlatırlar.

Siyer ve meğazi kitapları başlangıçta hadis külliyatlarının içinde bir bölüm olarak telif edilmiş iken sonraları ayrılarak ayrı kitaplar haline getirilmişlerdir. Siyerle ilgili yazılar bu sebeple hadislerin genel karakteristiklerini ve sakıncalarını barındırır. Efsanevi rivayetlerle karışık bir şekilde Muhammed’in kişiliğini yüceltme, peygamberliğini kanıtlama, yazarı için şefaat vesilesi edinme gibi subjektif amaçlar ve metotlar siyer yazarlarının hareket tarzları olmuştur. Bu kitapların başından sonuna kadar Muhammed hakkında yüceltici, muhalifleri hakkında da alçaltıcı, yargılayıcı, ifadelere yer verilir. Batıda gelişen şarkiyat araştırmaları sonrasında siyer malzemesinin nesnel ve tarihsel değeri İslam dünyasında da tartışılmaya başlanmıştır.

Süleyman Ateş'in kaydettiğine göre siyer yazarlığı ilk zamanlarından itibaren mutlak bilgiye ulaşma ve yayma gibi objektif amaçlarla yapılan bir iş değildir. İbni İshak örneğinde görülebileceği gibi siyer anlatımlarına en baştan itibaren yahudi-hırıstiyan efsaneleri etkili bir şekilde sokulmuştur.

Ahmed Emin'in değerlendirmeleri: “Sıret kitapları, en eski ve en güvenilir olanları da dahil hurafe ve İsrailiyat’tan arınmış değildir. Tam aksine bunların kronolojik sırada en önce gelenleri İsrailiyat’la en fazla doldurulmuş olanlarıdır. İlk ve en güvenilir kaynak sayılan İbni İshak’a bakalım. Bu zatın esas kaynaklarından biri de Yahudilikten İslam’a geçen Vehb İbni Münebbih’tir. İbni İshak’ın ayrıca Hıristiyan ve Mecusi kaynaklardan da büyük ölçüde yararlandığı bilinmektedir.”

Mucizeler: Prof. Dr. Mehmet Özdemir Siyer yazıcılığı ile ilgili makalesinde, İbni Hişam örneğine ve zaman içerisinde bu kitap ve risalelerde anlatılan yüceltmeci, olağanüstücü ve mucize olarak anlatılan rivayetlerin sayılarındaki artışa dikkat çekmektedir. Bu tespitlerden bir diğeri de ilk yazılan siyer kitaplarında bulunmayan, ancak zaman içerisinde siyer kitaplarında geniş yer işgal eden irhasat rivayetleri ile ilgilidir. Siyer kitaplarında Ay’ın Yarılması veya Miraç gibi rivayetleri tarihi bir vakıa olarak görmek olasıdır.

Ahmediyye, Muhammediyye, Envar'ül Aşıkin gibi bazı popüler siyer kitapları Muhammed'in hayatını mistik-destansı unsurlarla süsleyerek anlatmakta ve İslam mitolojisi olarak değerlendirilebilecek konular ile tarihsel olaylar birbirine karışmaktadır.

Siyere kaynaklık eden kıssa, hadis, haber gibi materyalleri kullanan siyercilerin yüceltmeci ve olağanüstücü eğilimlerle gerçek ve kurguyu birlikte verdikleri, mucize ve irhasatların her nesilde artış gösterdiği, siyer yazıcılığının ilmi ve objektif kriterlere göre yapılan bir iş olmayıp, bazıları peygamberlik kanıtı olarak da ileri sürülen bu anlatılar içerisinde tarihi olan ile efsane olan arasında ayrım yapmanın zor olduğu ifade edilmektedir.

İlk eserler

• Siretü İbn İshak (İbn İshak)
• Haza Kitabu Sireti Resulillah (İbn Hişam)
• Sire (Vakidi)
• Tarih (Taberi)
• Tercümei Siretün Nebi (Darir)
• Şemail (Tirmizi)

Resimler

• 
  Muhammed ve ashabını Mekke'ye ilerlerken gösteren bir betimleme. Kanatlı varlıklar İslam'daki Dört Büyük Melek olan: Cebrâîl, Azrâîl, Mikâîl ve İsrâfîl, Siyer-i Nebi, 1595.
• 
  Bedir Savaşı (13 Mart 624 Cuma günü), Siyer-i Nebi, 1595.

Siyer terimleri

• Hanif: İbrahim'in dininden gelenler, muvahhid.
• Adnani: Kuzey, batı ve orta-batı Arap Yarımadası'ndan olan "Araplaşmış" Araplar.
• Kabe: Allah'ın evi, kutsal yer. Beytullah, Kutsal Ev de denir.
• Halime: Muhammed'in sütannesi.
• Abdülmuttalib: Dedesi. 578'de öldü. Oğulları: Ebu Talib, Ebu Leheb, Hamza, Abbas.
• Burak: Miraca çıkarken bindiği mitolojik hayvan.
• Hılful Fudul: Muhammed'in gençliğinde toplantılarına katılmış olduğu bir cemiyet.
• Bi'set: Peygamber gönderilmesi.
• Resul: Mucizesi ve kitabı olan peygamber.
• Nebi: Mevcut dini yenileyen.
• Vahiy: İlahi sözün kalpte zuhuru. Rüya, ses, Cebrail, doğrudan olarak dört kısım.
• İlk Müslümanlar: Hatice, Ali, Zeyd, Ebubekir.
• Mekkeli saldırganlar: Ebu Cehil, Ebu Leheb, İbni Haris, Ümmü Cemil, Hind.
• Habeşistan'a göç: 615'te Osman, Rukiyye, Cafer başkanlığında Hıristiyan Necaşi'ye sığınanlar.
• Hamza: Muhammed'in amcası ve sütkardeşi.
• Ömer: Taha suresi okunurken Müslüman olan Hattaboğlu.
• Hüzün Senesi: 620'de Ebu Talib'in, Hatice'nin vefatları. Taif'teki kabilelerin Muhammed'i taşlaması.
• Akabe Biatları: 621'de 12 ve 622'de 75 Medinelinin Müslüman oluşu.
• İsra: Muhammed'in Mescid-i Haram'dan Mescid-i Aksa'ya geceleyin götürülmesi.
• Miraç: Göğe çıkmak.
• Hicret: 622'de Mekke'den Müslümanların Medine'ye göç etmesi. Son göç edenler: Muhammed, Ebubekir, Ali.
• Ali: İlk erkek Müslüman. Hicrette Muhammed'in yatağında yatmıştı. Ebu Leheb sayesinde hapisten çıktı. Kuba'da Muhammed ve Ebubekir'e katıldı.
• Ebubekir: İlk Müslümanlardan. Muhammed'le Mekke'den hicret etti. Sevr mağarasında saklandılar. Develeriyle Medine'ye giderken Ümmü Mabed'de konakladılar.
• Süraka: Muhammed ve Ebubekir'in ardından giden ödül avcısı. Atı kapaklandı.
• Kuba: Hicrette Medine'den önce konaklanılan köy. İlk büyük mescid, Mescid-i Kubâ burada yapıldı.
• Ranuna: Rânûnâ vadisinde, Mescid-i Cuma yapılan ilk cuma hutbesi okunan ve kılınan yer.
• Muhacirun: Mekke'den Medine'ye göç edenler.
• Ensar: Yardımcılar. Medineliler.
• Eyüp el-Ensari: Medine'de Muhammed'e evini tahsis eden ve 672'deki İstanbul kuşatmasında yaşamını yitiren sahabi.
• Ashab-ı suffa: Mescid-i Nebevi'nin bir bölümünde yapılan sofada kalan ashab. İlk darülkurra.
• Ezan: 623'te Bilali Habeşi'nin Ömer, Abdullah ibni Zeyd ve birkaç sahabinin de gördükleri rüya üzerine okumaya başladığı namaza çağrı.
• Seriyye: Devriyeler. Hamza, Ubeyde ibni Haris, Sad ibni EbuVakkas, Abdullah ibni Cahş devriyeleri.
• Gazve: Muhammed'in katıldığı devriye.
• Bedir Savaşı: Mekkelilerle ilk büyük savaş. Yevmül Furkan. Ebu Cehil'in ölmesi, Ebu Süfyan'ın Mekke başkanı oluşu.
• Uhud Savaşı: Muhammed'in yaralanması, Hamza başta olmak üzere birçok şehit verilmesi.
• Bi'ri Maune: Maûne Kuyusu, Suffa Ashabı'ndan yetmiş kişinin tuzağa düşürüldüğü yer.
• İfk vakası: Ayşe'nin kafile gerisinde gerdanlığını ararken yapayalnız kalması ve Safvan'a tesadüf ederek onunla Medine'ye dönmesinin Abdullah ibni Übeyy tarafından iftiraya dönüştürülmesi.
• Ümmehat-i Müminin: Muhammed'in eşleri, müminlerin anneleridir: Hatice, Sevdâ, Ayşe, Hafsa, Zeyneb Mesakin, Ümmü Seleme, Zeyneb b. Cahş, Cüveyriye, Ümmü Habibe, Reyhâne, Safiye, Meymûne ve Mariye.
• Hendek Savaşı: 627 yılında savunma amacıyla Medine'nin etrafına hendek kazıldı.
• Ahmediye: Muhammed'in yaşamını anlatan manzum eserler. Muhammediye, Mahmudiye de denir.