Yamnaya kültürü
| Makale serilerinden |
 |
Yamnaya kültürü (Rusça: Ямная культура) veya Yamna kültürü (Ukraynaca: Ямна культура) geç Bakır Çağı'ndan erken Tunç Çağı'na kadar var olmuş, Ural Nehri, Dinyester ve Güney Bug arasındaki bölgelerde yaşamış halkların oluşturduğu bir arkeolojik kültür. Arkeolojik mezar kazılarınca bulunan mezarların çukur şeklinde odalardan oluşmasından dolayı Çukur Mezar kültürü (Pit Grave) ve Aşıboyası Mezar kültürü (Ochre Grave) olarak da adlandırılan kültür M.Ö. 3300 ve 2600 yılları arasında var olmuştur.[1]
Yamna kültürünün üyelerinin büyük ihtimalle Mal'ta–Buret' kültürü kökenli Doğu Avrupa avcı-toplayıcılarıyla Kafkas avcı-toplayıcıların karışması sonucu oluştuğu tahmin edilmektedir.[2] Kültür aynı zamanda Afanasiyevo kültürüne de çok benzemektedir.
Kültür geç Neolitik Çağ'da ortaya çıkmış ve Avrupa ve Asya'ya yayılmış Corded Ware, Bell Beaker, Sintashta, Andronovo ve Srubna kültürlerine çok benzemektedir. Bu kültürler ortak olarak at kullanımı, gömü şekilleri ve göçebelik üzerine kurulu ekonomi gibi özellikler göstermektelerdir. Genetik çalışmalar da bu toplumların soysal olarak büyük açıdan bozkır kökenli olduklarını göstermektedir.[3][4][5]
Yamna kültürü genellikle geç Proto-Hint-Avrupalılar ile ilişkilendirilir ve bölgenin Kurgan hipotezince de Proto-Hint-Avrupa dilinin urheimatı olduğu düşünülmektedir.
Köken[değiştir | kaynağı değiştir]
Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]
Yamna kültürü M.Ö. 3300-2600 arasında Don-Volga bölgesinde var olmuştur[6][7] ve Don kökenli Repin kültürü ve Volga kökenli Khvalynsk kültürüne devam niteliği taşımaktadır.[8] Bu iki kültürün geç dönemleri arasında yapılmış seramikler ile erken Yamna kültürünün ürettiği seramikler neredeyse ayırt edilemez derece benzerlik göstermektedir.[9]
Antropolog David Anthony'ye göre erken Yamna kültürü Pontus steplerinde MÖ. 4000 ve 3200 yılları arasında hızlı bir şekilde yayılış göstermiştir.[10] Bu yayılma aynı zamanda geç Hint-Avrupa kavimlerinin ve dillerinin bu bölgede yayılmasını sağlamıştır.[11] Antropolog aynı zamanda Yamna kültürünün arkeolojik kalıntılarca göçebeliğin getirdiği daha büyük sürüleri yönetmek gibi ihtiyaçların sonucunda oluşmuş sosyal ve politik yapılara sahip olduklarını yazmıştır.[12] Pavel Dolukhanov'a göreyse Yamna kültürünün yükselişi Tunç Çağı toplumlarındaki sosyal gelişimi göstermektedir. Arekolog bu yükselişi toplumsal katmanlaşma ve şeflik gibi ilk kabilesel sosyo-politik yapılarının oluşmasına bağlamış ve bunun sonucunda heterojen gruplar arasında sosyal ve kültürel temasların artmış olduğunu belirtmiştir.[13]
Kültür batıda Katakomb kültürü (MÖ. 2800–2200), doğuda ise Volga civarında Poltavka kültürü (MÖ. 2700–2100) tarafından devam ettirilmiş, bu iki kültür ise MÖ. 18.-12. yüzyılları arasında yerlerini Srubna kültürüne bırakmışlardır.
Halk[değiştir | kaynağı değiştir]
Moleküler antropologlar olan Jones ve Haak'ın çalışmalarına gore otozomal DNA sonuçları Yamna halkının kökenleri Mal'ta–Buret' kültürüne ve Sibirya'ya dayanan Doğu Avrupa avcı-toplayıcıları[3] ve Kafkasya avcı-toplayıcıları denilen iki farklı avcı-toplayıcı grubunun bir karışımı olduğunu ortaya koymuştur.[14][2] Bu iki grubunda Yamnaya kültürü üzerinde yaklaşık yarı yarıya oranda genetik etkiler bırakmış oldukları düşünülmektedir.[4][2]
Cambridge Üniversitesi'nden Antropolog olan ve Jones ve Haak'ın çalışmalarında yer almış Andrea Manica Yamnalar hakkında şunu söylemiştir:
Yamnayaların nereden geldiği sorusu günümüze kadar bir gizem olarak kalmıştır[...] ancak artık bu soruyu cevaplandırabiliyoruz; Yamnaya halkları Doğu Avrupa avcı-toplayıcıları ile Kafkasya avcı toplacılarından son Buzul Çağında koparak izole bir şekilde kalmış bir grubun karışımından oluşmuştur[2]
2015'ten bu yana çeşitli genetik araştırmalar yürütülmüş ve bu araştırmalar Kurgan hipotezine Hint Avrupalı kavimlerin Urheimat'ı (anayurdu) konusunda destek oluşturmuştur. Teoriye göre Hint-Avrupa dilleri Avrupa'ya Avrasya steplerinden gelen halklar tarafından yayılmış ve Yamnaya da Hint-Avrupa dili konuşmuş bir kavim olmuştur. Araştırmalar R1b ve R1a Y-DNA haplogruplarının (Avrupa, Orta Asya ve Hindistan'ın Hint-Avrupa dili konuşan halkları arasındaki en yaygın haplogruplar) Pontik steplerden Hint-Avrupa dilleri ile beraber yayıldığını ortaya koymuştur. Aynı zamanda Neolitik Avrupalılarda bulunmayan genlerin modern Avruaplılarda bulunması bu genlerin R1a ve R1b Y-DNA haplogruplarını taşıyan geç Tunç Çağı halkları tarafından Hint-Avrupa dilleri ile beraber Avrupaya getirildiğine işaret etmektedir.[15][16][17]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Morgunova & Khokhlova 2013.
- ^ a b c d "Europe's fourth ancestral 'tribe' uncovered". BBC. 16 Kasım 2015. 26 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2020.
- ^ a b Haak 2015.
- ^ a b Mathieson 2015.
- ^ "Nomadic herders left a strong genetic mark on Europeans and Asians". 29 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2019.
- ^ Morgunova, Nina (2013). "Chronology and Periodization of the Pit-Grave Culture in the Area Between the Volga and Ural Rivers Based on 14C Dating and Paleopedological Research". Radiocarbon. 55 (2–3). University of Arizona. 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2019.
- ^ Anthony 2007, s. 300.
- ^ Anthony 2007, s. 275.
- ^ Anthony 2007, s. 274–277, 317–320.
- ^ Anthony 2007, s. 321.
- ^ Anthony 2007, ss. 301-302.
- ^ Anthony 2007, s. 303.
- ^ Dolukhanov 1996, s. 94.
- ^ Jones 2015.
- ^ "Massive migration from the steppe is a source for Indo-European languages in Europe, Haak et al, 2015". 17 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2019.
- ^ "Population genomics of Bronze Age Eurasia, Allentoft et al, 2015". 30 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2019.
- ^ "Eight thousand years of natural selection in Europe, Mathieson et al, 2015". 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2019.
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
- Kurgan hipotezi
- Proto-Hint-Avrupa dili
- Andronovo kültürü
- Seredniy Stoh ve Yamnaya Kültürleri [1]23 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.