Aşılama: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
InternetArchiveBot (mesaj | katkılar)
Botlar
775.804 değişiklik
1 kaynak kurtarıldı ve 0 kaynak ölü olarak işaretlendi.) #IABot (v2.0.9.3
MRTFR55 (mesaj | katkılar)
Devriyeler
49.491 değişiklik
"Vaccination" sayfasının çevrilmesiyle oluşturuldu.
Etiketler: Ücretsiz blog veya wiki bağlantısı içeren madde İçerik Çevirmeni İçerik Çevirmeni 2
1. satır: 1. satır:
[[Dosya:Vaccination-polio-india.jpg|küçükresim|right]]
{{Aşılama}}
'''Aşılama''', [[antijen]]ik maddelerin [[hastalık]]lara karşı [[bağışıklık]] geliştirmesi için canlıya verilmesi işlemdir.


{{about|bir aşının uygulanması|Aşıların kendileri|Aşı (tıp)}}
Aşılar [[enfeksiyon]]un etkilerini [[patojen]]ler aracılığıyla önleyebilir ya da azaltabilir. Enfeksiyonu engellemede en etkili ve en düşük maliyetli yöntem olduğu düşünülür. Bu uygulan madde hala yaşıyor olabilir ama [[bakteri]] ve [[virüs]] gibi patojenlerin zayıflatılmış halleri ya da saflaştırılmış proteinler de olabilir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.who.int/health-topics/vaccines-and-immunization |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=2 Mart 2023 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20220101135141/https://www.who.int/health-topics/vaccines-and-immunization |arşivtarihi=1 Ocak 2022 |ölüurl=hayır }}</ref>
{{Tıbbi müdahale bilgi kutusu|Ad=Aşılar|ICD9={{ICD9proc|99.3}}-{{ICD9proc|99.5}}|altyazı=Üst koluna aşı yapılmak üzere olan bir kız çocuğu|resim=Young girl about to receive a vaccine in her upper arm (48545990252).jpg}}{{Aşılama}}
'''Aşılama''', [[Bağışıklık sistemi|bağışıklık sisteminin]] bir hastalığa karşı bağışıklık geliştirmesine yardımcı olmak için bir [[Aşı (tıp)|aşının]] uygulanmasıdır. Aşılar zayıflatılmış, canlı veya [[İnaktif aşı|öldürülmüş]] halde bir [[mikroorganizma]] veya [[virüs]] ya da [[Organizma|organizmadan]] alınan [[Protein|proteinler]] veya [[Toksin|toksinler]] içerir. Vücudun [[Edinilmiş bağışıklık sistemi|adaptif bağışıklığını]] uyararak, [[Bulaşıcı hastalık|bulaşıcı bir hastalıktan]] kaynaklanan [[Hastalık|hastalıkları]] önlemeye yardımcı olurlar. Bir nüfusun yeterince büyük bir yüzdesi aşılandığında, [[sürü bağışıklığı]] ortaya çıkar. Sürü bağışıklığı, [[Bağışıklık yetmezliği|bağışıklık sistemi baskılanmış]] - zayıflatılmış bir versiyonu bile kendilerine zarar vereceği için aşı olamayan - kişileri korur.<ref>{{Cite web|url=https://vk.ovg.ox.ac.uk/vk/herd-immunity|title=Herd immunity (Herd protection) {{!}} Vaccine Knowledge|access-date=12 November 2020|website=vk.ovg.ox.ac.uk}}</ref> Aşılamanın etkinliği geniş çapta incelenmiş ve doğrulanmıştır.<ref>{{Cite book|title=Vaccines for Pandemic Influenza|chapter=Seasonal Influenza Vaccines|pages=43–82|series=Current Topics in Microbiology and Immunology|year=2009|volume=333|isbn=978-3-540-92164-6|pmid=19768400|doi=10.1007/978-3-540-92165-3_3|vauthors=Fiore AE, Bridges CB, Cox J|s2cid=33549265}}</ref><ref>{{cite journal|title=Evaluating the impact of human papillomavirus vaccines|date=July 2009|issue=32|pages=4355–62|journal=Vaccine|volume=27|pmid=19515467|doi=10.1016/j.vaccine.2009.03.008|vauthors=Chang Y, Brewer NT, Rinas AC, Schmitt K, Smith JS}}</ref><ref>{{cite journal|title=Varicella zoster virus vaccines: effective, but concerns linger|date=August 2009|issue=4|pages=379–84|journal=Canadian Journal of Ophthalmology|volume=44|pmid=19606157|doi=10.3129/i09-126|vauthors=Liesegang TJ}}</ref> Aşılama, bulaşıcı hastalıkların önlenmesinde en etkili yöntemdir;<ref>{{cite book|url=https://www.cdc.gov/oid/docs/ID-Framework.pdf|title=A CDC framework for preventing infectious diseases|archive-date=14 September 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120914102409/https://www.cdc.gov/oid/docs/ID-Framework.pdf|date=October 2011|publisher=United States Centers for Disease Control and Prevention|quote=Vaccines are our most effective and cost-saving tools for disease prevention, preventing untold suffering and saving tens of thousands of lives and billions of dollars in healthcare costs each year}}</ref><ref>{{cite web|url=https://iaomt.org/TestFoundation/lifesaver.htm|title=Vaccines and Infectious Diseases: Putting Risk into Perspective|archive-date=24 November 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101124130606/https://iaomt.org/TestFoundation/lifesaver.htm|date=1 June 2000|work=American Medical Association Briefing on Microbial Threats|location=National Press Club Washington, DC|quote=Vaccines are the most effective public health tool ever created.|vauthors=Gellin B}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.phac-aspc.gc.ca/im/vpd-mev/index-eng.php|title=Vaccine-preventable diseases|archive-date=24 March 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120324030536/http://www.phac-aspc.gc.ca/im/vpd-mev/index-eng.php|date=7 October 2002|publisher=Public Health Agency of Canada|quote=Vaccines still provide the most effective, longest-lasting method of preventing infectious diseases in all age groups}}</ref><ref>{{cite web|url=http://virtualbiosecuritycenter.org/wp-content/uploads/2012/01/Library-NIAID-Biodefense-Research-Agenda-for-Category-B-and-C-Priority-Pathogens.pdf|title=NIAID Biodefense Research Agenda for Category B and C Priority Pathogens|archive-date=4 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304065419/http://virtualbiosecuritycenter.org/wp-content/uploads/2012/01/Library-NIAID-Biodefense-Research-Agenda-for-Category-B-and-C-Priority-Pathogens.pdf|work=United States National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID)|quote=Vaccines are the most effective method of protecting the public against infectious diseases.}}</ref> [[Çiçek hastalığı|çiçek hastalığının]] [[Bulaşıcı hastalıkların yok edilmesi|dünya çapında ortadan kaldırılmasından]] ve [[çocuk felci]] ve [[tetanos]] gibi hastalıkların dünyanın büyük bir kısmından yok edilmesinden büyük ölçüde aşılama sayesinde sağlanan yaygın bağışıklık sorumludur. Bununla birlikte, Amerika'daki [[2019 Kuzeybatı Pasifik kızamık salgını|kızamık salgınları]] gibi bazı hastalıklarda, 2010'larda nispeten düşük aşılama oranları nedeniyle - kısmen [[Aşı karşıtlığı|aşı tereddütlerine]] atfedilen - artan vakalar görmüştür.<ref>{{cite journal|title=Association Between Vaccine Refusal and Vaccine-Preventable Diseases in the United States: A Review of Measles and Pertussis|date=March 2016|issue=11|pages=1149–58|journal=JAMA|volume=315|pmc=5007135|pmid=26978210|doi=10.1001/jama.2016.1353|vauthors=Phadke VK, Bednarczyk RA, Salmon DA, Omer SB}}</ref> [[Dünya Sağlık Örgütü|Dünya Sağlık Örgütüne]] göre aşılama sayesinde yılda 3,5-5 milyon ölüm önlenmektedir.<ref name=":8">{{Cite web|url=https://www.who.int/health-topics/vaccines-and-immunization|title=Vaccines and immunization|access-date=2022-09-18|language=en|website=[[World Health Organization]]}}</ref>

İnsanların [[inokülasyon]] yoluyla önlemeye çalıştığı ilk hastalık büyük olasılıkla çiçek hastalığıdır ve kaydedilen ilk [[variolasyon]] kullanımı 16. yüzyılda Çin'de gerçekleşmiştir.{{sfn|Williams|2010|p=60}} Bu, aynı zamanda aşısı üretilen ilk hastalıktı.<ref name="pmid17633292">{{cite journal|url=|title=A brief history of vaccines and vaccination|date=April 2007|issue=1|pages=29–48|journal=Revue Scientifique et Technique|volume=26|pmid=17633292|doi=10.20506/rst.26.1.1724|vauthors=Lombard M, Pastoret PP, Moulin AM|s2cid=6688481}}</ref><ref name="pmid6319980">{{cite journal|title=The smallpox story: life and death of an old disease|date=December 1983|issue=4|pages=455–509|journal=Microbiological Reviews|volume=47|pmc=281588|pmid=6319980|doi=10.1128/MMBR.47.4.455-509.1983|vauthors=Behbehani AM}}</ref> Yıllar önce en az altı kişi aynı prensipleri kullanmış olsa da [[çiçek aşısı]] 1796 yılında İngiliz doktor [[Edward Jenner]] tarafından icat edilmiştir. Aşının etkili olduğuna dair kanıtları yayınlayan ve üretimi konusunda tavsiyelerde bulunan ilk kişiydi.<ref name="Sudhoffs">{{cite journal|url=http://lib.bioinfo.pl/meid:4459|title=[Peter Plett and other discoverers of cowpox vaccination before Edward Jenner]|access-date=12 March 2008|archive-date=15 February 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080215171503/http://lib.bioinfo.pl/meid:4459|issue=2|language=de|pages=219–32|journal=Sudhoffs Archiv|year=2006|volume=90|pmid=17338405|vauthors=Plett PC|url-status=dead}}</ref> [[Louis Pasteur]] mikrobiyoloji alanındaki çalışmalarıyla bu konsepti daha da geliştirdi. Bağışıklama, inekleri etkileyen bir virüsten ([[Latince]]: ''vacca'' 'inek') türetildiği için aşı ([[İngilizce]]: ''vaccine'') olarak adlandırıldı.<ref name="pmid17633292" /><ref name="Sudhoffs" /> Çiçek hastalığı bulaşıcı ve ölümcül bir hastalıktı ve enfekte yetişkinlerin %20-60'ının ve enfekte çocukların %80'inden fazlasının ölümüne neden oluyordu.<ref>{{cite journal|title=Edward Jenner and the history of smallpox and vaccination|date=January 2005|issue=1|pages=21–5|journal=Proceedings|volume=18|pmc=1200696|pmid=16200144|doi=10.1080/08998280.2005.11928028|vauthors=Riedel S}}</ref> Çiçek hastalığı nihayet 1979 yılında ortadan kaldırıldığında, 20. yüzyılda tahminen 300-500 milyon insanın ölümüne yol açmıştı.<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/smallpoxfighttoe00kopl|title=Smallpox: the fight to eradicate a global scourge|location=Berkeley|publisher=University of California Press|year=2003|isbn=978-0-520-24220-3|vauthors=Koplow DA}}</ref><ref>{{cite web|url=http://ucdavismagazine.ucdavis.edu/issues/su06/feature_1b.html|title=UC Davis Magazine, Summer 2006: Epidemics on the Horizon|access-date=3 January 2008|archive-date=11 December 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081211181455/http://ucdavismagazine.ucdavis.edu/issues/su06/feature_1b.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2008/01/080131122956.htm|başlık=How Poxviruses Such As Smallpox Evade The Immune System|erişimtarihi=2023-10-17|dil=en|çalışma=ScienceDaily}}</ref>

''Aşılama'' ve ''[[bağışıklama]]'' günlük dilde benzer bir anlama sahiptir. Bu, zayıflatılmamış canlı patojenlerin kullanıldığı inokülasyondan farklıdır. Aşılama çabaları bilimsel, etik, politik, tıbbi güvenlik ve dini gerekçelerle [[Aşı karşıtlığı|bazı isteksizliklerle]] karşılanmıştır, ancak hiçbir büyük din aşılamaya karşı çıkmamakta ve bazıları hayat kurtarma potansiyeli nedeniyle bunu bir zorunluluk olarak görmektedir.<ref name="nyt19">{{cite web|url=https://www.nytimes.com/2019/04/26/health/measles-vaccination-jews-muslims-catholics.html|title=Religious Objections to the Measles Vaccine? Get the Shots, Faith Leaders Say|access-date=29 April 2019|date=26 April 2019|website=The New York Times|vauthors=McNeil DG}}</ref> Amerika Birleşik Devletleri'nde insanlar [[Ulusal Aşı Yaralanmaları Tazminat Programı]] kapsamında iddia edilen yaralanmalar için tazminat alabilmektedir. Erken dönemdeki başarı yaygın kabulü beraberinde getirmiş ve kitlesel aşılama kampanyaları birçok coğrafi bölgede birçok hastalığın görülme sıklığını büyük ölçüde azaltmıştır. [[Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri]], aşılamayı ABD'de 20. yüzyılın on büyük halk sağlığı başarısından biri olarak listelemektedir.<ref name="Ten-great">{{cite journal|url=http://cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00056796.htm|title=Ten great public health achievements--United States, 1900-1999|date=April 1999|issue=12|pages=241–3|journal=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report|volume=48|pmid=10220250|vauthors=CDC}}</ref>
{{TOClimit}}

== Fonksiyon mekanizması ==
[[Dosya:Polio_vaccination_in_Sweden_1957.jpg|küçükresim| İsveç'te [[Çocuk felci aşısı|çocuk felci aşılaması]] 1957 yılında başlamıştır.]]
[[Dosya:Punkkibussi.jpg|küçükresim| [[Kene|Keneler]] tarafından yayılan hastalıklara karşı aşı sağlayan bir mobil tıp laboratuvarı]]
[[Dosya:Anti-COVID-19_Vaccination_Center_GUMed_Gdansk_Poland.jpg|küçükresim| [[Gdańsk Tıp Üniversitesi]] COVID-19 Aşılama Merkezi, Polonya]]
Aşılar, [[Bulaşıcı hastalık|bulaşıcı hastalıklara]] karşı koruma sağlamak için [[Yapay bağışıklık indüksiyonu|bağışıklık sistemini yapay olarak aktive etmenin]] bir yoludur. Aktivasyon, [[Bağışıklık sistemi|bağışıklık sisteminin]] bir [[immünojen]] ile hazırlanması yoluyla gerçekleşir. Enfeksiyöz bir ajan ile bağışıklık tepkilerinin uyarılması ''[[bağışıklama]]'' olarak bilinir. Aşılama, immünojenleri uygulamanın çeşitli yollarını içerir.<ref>{{cite journal|title=What Are the Most Powerful Immunogen Design Vaccine Strategies? A Structural Biologist's Perspective|date=November 2017|issue=11|pages=a029470|journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Biology|volume=9|pmc=5666634|pmid=28159876|doi=10.1101/cshperspect.a029470|vauthors=Kwong PD}}</ref>

Aşıların çoğu, gelecekteki korumayı artırmaya yardımcı olmak için [[hasta]], bir hastalığa yakalanmadan önce uygulanır. Ancak bazı aşılar hasta, hastalığa yakalandıktan sonra uygulanmaktadır. Çiçek hastalığına maruz kaldıktan sonra yapılan aşıların hastalıktan bir miktar koruma sağladığı veya hastalığın şiddetini azaltabildiği bildirilmiştir.<ref name="CDCvac">{{cite web|url=http://www.bt.cdc.gov/agent/smallpox/vaccination/pdf/vaccine-overview.pdf|title=Vaccine Overview|access-date=2 January 2008|archive-date=2 January 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080102234114/http://www.bt.cdc.gov/agent/smallpox/vaccination/pdf/vaccine-overview.pdf|website=Smallpox Fact Sheet|url-status=dead}}</ref> İlk [[kuduz aşısı]] [[Louis Pasteur]] tarafından [[kuduz]] bir köpek tarafından ısırılan bir çocuğa yapılmıştır. Keşfinden bu yana, kuduz aşısının, kuduz [[Antikor|bağışıklık globulini]] ve yara bakımı ile birlikte 14 gün boyunca birkaç kez uygulandığında insanlarda kuduzu önlemede etkili olduğu kanıtlanmıştır.<ref>{{cite journal|title=Use of a reduced (4-dose) vaccine schedule for postexposure prophylaxis to prevent human rabies: recommendations of the advisory committee on immunization practices|date=March 2010|display-authors=6|issue=RR-2|pages=1–9|journal=MMWR. Recommendations and Reports|volume=59|pmid=20300058|vauthors=Rupprecht CE, Briggs D, Brown CM, Franka R, Katz SL, Kerr HD, Lett SM, Levis R, Meltzer MI, Schaffner W, Cieslak PR}}</ref> Diğer örnekler arasında deneysel [[HIV/AIDS|AIDS]], [[kanser]]<ref>{{cite journal|title=Carbohydrate-based experimental therapeutics for cancer, HIV/AIDS and other diseases|date=2008|issue=1|pages=6–13|journal=Acta Histochemica|volume=110|pmc=2278011|pmid=17963823|doi=10.1016/j.acthis.2007.08.003|vauthors=Oppenheimer SB, Alvarez M, Nnoli J}}</ref> ve [[Alzheimer hastalığı]]<ref>{{cite journal|title=New directions towards safer and effective vaccines for Alzheimer's disease|date=February 2005|issue=1|pages=17–23|journal=Current Opinion in Molecular Therapeutics|volume=7|pmid=15732525|vauthors=Goñi F, Sigurdsson EM}}</ref> aşıları yer almaktadır. Bu tür bağışıklamalar, doğal enfeksiyondan daha hızlı ve daha az zararla bir bağışıklık tepkisini tetiklemeyi amaçlamaktadır.<ref>{{cite journal|title=Engineering synthetic vaccines using cues from natural immunity|date=November 2013|issue=11|pages=978–90|journal=Nature Materials|volume=12|pmc=3928825|pmid=24150416|doi=10.1038/nmat3775|vauthors=Irvine DJ, Swartz MA, Szeto GL|bibcode=2013NatMa..12..978I}}</ref>

Aşıların çoğu, bağırsaklardan güvenilir bir şekilde emilmedikleri için [[enjeksiyon]] yoluyla verilir. Canlı zayıflatılmış çocuk felci, rotavirüs, bazı tifo ve bazı kolera aşıları bağırsakta bağışıklık oluşturmak için ağızdan verilir. Aşılama kalıcı bir etki sağlarken, bunun gelişmesi genellikle birkaç hafta sürer. Bu, hemen etki gösteren [[Pasif bağışıklık|pasif bağışıklıktan]] ([[Emzirme|emzirmede]] olduğu gibi [[Antikor|antikorların]] aktarılması) farklıdır.<ref>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/immunity-types.htm|title=Immunity Types|access-date=20 October 2015|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]}}</ref>

''Aşı başarısızlığı'', bir organizmanın aşılanmış olmasına rağmen bir hastalığa yakalanmasıdır. Birincil aşı başarısızlığı, bir organizmanın bağışıklık sistemi ilk aşılandığında antikor üretmediğinde ortaya çıkar. Aşılar, birkaç seri olarak yapıldığında ve bir bağışıklık yanıtı oluşturamadığında başarısız olabilir. "Aşı başarısızlığı" terimi mutlaka aşının kusurlu olduğu anlamına gelmez. Aşı başarısızlıklarının çoğu, bağışıklık yanıtındaki bireysel farklılıklardan kaynaklanmaktadır.<ref>{{cite journal|title=Primary vaccine failure to routine vaccines: Why and what to do?|date=2016|issue=1|pages=239–43|journal=Human Vaccines & Immunotherapeutics|volume=12|pmc=4962729|pmid=26836329|doi=10.1080/21645515.2015.1093263|vauthors=Wiedermann U, Garner-Spitzer E, Wagner A}}</ref>
[[File:Measles-vaccine-coverage-worldwide-vs-measles-cases-worldwide.png|bağlantı=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Measles-vaccine-coverage-worldwide-vs-measles-cases-worldwide.png|alt=|küçükresim|Kızamık enfeksiyon oranına karşı aşılama oranı, 1980-2011. Kaynak: [[Dünya Sağlık Örgütü|DSÖ]]]]

=== Aşılamaya karşı inokülasyon ===
"[[İnokülasyon]]" terimi genellikle "aşılama" ile birbirinin yerine kullanılır. Ancak, birbirleriyle ilişkili olsalar da bu terimler eş anlamlı değildir. Aşılama, bir bireyin zayıflatılmış (yani daha az virülan) bir [[patojen]] veya başka bir [[immünojen]] ile tedavi edilmesi iken, [[çiçek hastalığı]] [[Profilaksi|profilaksisi]] bağlamında [[variolasyon]] olarak da adlandırılan inokülasyon, çiçek hastasının bir [[Püstül|püstülünden]] veya kabuğundan alınan zayıflatılmamış variola virüsü ile cildin yüzeysel katmanlarına, genellikle üst kola yapılan tedavidir. Variolasyon genellikle 'koldan kola' ya da daha az etkili olarak 'kabuktan kola' yapılırdı ve genellikle hastanın çiçek hastalığına yakalanmasına neden olur, bu da bazı vakalarda ciddi hastalıkla sonuçlanırdı.<ref>{{Cite web|url=http://web.uvic.ca/vv/student/smallpox/doctors/diff.html|title=The Smallpox Epidemic of 1862 (Victoria BC)--Doctors and Diagnosis|access-date=29 September 2016|website=web.uvic.ca}}</ref><ref>{{cite web|url=http://web.uvic.ca/vv/student/smallpox/doctors/diff.html|title=Doctors and diagnosis ''The difference between Vaccination and Inoculation''|access-date=8 January 2014|publisher=Web.uvic.ca}}</ref>

Aşılar 18. yüzyılın sonlarında [[Edward Jenner]]'ın çalışmaları ve çiçek aşısı ile başlamıştır.<ref>{{cite news|url=http://sundaytimes.lk/080601/FunDay/famous.html|title=Edward Jenner – (1749–1823)|access-date=28 July 2009|archive-date=26 September 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110926095825/http://sundaytimes.lk/080601/FunDay/famous.html|date=1 June 2008|publisher=Sundaytimes.lk.|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/jenner_edward.shtml|title=History – Edward Jenner (1749–1823)|access-date=1 March 2014|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.dinweb.org/dinweb/DINMuseum/Edward%20Jenner.asp|title=Edward Jenner – Smallpox and the Discovery of Vaccination|access-date=22 April 2010|archive-date=27 August 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100827080455/http://www.dinweb.org/dinweb/DINMuseum/Edward%20Jenner.asp|website=dinweb.org|url-status=dead}}</ref>

=== Hastalığın önlenmesine karşı enfeksiyonun önlenmesi ===
Çiçek aşısı gibi bazı aşılar enfeksiyonu önler. Bunların kullanımı [[Nötralize edici antikor|bağışıklığın sterilize edilmesiyle]] sonuçlanır ve hayvan rezervi yoksa bir hastalığın ortadan kaldırılmasına yardımcı olabilir. [[COVID-19]] için olanlar da dahil olmak üzere diğer aşılar, enfekte olma olasılığını mutlaka azaltmadan, bireyler için ciddi hastalık olasılığını (geçici olarak) azaltmaya yardımcı olur.<ref>{{Cite web|url=https://theconversation.com/coronavirus-few-vaccines-prevent-infection-heres-why-thats-not-a-problem-152204|title=Coronavirus: few vaccines prevent infection – here's why that's not a problem|access-date=18 December 2022|date=5 January 2021|website=[[The Conversation (website)|The Conversation]]|first=Sarah L.|last=Caddy}}</ref>

== Güvenlik ==
{{Daha fazla|Aşı karşıtlığı|Aşı advers olayı}}
[[Dosya:Global-smallpox-cases.png|küçükresim| 1920'den 2010'a kadar küresel [[çiçek hastalığı]] vakaları. Kaynak: [[Dünya Sağlık Örgütü|DSÖ]]]]

=== Aşı geliştirme ve onay ===
Tıpkı herhangi bir [[ilaç]] veya prosedür gibi, hiçbir aşı herkes için %100 güvenli veya etkili olamaz çünkü her kişinin vücudu farklı tepki verebilir.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccinesafety/ensuringsafety/history/index.html|title=History of Vaccine Safety History Ensuring Safety Vaccine Safety CDC|access-date=12 March 2019|date=10 January 2019|website=www.cdc.gov}}</ref><ref name=":6">{{cite journal|title=Vaccine safety: current and future challenges|date=July 1998|issue=7|pages=445–55|journal=Pediatric Annals|volume=27|pmid=9677616|doi=10.3928/0090-4481-19980701-11|vauthors=Chen RT, Hibbs B|s2cid=13364842}}</ref> Ağrı veya düşük dereceli ateş gibi küçük [[Yan etki|yan etkiler]] nispeten yaygın olsa da ciddi yan etkiler çok nadirdir ve her 100.000 aşıdan yaklaşık 1'inde görülür ve tipik olarak [[Ürtiker|kurdeşen]] veya nefes almada zorluğa neden olabilecek [[Alerji|alerjik]] reaksiyonları içerir.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.niaid.nih.gov/research/making-safe-vaccines|title=Making Safe Vaccines NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases|access-date=12 March 2019|website=www.niaid.nih.gov}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/side-effects.htm|title=Vaccines: Vac-Gen/Side Effects|access-date=12 March 2019|date=12 July 2018|website=www.cdc.gov}}</ref>

Bununla birlikte, aşılar tarihte hiç olmadıkları kadar güvenlidir ve her aşı, ABD [[FDA|Gıda ve İlaç Dairesi]] (FDA) gibi yetkililer tarafından onaylanmadan önce güvenlik ve [[Aşı etkinliği|etkinliklerini]] sağlamak için titiz klinik deneylerden geçmektedir.<ref name=":3">{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccinesafety/ensuringsafety/index.html|title=Ensuring Vaccine Safety Ensuring Safety Vaccine Safety CDC|access-date=12 March 2019|date=12 December 2018|website=www.cdc.gov}}</ref>

İnsanlarda test edilmeden önce, aşılar [[Hücre kültürü|hücre kültürleri]] üzerinde test edilir ve sonuçlar bağışıklık sistemiyle nasıl etkileşime gireceklerini değerlendirmek için modellenir.<ref name=":2" /><ref name=":3" /> Bir sonraki test aşamasında araştırmacılar aşıları fareler, tavşanlar, kobaylar ve maymunlar gibi hayvanlar üzerinde denerler.<ref name=":2" /> Bu test aşamalarının her birini geçen aşılar, daha sonra kamu sağlığı güvenliği otoritesi (Amerika Birleşik Devletleri'nde FDA) tarafından üç aşamalı bir insan testi serisine başlamak için onaylanır ve yalnızca bir önceki aşamada güvenli ve etkili oldukları kabul edilirse daha yüksek aşamalara ilerler. Bu denemelere katılan insanlar gönüllü olarak çalışmaya katılırlar ve çalışmanın amacını ve potansiyel riskleri anladıklarını kanıtlamak zorundadırlar.<ref name=":3" />

Faz I denemeleri sırasında bir aşı, aşının güvenliğini değerlendirmek amacıyla yaklaşık 20 kişilik bir grupta test edilir.<ref name=":2" /> Faz II denemeleri, testleri 50 ila birkaç yüz kişiyi kapsayacak şekilde genişletir. Bu aşamada, aşının güvenliği değerlendirilmeye devam eder ve araştırmacılar ayrıca aşının etkinliği ve ideal dozu hakkında veri toplar.<ref name=":2" /> Güvenli ve etkili olduğu belirlenen aşılar daha sonra yüzlerce ila binlerce gönüllüde aşının etkinliğine odaklanan faz III denemelerine geçer. Bu aşamanın tamamlanması birkaç yıl sürebilir ve araştırmacılar bu fırsatı aşılanmış gönüllüleri aşılanmamış olanlarla karşılaştırarak aşıya karşı ortaya çıkan gerçek reaksiyonları vurgulamak için kullanırlar.<ref name=":3" />

Bir aşı tüm test aşamalarını geçerse, üretici FDA aracılığıyla aşının ruhsatı için başvurabilir. FDA, halk arasında kullanımını onaylamadan önce, klinik deneylerin, güvenlik testlerinin, saflık testlerinin ve üretim yöntemlerinin sonuçlarını kapsamlı bir şekilde gözden geçirir ve üreticinin kendisinin diğer birçok alanda devlet standartlarına uygun olduğunu belirler.<ref name=":2" />

FDA onayından sonra, FDA üretim protokollerini, parti saflığını ve üretim tesisinin kendisini izlemeye devam eder. Ayrıca, çoğu aşı, aşıların güvenliğini ve etkinliğini on binlerce veya daha fazla kişide uzun yıllar boyunca izleyen faz IV denemelerine de tabi tutulur.<ref name=":2" />

=== Yan etkiler ===
[[Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri]] (CDC) aşıların ve olası yan etkilerinin bir listesini hazırlamıştır.<ref name=":1" /> Yan etki riski bir aşıdan diğerine değişir, ancak aşağıda yaygın bir çocukluk aşısı olan [[DBT|difteri, tetanos ve aselüler boğmaca]] (DTaP) aşısının yan etki örnekleri ve bunların yaklaşık görülme oranları verilmiştir.<ref name=":1" />

1976 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde, 45 milyon aşılanmış kişi arasında 362 [[Guillain-Barré sendromu]] vakası görülmesi üzerine toplu bir [[1976 domuz gribi salgını|domuz gribi aşılama programı]] durdurulmuştur. CDC'den [[William Foege]], Guillain-Barré insidansının aşılanan kişilerde domuz gribi aşısı olmayanlara göre dört kat daha yüksek olduğunu tahmin etmiştir.

[[Dang humması]] için onaylanmış tek aşı olan [[Dang aşısı|Dengvaxia]]'nın 9 yaş ve altı çocuklarda Dang humması nedeniyle hastaneye yatış riskini 1,58 kat artırdığının tespit edilmesi, 2017 yılında Filipinler'de toplu aşılama programının askıya alınmasıyla sonuçlanmıştır.<ref>{{cite journal|url=https://research-information.bris.ac.uk/en/publications/6d38d9b6-8e1b-4a84-85e3-edab4fc41957|title=Dengue: Status of current and under-development vaccines|date=July 2020|issue=4|pages=e2101|journal=Reviews in Medical Virology|volume=30|pmid=32101634|doi=10.1002/rmv.2101|vauthors=Redoni M, Yacoub S, Rivino L, Giacobbe DR, Luzzati R, Di Bella S|s2cid=211536962|hdl=1983/6d38d9b6-8e1b-4a84-85e3-edab4fc41957}}</ref>

2009'daki [[Domuz gribi|H1N1]] [[2009 domuz gribi salgını|pandemisi]] için yaklaşık 31 milyon kişiye uygulanan [[Pandemrix]] aşısının,<ref name=":6" /> alternatif aşılara kıyasla daha yüksek düzeyde advers olaylara yol açtığı tespit edilmiş ve bu durum yasal işlemlerle sonuçlanmıştır.<ref>{{cite journal|title=Pandemrix vaccine: why was the public not told of early warning signs?|date=20 September 2018|pages=k3948|journal=BMJ|volume=362|pmid=30237282|doi=10.1136/bmj.k3948|first1=Peter|last1=Doshi|s2cid=52308748}}</ref> Pandemrix ile aşılanmanın ardından [[narkolepsi]] raporlarına yanıt olarak CDC, popülasyon temelli bir çalışma yürütmüş ve FDA onaylı 2009 H1N1 grip aşılarının nörolojik bozukluk için artan bir riskle ilişkili olmadığını tespit etmiştir.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccinesafety/concerns/history/narcolepsy-flu.html|title=Narcolepsy Following Pandemrix in Europe|access-date=3 January 2021|date=20 August 2020|website=www.cdc.gov}}</ref>

=== Bileşenler ===
Aşıların içerikleri birinden diğerine büyük farklılıklar gösterebilir ve hiçbir aşı aynı değildir. CDC, web sitesinde kolayca erişilebilen aşıların ve içeriklerinin bir listesini derlemiştir.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/additives.htm|title=Vaccines: Vac-Gen/Additives in Vaccines Fact Sheet|access-date=15 March 2019|date=12 July 2018|website=www.cdc.gov}}</ref>

==== Alüminyum ====
[[Alüminyum]], bazı aşılarda bulunan bir [[İmmünolojik adjuvan|adjuvan]] maddedir. Bir adjuvan, vücudun bağışıklık sisteminin aşıyı aldıktan sonra daha güçlü bir bağışıklık tepkisi oluşturmasına yardımcı olmak için kullanılan bir bileşen türüdür.<ref name=":4">{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccinesafety/concerns/adjuvants.html|title=Adjuvants help vaccines work better. Vaccine Safety CDC|access-date=15 March 2019|date=23 January 2019|website=www.cdc.gov}}</ref> Alüminyum bir [[tuz]] formundadır (bir elementin [[İyonik bileşik|iyonik]] versiyonu) ve şu bileşiklerde kullanılır: [[alüminyum hidroksit]], [[alüminyum fosfat]] ve [[Potasyum şap|alüminyum potasyum sülfat]]. Belirli bir element için, [[iyon]] formu elemental formdan farklı özelliklere sahiptir. [[Diyaliz hastalarında alüminyum toksisitesi|Alüminyum toksisitesine]] sahip olmak mümkün olsa da alüminyum tuzları ilk kez [[Difteri aşısı|difteri]] ve [[Tetanos aşısı|tetanos]] aşılarıyla birlikte kullanıldıkları 1930'lardan beri etkili ve güvenli bir şekilde kullanılmaktadır.<ref name=":4" /> Alüminyum tuzu içeren bir aşıya karşı lokal reaksiyon (kızarıklık, ağrı ve şişlik) görülme olasılığında küçük bir artış olsa da ciddi reaksiyon riskinde artış yoktur.<ref>{{cite journal|title=Adverse events after immunisation with aluminium-containing DTP vaccines: systematic review of the evidence|date=February 2004|issue=2|pages=84–90|journal=The Lancet. Infectious Diseases|volume=4|pmid=14871632|doi=10.1016/S1473-3099(04)00927-2|vauthors=Jefferson T, Rudin M, Di Pietrantonj C}}</ref><ref>{{cite journal|title=Updated aluminum pharmacokinetics following infant exposures through diet and vaccination|date=November 2011|issue=51|pages=9538–43|journal=Vaccine|volume=29|pmid=22001122|doi=10.1016/j.vaccine.2011.09.124|vauthors=Mitkus RJ, King DB, Hess MA, Forshee RA, Walderhaug MO}}</ref>

==== Cıva ====
Bazı aşılar bir zamanlar [[cıva]] içeren [[Organik bileşik|organik bir bileşik]] olan [[tiyomersal]] veya timerosal adı verilen bir bileşik içeriyordu. [[Organomerkür kimyası|Organomerkür]] yaygın olarak iki şekilde bulunur. [[Metilcıva]] katyonu (bir karbon atomlu) cıva ile kirlenmiş balıklarda bulunur ve insanların cıva ile kirlenmiş bölgelerde ([[Minamata hastalığı]]) alabileceği formdur, [[etilcıva]] katyonu (iki karbon atomlu) ise [[Tiyosalisilik asit|tiyosalisilat]] ile bağlantılı timerosalde bulunur.<ref name=":5">{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccinesafety/concerns/thimerosal/index.html|title=Thimerosal in Vaccines Thimerosal Concerns Vaccine Safety CDC|access-date=22 March 2019|date=24 January 2019|website=www.cdc.gov}}</ref> Her ikisi de organomerkür bileşiği olmasına rağmen, aynı kimyasal özelliklere sahip değildir ve insan vücudu ile farklı etkileşime girerler. Etilcıva, metilcıvaya göre vücuttan daha hızlı temizlenir ve toksik etkilere neden olma olasılığı daha düşüktür.<ref name=":5" />

Timerosal, birden fazla doz aşı içeren şişelerde [[bakteri]] ve [[Mantarlar|mantarların]] büyümesini önlemek için [[koruyucu]] olarak kullanılmıştır.<ref name=":5" /> Bu, bir aşı flakonunun [[Kontaminasyon|kontaminasyonundan]] kaynaklanabilecek potansiyel enfeksiyon veya ciddi hastalık riskini azaltmaya yardımcı olur. Timerosal içeren aşılarla enjeksiyon bölgesinde kızarıklık ve şişme riskinde küçük bir artış olmasına rağmen, ciddi zarar veya [[otizm]] riskinde artış görülmemiştir.<ref>{{cite journal|title=An assessment of thimerosal use in childhood vaccines|date=May 2001|issue=5|pages=1147–54|journal=Pediatrics|volume=107|pmid=11331700|doi=10.1542/peds.107.5.1147|vauthors=Ball LK, Ball R, Pratt RD}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.fda.gov/BiologicsBloodVaccines/SafetyAvailability/VaccineSafety/UCM096228#bib|title=Vaccine Safety & Availability - Thimerosal and Vaccines|access-date=22 March 2019|website=www.fda.gov}}</ref> Kanıtlar aşılardaki timerosalin güvenliğini ve etkinliğini desteklese de timerosal 2001 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde önlem olarak çocukluk aşılarından çıkarılmıştır.<ref name=":5" />

=== İzleme ===
CDC Bağışıklama Güvenliği Ofisi girişimleri<ref name="cdc">{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccinesafety/ensuringsafety/monitoring/index.html|title=Vaccine Safety Monitoring Monitoring Ensuring Safety Vaccine Safety CDC|access-date=24 March 2019|date=12 December 2018|website=www.cdc.gov}}</ref>

[[Aşı Advers Olay Raporlama Sistemi]] (VAERS)<ref>{{Cite web|url=https://vaers.hhs.gov/|title=Vaccine Adverse Event Reporting System (VAERS)|access-date=24 March 2019|website=vaers.hhs.gov}}</ref> |[[FDA|Gıda ve İlaç İdaresi]] (FDA) [[Biyolojik Değerlendirme ve Araştırma Merkezi]] (CBER)<ref>{{Cite web|url=https://www.fda.gov/aboutfda/centersoffices/officeofmedicalproductsandtobacco/cber/|title=About the Center for Biologics Evaluation and Research (CBER)|access-date=24 March 2019|date=7 February 2019|website=www.fda.gov}}</ref> |İmmünizasyon Eylem Koalisyonu (IAC)<ref>{{Cite web|url=http://www.immunize.org/|title=Immunization Action Coalition (IAC): Vaccine Information for Health Care Professionals|access-date=24 March 2019|website=www.immunize.org}}</ref>

[[Aşı Güvenliği Veri Tabanı]] (VSD)<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccinesafety/ensuringsafety/monitoring/vsd/index.html|title=Vaccine Safety Datalink (VSD) VSD Monitoring Ensuring Safety Vaccine Safety CDC|access-date=24 March 2019|date=10 January 2019|website=www.cdc.gov}}</ref> |[[Sağlık Kaynakları ve Hizmet İdaresi]] (HRSA)<ref>{{Cite web|url=https://www.hrsa.gov/|title=Official web site of the U.S. Health Resources & Services Administration|access-date=24 March 2019|website=www.hrsa.gov}}</ref> |Güvenli İlaç Uygulamaları Enstitüsü (ISMP)<ref>{{Cite web|url=https://www.ismp.org/home|title=Home|access-date=24 March 2019|website=Institute For Safe Medication Practices}}</ref>

Klinik Bağışıklama Güvenliği Değerlendirmesi (CISA) Projesi [[Ulusal Sağlık Enstitüleri]] (NIH)<ref>{{Cite web|url=https://www.nih.gov/|title=National Institutes of Health (NIH)|access-date=24 March 2019|website=National Institutes of Health (NIH)}}</ref>

[[Ulusal Aşı Program Ofisi]] (NVPO)<ref>{{Cite web|url=https://www.hhs.gov/nvpo/index.html|title=National Vaccine Program Office (NVPO)|access-date=24 March 2019|date=30 March 2016|website=HHS.gov}}</ref>

Aşıların uygulama protokolleri, etkinliği ve yan etkileri CDC ve FDA dahil olmak üzere ABD federal hükümetine bağlı kuruluşlar tarafından izlenmekte ve bağımsız kurumlar aşı uygulamalarını sürekli olarak yeniden değerlendirmektedir.<ref name="cdc" /><ref name="canada">{{Cite web|url=https://www.canada.ca/en/public-health/services/immunization/vaccine-safety.html|title=Vaccine safety, surveillance and reporting|access-date=14 April 2020|date=22 April 2014|publisher=Government of Canada}}</ref> Tüm ilaçlarda olduğu gibi, aşı kullanımı da [[halk sağlığı]] araştırmaları, gözetim ve hükümetlere ve halka raporlama ile belirlenmektedir.<ref name="cdc" /><ref name="canada" />

== Kullanım ==
[[Dosya:Share_of_children_who_receive_key_vaccines_in_target_populations,_OWID.svg|küçükresim| 2016'da temel aşıları yapılan çocukların oranı<ref>{{cite web|url=https://ourworldindata.org/grapher/coverage-of-key-vaccines-sdgs|title=Share of children who receive key vaccines in target populations|access-date=5 March 2020|website=Our World in Data}}</ref>]]
[[Dosya:Global-vaccination-coverage.png|küçükresim| Bir yaşındaki çocuklar arasında küresel aşılama kapsamı (1980-2019)<ref>{{cite web|url=https://ourworldindata.org/grapher/global-vaccination-coverage?time=1980..2018|title=Global vaccination coverage|access-date=5 March 2020|website=Our World in Data}}</ref>]]
[[Dünya Sağlık Örgütü]] (DSÖ) aşılamanın yılda 3,5-5 milyon ölümü önlediğini<ref name=":8" /> ve her yıl 1,5 milyon çocuğun [[Aşı ile önlenebilir hastalık|aşılama ile önlenebilecek hastalıklar]] nedeniyle öldüğünü tahmin etmektedir.<ref name="WHO_vaccination_report">{{cite web|url=https://www.who.int/immunization/monitoring_surveillance/global_immunization_data.pdf|title=Global Immunization Data}}</ref> Beş yaş altı çocuk ölümlerinin 2013 yılında %29'unun aşıyla önlenebilir olduğu tahmin edilmektedir. Çocuklar dünyanın [[Gelişmekte olan ülke|gelişmekte olan]] diğer bölgelerinde kaynakların ve aşıların azalması gibi bir sorunla karşı karşıyalar. [[Sahra Altı Afrika]]'daki gibi ülkeler çocukluk dönemi aşılarının tamamını karşılayamamaktadır.<ref>{{cite journal|title=The global value of vaccination|date=January 2003|issue=7–8|pages=596–600|journal=Vaccine|volume=21|pmid=12531324|doi=10.1016/S0264-410X(02)00623-0|vauthors=Ehreth J}}</ref>

=== Amerika Birleşik Devletleri ===
Aşılar, Amerika Birleşik Devletleri'nde bulaşıcı hastalıkların yaygınlığında büyük düşüşlere sağlamıştır. 2007 yılında aşıların, çeşitli hastalıklara maruz kalanların ölüm veya hastalık oranları üzerindeki etkinliğine ilişkin çalışmalar, ölüm oranlarında neredeyse %100, maruz kalma oranlarında ise yaklaşık %90'lık bir azalma olduğunu göstermiştir.<ref>{{cite journal|url=|title=Historical comparisons of morbidity and mortality for vaccine-preventable diseases in the United States|date=November 2007|issue=18|pages=2155–63|journal=JAMA|volume=298|pmid=18000199|doi=10.1001/jama.298.18.2155|vauthors=Roush SW, Murphy TV}}</ref> Bu durum, belirli kuruluşların ve eyaletlerin önerilen erken çocukluk dönemi aşıları için standartlar benimsemesine olanak sağlamıştır. Başka türlü aşı masraflarını karşılayamayan düşük gelirli aileler bu kuruluşlar ve özel hükümet yasaları tarafından desteklenmektedir. [[Çocuklar için Aşı Programı]] ve [[Sosyal Güvenlik Yasası]], alt sosyoekonomik grupların desteklenmesinde iki önemli aktördür.<ref>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccines/programs/vfc/index.html|title=Vaccines for Children Program (VFC)|access-date=8 December 2019|date=2 April 2019|publisher=CDC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ssa.gov/OP_Home/ssact/title19/1928.htm|title=Program for Distribution of Pediatric Vaccines|access-date=8 December 2019|website=Social Security|publisher=U.S. Government}}</ref>

2000 yılında CDC, ABD'de [[Kızamık|kızamığın]] ortadan kaldırıldığını ilan etmiştir (12 ay boyunca kesintisiz hastalık bulaşmaması olarak tanımlanmıştır).<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/measles/about/history.html|title=Measles {{!}} History of Measles {{!}} CDC|access-date=28 March 2019|date=25 February 2019|website=www.cdc.gov}}</ref> Ancak [[Aşı karşıtı aktivizm|aşı karşıtı hareketin]] büyümesiyle birlikte ABD'de [[Aşı ile önlenebilir hastalık|aşıyla önlenebilir bazı hastalıkların]] yeniden ortaya çıktığı görülmüştür. Kızamık virüsü, 2018'de toplam 17 ve 2019'da 465 salgınla (4 Nisan 2019 itibarıyla) kızamık vakalarının sayısının son yıllarda artmaya devam etmesi nedeniyle ABD'de eliminasyon statüsünü kaybetmiştir.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/measles/cases-outbreaks.html|title=Measles {{!}} Cases and Outbreaks {{!}} CDC|access-date=28 March 2019|date=24 March 2019|website=www.cdc.gov}}</ref>


== Tarihçe ==
== Tarihçe ==
{{Daha fazla|İnokülasyon#Kökenler|Aşı (tıp)#Tarihçe}}
[[Çiçek hastalığı]] insanların aşı yoluyla önlemeye çalıştığı ilk hastalıktır ve çiçek aşısı [[Çin]]'de MÖ 200'de ortaya çıkmıştır. 1718'de [[Mary Wortley Montagu]] Türklerin daha önceden hastalığın hafif aşamalarındaki insanlardan bir sıvı alarak aşılama yaptığını ortaya koydu ve kendi çocuklarına bu aşıyı yaptı. 1796'da ilk kez Edward Janner ineklere uygulanan aşının insanlardaki bağışıklık sistemi için kullanılabilirliğini test etmeden önce bunun benzerini en az altı kişi yapmıştı, bunlar; [[İngiltere]]'de kimliği bilinmeyen biri (yaklaşık 1771), Almanya'da Sevel (yaklaşık 1772), Almanya'da Jensen (yaklaşık 1770), İngiltere'de Jesty (1774), İngiltere'de Rendall (yaklaşık 1782) ve Almanya'da Peter Plett'dir (1791). 1796'da Edward Jenner ineklerde görülen ama öldürücü olmayan çiçek hastalığını kullanarak aşılama yaptı. [[Louis Pasteur]] ve diğerleri buna dayandı. Aşılama kelimesi ilk kez İngiliz fizikçi Edward Janner tarafından 22 yıl sonra 1796'da kullanıldı. [[Louis Pasteur|Pasteur]] bu çalışmayı kendi çalışması olan mikrobiyolojide kullandı. Aşılama terimi ilk önce özellikle çiçek aşısını tanımlamak için kullanıldı.
[[Dosya:Edward_Jenner,_testimonial_to_the_efficacy_of_vaccination._Wellcome_L0020705.jpg|sol|küçükresim| Aşılamanın öncüsü [[Edward Jenner]]'a sunulan ve [[Londra Fizik Cemiyeti|Londra'daki Fizik Cemiyetinin]] 112 üyesi tarafından imzalanan, aşılamanın etkinliğine dair 1802 tarihli bir referans belgesi]]
[[Çiçek hastalığı|Çiçek hastalığına]] karşı insanları aşılamak için [[Sığır çiçeği|inek çiçeği]] kullanılması anlamında ilk aşılardan önce, Çin'de ve başka yerlerde, batıda kopyalanmadan önce, insanlar [[variolasyon]] adı verilen yöntemle çiçek hastalığı kullanılarak [[İnokülasyon|inoküle]] edilmiştir.<ref name="needham volume 6 part 6 154">{{cite book|title=Science and Civilisation in China: Volume 6, Biology and Biological Technology, Part 6, Medicine|page=154|publisher=Cambridge University Press|year=2000|isbn=9780521632621|vauthors=Needham J}}</ref> Çin'de çiçek hastalığı için variolasyon uygulamasına dair en eski ipuçları 10. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Çinliler ayrıca, [[Wan Quan]]'ın (1499-1582) 1549 tarihli Douzhen Xinfa (痘疹心法) adlı eserinden gelen, belgelenmiş en eski variolasyon kullanımını da uygulamıştır. Toz haline getirilmiş çiçek hastalığı materyalinin, genellikle kabukların, burun deliklerine üflenmesiyle uygulanan bir "nazal [[insüflasyon]]" yöntemi uyguladılar. Çin'de on altıncı ve on yedinci yüzyıllar boyunca çeşitli aşılama teknikleri kaydedilmiştir.<ref name="Williams2010">{{cite book|title=Angel of Death|location=Basingstoke c|publisher=Palgrave Macmillan|year=2010|isbn=978-0-230-27471-6|vauthors=Williams G}}</ref>{{rp|60}} 1700 yılında Londra'daki [[Royal Society]] tarafından Çin'deki aşılama uygulamasına ilişkin iki rapor alınmıştır; biri Çin'de görev yapan [[East India Company|Doğu Hindistan Şirketinin]] bir çalışanından rapor alan [[Martin Lister]] tarafından, diğeri ise [[Clopton Havers]] tarafından.<ref>{{cite book|title=A History of Immunology|page=293|publisher=Academic Press|edition=2nd|year=2009|isbn=9780080919461|vauthors=Silverstein AM}}</ref> Fransa'da [[Voltaire]], Çinlilerin "yüzyıllardır" variolasyon uyguladıklarını bildirir.


1796 yılında İngiltere'nin [[Gloucestershire]] bölgesindeki [[Berkeley, Gloucestershire|Berkeley]]'de doktorluk yapan [[Edward Jenner]], çiçek hastalığına yakalanan bir kişinin çiçek hastalığına karşı bağışıklık kazanacağına dair yaygın bir teoriyi test etti. Teoriyi test etmek için Sarah Nelmes adlı bir sütçü kızdan çiçek vezikülleri alarak [[James Phipps]] adlı sekiz yaşındaki bir çocuğa bulaştırdı ve iki ay sonra çocuğa çiçek inokülasyonu yaptı ve çiçek hastalığı gelişmedi. 1798 yılında Jenner, geniş bir ilgi uyandıran ''An Inquiry Into the Causes and Effects of the Variolæ Vaccinæ'' (Variolæ Vaccinæ'nin Nedenleri ve Etkileri Üzerine Bir Araştırma) adlı kitabını yayınladı. Jenner, 'gerçek' ve 'sahte' (istenen etkiyi yaratmayan) çiçek hastalığını birbirinden ayırmış ve aşılanan bireyin [[Püstül|püstülünden]] aşının yayılması için "koldan kola" yöntemini geliştirmiştir. İlk doğrulama girişimleri çiçek hastalığının bulaşması nedeniyle sekteye uğradı, ancak tıp mesleği içindeki tartışmalara ve hayvan materyalinin kullanımına yönelik dini muhalefete rağmen, 1801 yılına gelindiğinde raporu altı dile çevrildi ve 100.000'den fazla kişi aşılandı.<ref name="GrossSepkowitz">{{cite journal|url=|title=The myth of the medical breakthrough: smallpox, vaccination, and Jenner reconsidered|date=July 1998|issue=1|pages=54–60|journal=International Journal of Infectious Diseases|volume=3|pmid=9831677|doi=10.1016/s1201-9712(98)90096-0|vauthors=Gross CP, Sepkowitz KA}}</ref> ''Aşılama'' terimi 1800 yılında cerrah Richard Dunning tarafından ''Aşılama üzerine bazı gözlemler'' adlı metninde kullanılmıştır.<ref>{{Cite web|url=https://curiosity.lib.harvard.edu/contagion/catalog/36-990061255320203941|title=Some observations on vaccination, or, The inoculated cow-pox; Some observations on vaccination; Inoculated cow-pox; Observations, & c; Observations, &c|access-date=2 April 2020|date=1800|language=en|website=Contagion – CURIOSity Digital Collections|publisher=March and Teape|vauthors=Dunning R}}</ref>
== Kaynakça ==
[[Dosya:Queens_of_Mysore_(detail),_Thomas_Hickey,_1805.jpg|küçükresim|[[Maisur Krallığı|Maisur]] Kraliçeleri: solda, kral [[III. Krishnaraja Wadiyar]]'ın ilk eşi Devajammani, sağda, kralın yine Devajammani adındaki ikinci eşi, ortada: [[Lakshmi Ammani Devi|Lakshmi Ammani]], kralın büyükannesi. [[Thomas Hickey (ressam)|Thomas Hickey]], 1805. Resimdeki iki kraliçenin aşılamayı variolasyona tercih ettikleri düşünülüyor, zira ciltlerinde aynı izleri taşıyorlar: burun ve ağız çevresinde renk değişikliği (solda, variolasyon) ya da küçük, gizli bir yara izi (sağda, aşılama).<ref>{{cite web|url=https://www.thebetterindia.com/251100/national-vaccination-day-india-smallpox-covid-19-vaccine-awareness-programme-british-history-div200/|title=How 3 Mysore Queens Became The Face Of A Campaign For The World's First Vaccine|date=16 March 2021|website=The Better India|first1=Divya|last1=Sethu}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.gavi.org/vaccineswork/indian-queens-vaccine-selfie-oils|title=An Indian Queen's "Vaccine Selfie" in Oils|language=en|website=www.gavi.org}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-53944723|title=The Indian queens who modelled for the world's first vaccine|date=19 September 2020|work=BBC News}}</ref>]]
{{Kaynakça}}
1802 yılında İskoç doktor [[Helenus Scott]], Jenner'in çiçek aşısını kullanarak [[Mumbai|Bombay]]'da düzinelerce çocuğu çiçek hastalığına karşı aşıladı.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ZunWRQ5_2TAC&pg=PA92|title=House on Fire: The Fight to Eradicate Smallpox|page=92|publisher=University of California Press|year=2011|isbn=978-0-520-26836-4|vauthors=Foege WH}}</ref> Aynı yıl Scott, ''[[Bombay Courier]]'' gazetesinin editörüne bir mektup yazarak "Bu önemli keşfin faydalarını Hindistan'ın her yerine, belki de Çin'e ve tüm doğu dünyasına ulaştırmak artık bizim elimizde" dedi.<ref name="Bennett_2016">{{cite book|title=The War Against Smallpox: Edward Jenner and the Global Spread of Vaccination|publisher=Cambridge University Press|year=2016|isbn=9780521765671|vauthors=Bennett M}}</ref>{{rp|243}} Daha sonra aşılama [[Britanya Hindistanı]]'nda sağlam bir şekilde yerleşti. Yeni İngiliz kolonisi [[Sri Lanka|Seylan]]'da 1803 yılında bir aşılama kampanyası başlatıldı. İngilizler 1807 yılına kadar bir milyondan fazla Hintli ve Sri Lankalıyı çiçek hastalığına karşı aşılamıştı.<ref name="Bennett_2016" />{{rp|244}}  Yine 1803 yılında İspanyol [[Balmis Keşif Gezisi]], insanları çiçek hastalığına karşı aşılamak için ilk kıtalararası çabayı başlattı.<ref>{{Cite web|url=http://www.theguardian.com/world/2021/jul/27/spanish-museum-celebrates-pioneer-who-took-smallpox-vaccine-to-colonies|title=Exhibition tells story of Spanish children used as vaccine fridges in 1803|access-date=2021-07-31|date=2021-07-27|language=en|website=the Guardian}}</ref> 1816'daki çiçek salgınının ardından [[Nepal Krallığı]] çiçek aşısı sipariş etmiş ve İngiliz veteriner [[William Moorcroft (kaşif)|William Moorcroft]]'tan bir aşılama kampanyası başlatılmasına yardımcı olmasını istemiştir.<ref name="Bennett_2016" />{{rp|265–266}}

Aynı yıl İsveç'te çocukların iki yaşına kadar çiçek hastalığına karşı aşılanmasını zorunlu kılan bir yasa kabul edildi. [[Prusya]] 1810'da ve 1920'lerde kısa süreliğine zorunlu aşı uygulamasını başlatmış, ancak 1829'da zorunlu aşı yasasından vazgeçmiştir. 1820'lerde [[Hannover (vilayet)|Hannover Vilaleti]]'nde zorunlu çiçek aşısı ile ilgili bir yasa çıkarılmıştır. 1826'da [[Kragujevac]]'ta, geleceğin Sırbistan Prensi Mihailo, [[Sırbistan Prensliği (1817-1882)|Sırbistan Prensliği]]'nde çiçek hastalığına karşı aşılanan ilk kişi oldu.<ref>{{Cite web|url=https://www.kragujevacke.rs/DRUSTVO/ISTORIJA-VAKCINACIJA-U-SRBIJI/|title=Prvo vakcinisanje u Kragujevcu}}</ref> 1837'de 40.000 kişinin ölümüne neden olan bir çiçek salgınının ardından İngiliz hükümeti, evrensel aşılamayı öngören ve variolasyonu yasaklayan 1840 [[Aşılama Yasası]] ile başlayan yoğun bir [[aşılama politikası]] başlattı.<ref name="Bennett_2016" />{{rp|365}} 1853 Aşılama Yasası İngiltere ve Galler'de zorunlu çiçek aşısı uygulamasını başlattı.<ref name="Brunton_2008">{{Cite book|title=The Politics of Vaccination: Practice and Policy in England, Wales, Ireland, and Scotland, 1800-1874|publisher=University Rochester Press|year=2008|isbn=9781580460361|vauthors=Brunton D}}</ref>{{rp|39}} Yasa, 1851 ve 1852 yıllarında yaşanan ciddi bir çiçek hastalığı salgınını takip etmiştir. [[İngiliz Yoksul Yasaları|Yoksul yasası]] yetkililerinin herkese ücretsiz aşı yapmaya devam etmesini, ancak aşılanan çocukların kayıtlarının doğum kayıt memurları ağı tarafından tutulmasını öngörüyordu.<ref name="Brunton_2008" />{{rp|41}} O dönemde gönüllü aşılamanın çiçek hastalığı ölümlerini azaltmadığı kabul ediliyordu<ref name="Brunton_2008" />{{rp|43}} ancak 1853 Aşılama Yasası o kadar kötü uygulanmıştı ki İngiltere ve Galler'de aşılanan çocuk sayısı üzerinde çok az etkisi oldu.<ref name="Brunton_2008" />{{rp|50}}
[[Dosya:Poster_for_vaccination_against_smallpox.jpg|küçükresim|[[Lagos]], [[Nijerya]]'da çiçek hastalığının dünya çapında ortadan kaldırılmasını teşvik etmek için 1979 yılında hazırlanmış bir poster<ref name="Magner_20092">{{Cite book|title=A History of Infectious Diseases and the Microbial World|publisher=ABC-CLIO|year=2009|isbn=9780275995058|vauthors=Magner LN}}</ref>{{rp|116}}]]
[[Amerika Birleşik Devletleri Yüce Mahkemesi|ABD Yüce Mahkemesi]], 1905 yılında [[Jacobson - Massachusetts davası|Jacobson - Massachusetts davasında]] zorunlu aşı yasalarını onaylamış ve yasaların halkı tehlikeli bulaşıcı hastalıklardan korumak için aşı yapılmasını zorunlu kılabileceğine hükmetmiştir. Ancak uygulamada ABD, 20. yüzyılın başlarında sanayileşmiş ülkeler arasında en düşük aşılama oranına sahipti. [[II. Dünya Savaşı|İkinci Dünya Savaşı]]'ndan sonra ABD'de zorunlu aşı yasaları uygulanmaya başlamıştır. 1959 yılında DSÖ, çiçek hastalığının 33 ülkede hala [[Endemik (tıp)|endemik]] olması nedeniyle çiçek hastalığının dünya çapında ortadan kaldırılması çağrısında bulundu. 1960'larda ABD'de her yıl altı ila sekiz çocuk aşıya bağlı komplikasyonlar nedeniyle ölüyordu. Dünya Sağlık Örgütü'ne göre 1966 yılında dünya çapında yaklaşık 100 milyon çiçek hastalığı vakası görülmüş ve tahminen iki milyon kişinin ölümüne neden olmuştur. 1970'lerde çiçek hastalığına yakalanma riski o kadar düşüktü ki [[Amerika Birleşik Devletleri Halk Sağlığı Servisi|ABD Halk Sağlığı Servisi]] rutin çiçek aşılamasına son verilmesini tavsiye etti. 1974 yılına gelindiğinde DSÖ çiçek aşılama programı çiçek hastalığını [[Pakistan]], [[Hindistan]], [[Bangladeş]], [[Etiyopya]] ve [[Somali]]'nin bazı bölgeleriyle sınırlandırmıştı. 1977 yılında DSÖ, Somali'de bir laboratuvar dışında elde edilen son çiçek hastalığı vakasını kaydetmiştir. 1980 yılında DSÖ dünyayı resmi olarak çiçek hastalığından arındırdığını ilan etti.<ref name="Magner_20092" />{{rp|115–116}}

1974 yılında DSÖ, çocukları önlenebilir altı bulaşıcı hastalığa karşı korumak için 1990 yılına kadar evrensel aşılama hedefini benimsemiştir: [[kızamık]], [[çocuk felci]], [[difteri]], [[boğmaca]], [[tetanos]] ve [[Verem|tüberküloz]].<ref name="Magner_20092" />{{rp|119}} 1980'lerde gelişmekte olan ülkelerdeki çocukların sadece %20 ila %40'ı bu altı hastalığa karşı aşılanmıştı. Zengin ülkelerde kızamık vakalarının sayısı, 1963 yılında [[Kızamık aşısı|kızamık aşısının]] kullanılmaya başlanmasından sonra önemli ölçüde düşmüştür. DSÖ sayıları, birçok ülkede kızamık aşılamasındaki düşüşün kızamık vakalarında yeniden canlanmaya yol açtığını göstermektedir. Kızamık o kadar bulaşıcıdır ki halk sağlığı uzmanları hastalığı kontrol altına almak için %100 aşılama oranına ihtiyaç olduğuna inanmaktadır.<ref name="Magner_20092" />{{rp|120}} On yıllardır süren toplu aşılamalara rağmen çocuk felci Hindistan, Nijerya, Somali, [[Nijer]], [[Afganistan]], Bangladeş ve [[Endonezya]]'da bir tehdit olmaya devam etmektedir. 2006 yılına gelindiğinde küresel sağlık uzmanları, çocuk felcinin ortadan kaldırılmasının ancak [[gecekondu]] bölgelerinde [[içme suyu]] ve [[sanitasyon]] olanaklarının iyileştirilmesiyle mümkün olabileceği sonucuna varmıştır.<ref name="Magner_20092" />{{rp|124}} 1950'lerde [[difteri]], [[boğmaca]] ve [[Tetanos|tetanosa]] karşı kombine bir [[DBT]] aşısının kullanılması halk sağlığı açısından büyük bir gelişme olarak kabul edilmiştir. Ancak on yıllara yayılan aşılama kampanyaları sırasında, DBT aşıları çok sayıda yan etki vakasıyla ilişkilendirilmeye başlandı. Geliştirilmiş DBT aşılarının 1990'larda piyasaya çıkmasına rağmen DPT aşıları zengin ülkelerde [[Aşı karşıtı aktivizm|aşı karşıtı kampanyaların]] odağı haline geldi. Bağışıklama oranları düştükçe birçok ülkede boğmaca salgınları artmıştır.<ref name="Magner_20092" />{{rp|128}}

2000 yılında, kişi başına düşen [[Gayri safi yurt içi hasıla|GSYİH]]'si 1000 ABD dolarının altında olan ülkelerde rutin aşılamaları güçlendirmek ve yeni ve az kullanılan aşıları tanıtmak amacıyla [[GAVI İttifakı|Aşılar ve Bağışıklama için Küresel İttifak]] kurulmuştur.<ref>{{cite journal|title=Has Gavi lived up to its promise? Quasi-experimental evidence on country immunisation rates and child mortality|date=3 December 2019|issue=4|page=e001789|journal=BMJ Global Health|volume=3|pmc=6936423|pmid=31908857|doi=10.1136/bmjgh-2019-001789|vauthors=Jaupart P, Dipple L, Dercon S}}</ref>

[[UNICEF]], [[COVID-19 pandemisi|COVID-19 salgını]] nedeniyle 2020'den itibaren çocukların aşılardan ne ölçüde mahrum kaldığını bildirdi. Örgüt, 2023 yazına gelindiğinde aşılama programlarının "rayına oturduğunu" açıkladı.<ref>UNICEF UK, ''Child Matters'', Summer 2023, pp. 10-11</ref>

== Aşılama politikası ==
{{Ana|Aşılama politikası}}
[[Dosya:DTP-Vaccination-rate-by-US-State-and-exemption-status-1.png|küçükresim| ABD'de eyaletlere göre aşılama oranı, 2017'de eyalet tarafından izin verilen muafiyetler dahil]]
Bazı hastalıkların [[salgın]] riskini ortadan kaldırmak için, çeşitli zamanlarda hükümetler ve diğer kurumlar tüm insanların aşılanmasını gerektiren politikalar uygulamıştır. Örneğin, 1853 tarihli bir yasa İngiltere ve Galler'de çiçek hastalığına karşı evrensel aşılamayı zorunlu kılmış ve buna uymayanlara para cezası uygulanmıştır.<ref>{{cite book|title=The Politics of Vaccination: Practice and Policy in England, Wales, Ireland, and Scotland, 1800–1874|date=2008|page=39|publisher=University of Rochester Press|vauthors=Brunton D}}</ref> Çağdaş ABD aşılama politikaları, çocukların [[Devlet okulu|devlet okullarına]] girmeden önce tavsiye edilen aşıları olmalarını gerektirmektedir.<ref>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccines/imz-managers/laws/state-reqs.html|title=State Vaccination Requirements|access-date=7 December 2019|date=11 March 2019|publisher=CDC}}</ref>

On dokuzuncu yüzyılda erken aşılamadan başlayarak, bu politikalara bilimsel, etik, siyasi, tıbbi güvenlik, [[Aşılama ve din|dini]] ve diğer gerekçelerle itiraz eden ve toplu olarak [[aşı karşıtları]] olarak adlandırılan çeşitli gruplar tarafından direnilmiştir.<ref>{{cite journal|url=|title=School Vaccination Wars|date=May 2019|issue=2|pages=161–194|journal=History of Education Quarterly|volume=59|doi=10.1017/heq.2019.3|vauthors=Tolley K}}</ref> Yaygın itirazlar aşıların işe yaramadığı, zorunlu aşılamanın kişisel meselelere aşırı devlet müdahalesi teşkil ettiği veya önerilen aşıların yeterince güvenli olmadığı yönündedir.<ref name="wolfesharp">{{cite journal|title=Anti-vaccinationists past and present|date=August 2002|issue=7361|pages=430–2|journal=BMJ|volume=325|pmc=1123944|pmid=12193361|doi=10.1136/bmj.325.7361.430|vauthors=Wolfe RM, Sharp LK}}</ref> Birçok modern aşılama politikası, bağışıklık sistemi zayıf olan, aşılarda kullanılan bileşenlere alerjisi olan veya aşılara karşı güçlü itirazları olan kişiler için muafiyetlere izin vermektedir.<ref>{{cite journal|title=Compulsory vaccination and conscientious or philosophical exemptions: past, present, and future|date=February 2006|issue=9508|pages=436–42|journal=Lancet|volume=367|pmid=16458770|doi=10.1016/S0140-6736(06)68144-0|vauthors=Salmon DA, Teret SP, MacIntyre CR, Salisbury D, Burgess MA, Halsey NA|s2cid=19344405}}</ref>

Sınırlı mali kaynaklara sahip ülkelerde, sınırlı aşılama kapsamı, bulaşıcı hastalıklar nedeniyle daha fazla [[morbidite]] ve [[mortalite]] ile sonuçlanmaktadır.<ref>{{cite journal|url=|title=The fallacy of coverage: uncovering disparities to improve immunization rates through evidence. Results from the Canadian International Immunization Initiative Phase 2 – Operational Research Grants|date=October 2009|issue=S1|pages=S1|journal=BMC International Health and Human Rights|volume=9|pmc=3226229|pmid=19828053|doi=10.1186/1472-698X-9-S1-S1|vauthors=Mhatre SL, Schryer-Roy AM}}</ref> Daha varlıklı ülkeler risk altındaki gruplara yönelik aşıları sübvanse edebilmekte, bu da daha kapsamlı ve etkili bir kapsama alanı sağlamaktadır. Örneğin Avustralya'da hükümet, yaşlılar ve yerli Avustralyalılar için aşıları sübvanse etmektedir.<ref>{{Cite web|url=http://www.nps.org.au/consumers/publications/medicines_talk/medicinestalk_no._32_summer_2009/time_to_think_about_vaccinations_again|title=Time to think about vaccinations again?|archive-date=27 July 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110727175547/http://www.nps.org.au/consumers/publications/medicines_talk/medicinestalk_no._32_summer_2009/time_to_think_about_vaccinations_again|date=1 February 2010|work=Medicines Talk (No. 32 Summer 2009)|location=Sydney, Australia|publisher=[[NPS MedicineWise]]|url-status=dead}}</ref>

ABD merkezli bağımsız bir kuruluş olan Public Health Law Research, 2009 yılında, özellikle savunmasız nüfuslar arasında belirli hastalıkların görülme sıklığını azaltmanın bir yolu olarak belirli işler için bir koşul olarak aşı yapılmasını zorunlu kılmanın etkinliğini değerlendirmek için yeterli kanıt olmadığını;<ref>{{cite web|url=http://publichealthlawresearch.org/product/laws-and-policies-requiring-specified-vaccinations-among-high-risk-populations|title=Laws and Policies Requiring Specified Vaccinations among High Risk Populations|access-date=19 November 2014|date=7 December 2009|publisher=Public Health Law Research}}</ref> çocuk bakım tesislerine ve okullara devam etmek için bir koşul olarak aşı yapılmasını zorunlu kılmanın etkinliğini destekleyen yeterli kanıt olduğunu<ref>{{cite web|url=http://publichealthlawresearch.org/product/vaccination-requirements-child-care-school-and-college-attendance|title=Vaccination Requirements for Child Care, School and College Attendance|access-date=19 November 2014|date=12 July 2009|publisher=Public Health Law Research}}</ref> ve reçete yetkisi olmayan sağlık çalışanlarının bir halk sağlığı müdahalesi olarak aşı uygulamasına izin veren daimi emirlerin etkinliğini destekleyen güçlü kanıtlar olduğunu bildirmiştir.<ref>{{cite web|url=http://publichealthlawresearch.org/product/standing-orders-vaccination|title=Standing Orders for Vaccination|access-date=8 January 2014|date=12 July 2009|publisher=Public Health Law Research}}</ref>

=== Fraksiyonel doz aşılama ===
[[Fraksiyonel doz aşılama]], belirli bir aşı stoğu ile daha fazla bireyin aşılanmasına izin vermek için bir aşının dozunu azaltır ve bireysel koruma için toplumsal faydayı takas eder. Birçok aşının [[Doğrusal olmayan sistem|doğrusal olmama]] özelliklerine dayanarak, yoksulluk hastalıklarında etkilidir<ref>{{Cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0264410X11017853|title=Intradermal fractional dose inactivated polio vaccine: A review of the literature|date=2012-01-05|issue=2|language=en|pages=121–125|journal=Vaccine|volume=30|issn=0264-410X|pmid=22100886|doi=10.1016/j.vaccine.2011.11.018|first2=Julia M.|first3=Stephanie B.|first4=Yvonne|last2=Janssen|last3=Troy|last4=Maldonado|first1=Katherine S.|last1=Nelson}}</ref> ve aşı arzının sınırlı olduğu COVID-19 gibi pandemi dalgalarında fayda vaat etmektedir.<ref>{{Cite journal|url=https://precisionnanomedicine.com/article/26101-personalized-dose-covid-19-vaccination-in-a-wave-of-virus-variants-of-concern-trading-individual-efficacy-for-societal-benefit|title=Personalized-dose Covid-19 vaccination in a wave of virus Variants of Concern: Trading individual efficacy for societal benefit|date=2021-07-24|issue=3|language=en|pages=805–820|journal=Precision Nanomedicine|volume=4|doi=10.33218/001c.26101|vauthors=Hunziker P}}</ref>

=== Davalar ===
Son yıllarda aşı yaralanmalarına ilişkin iddialar ABD'de dava konusu olmuştur. Çoğu halk sağlığı yetkilisi yaralanma iddialarının asılsız olduğunu söylese de bazı aileler sempatik jürilerden önemli ödüller kazanmıştır.<ref name="Sugarman">{{cite journal|url=https://works.bepress.com/stephen_sugarman/77|title=Cases in vaccine court—legal battles over vaccines and autism|date=September 2007|issue=13|pages=1275–7|journal=The New England Journal of Medicine|volume=357|pmid=17898095|doi=10.1056/NEJMp078168|vauthors=Sugarman SD}}</ref> Buna karşılık, birkaç aşı üreticisi üretimi durdurdu ve ABD hükümeti halk sağlığına tehdit oluşturabileceği sebebiyle üreticileri aşı yaralanması iddialarından kaynaklanan [[Yasal sorumluluk|sorumluluklardan]] korumak için yasalar çıkardı.<ref name="Sugarman" /> Aşıların hastalığa karşı bir bariyer olarak uygulanabilirliğini desteklemek için çok sayıda aşının güvenliği ve yan etkileri test edilmiştir. [[Grip aşısı]] kontrollü deneylerde test edilmiş ve [[Plasebo etkisi|plasebo]] ile eşit derecede ihmal edilebilir yan etkilere sahip olduğu kanıtlanmıştır.<ref>{{cite journal|title=Side effects associated with influenza vaccination in healthy working adults. A randomized, placebo-controlled trial|date=July 1996|issue=14|pages=1546–50|journal=Archives of Internal Medicine|volume=156|pmid=8687262|doi=10.1001/archinte.1996.00440130090009|vauthors=Nichol KL, Margolis KL, Lind A, Murdoch M, McFadden R, Hauge M, Magnan S, Drake M}}</ref> Ailelerin bazı endişeleri, [[Aşı karşıtlığı|aşılara güvenmemelerine veya aşıları reddetmelerine]] neden olan sosyal inançlar ve normlardan kaynaklanmış olabilir ve bu da asılsız yan etkilerdeki bu tutarsızlığa katkıda bulunabilir.<ref>{{cite journal|title=The influence of social norms on the dynamics of vaccinating behaviour for paediatric infectious diseases|date=April 2014|issue=1780|pages=20133172|journal=Proceedings. Biological Sciences|volume=281|pmc=4078885|pmid=24523276|doi=10.1098/rspb.2013.3172|vauthors=Oraby T, Thampi V, Bauch CT}}</ref>

=== Karşıtlık ===
{{Ana|Aşı karşıtlığı}}
[[Dosya:Global_trend_in_believing_vaccines_are_not_safe.png|küçükresim| 67 ülkeyi kapsayan küresel anket sorusuna verilen yanıtlar: "Genel olarak aşıların güvenli olduğunu düşünüyorum". Bu görsel, bir önceki ifadeye "Kesinlikle katılmıyorum" veya "Katılmama eğilimindeyim" şeklinde cevap verenlerin dağılımını göstermektedir.<ref>{{cite journal|title=The State of Vaccine Confidence 2016: Global Insights Through a 67-Country Survey|date=October 2016|pages=295–301|journal=eBioMedicine|volume=12|pmc=5078590|pmid=27658738|doi=10.1016/j.ebiom.2016.08.042|vauthors=Larson HJ, de Figueiredo A, Xiahong Z, Schulz WS, Verger P, Johnston IG, Cook AR, Jones NS}}</ref>]]
Çok çeşitli aşı eleştirmenlerinden gelen aşı karşıtlığı, ilk aşılama kampanyalarından beri var olmuştur.<ref name="wolfesharp" /> [[Bulaşıcı hastalık|Bulaşıcı hastalıklardan]] kaynaklanan ciddi hastalık ve ölümleri önlemenin faydalarının, [[Bağışıklama|bağışıklamayı]] takiben nadir görülen ciddi [[advers etki]] risklerinden çok daha ağır bastığı yaygın olarak kabul edilmektedir.<ref name="BH">{{cite journal|url=https://semanticscholar.org/paper/b4aae434337cd6e9cdc415b0ab47869524fe957a|title=Adverse events following immunization: perception and evidence|date=June 2007|issue=3|pages=237–46|journal=Current Opinion in Infectious Diseases|volume=20|pmid=17471032|doi=10.1097/QCO.0b013e32811ebfb0|vauthors=Bonhoeffer J, Heininger U|s2cid=40669829}}</ref> Bazı çalışmalar, mevcut aşı programlarının bebek ölümlerini ve hastaneye yatış oranlarını artırdığını gösterdiğini iddia etmiştir;<ref>{{cite journal|title=Infant mortality rates regressed against number of vaccine doses routinely given: is there a biochemical or synergistic toxicity?|date=September 2011|issue=9|pages=1420–8|journal=Human & Experimental Toxicology|volume=30|pmc=3170075|pmid=21543527|doi=10.1177/0960327111407644|vauthors=Miller NZ, Goldman GS}}</ref><ref>{{cite journal|title=Relative trends in hospitalizations and mortality among infants by the number of vaccine doses and age, based on the Vaccine Adverse Event Reporting System (VAERS), 1990–2010|date=October 2012|issue=10|pages=1012–21|journal=Human & Experimental Toxicology|volume=31|pmc=3547435|pmid=22531966|doi=10.1177/0960327112440111|vauthors=Goldman GS, Miller NZ}}</ref> ancak bu çalışmalar doğası gereği korelasyoneldir ve bu nedenle nedensel etkileri gösteremezler ve çalışmalar ayrıca rapor ettikleri karşılaştırmaları [[Cımbızlama safsatası|cımbızladıkları]], karşıt bir sonucu destekleyen tarihsel eğilimleri göz ardı ettikleri ve aşıları "tamamen keyfi ve hatalarla dolu" bir şekilde saydıkları için eleştirilmiştir.<ref name="Science Mom">{{cite web|url=http://justthevax.blogspot.com/2011/05/oh-goodness-here-i-wanted-to-go-to-bed.html|title=Infant mortality and vaccines|access-date=10 October 2019|date=9 May 2011|website=Just The Vax|publisher=Blogspot.com|first1=Catherina|last1=Science Mom}}</ref><ref name="Gorski">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://scienceblogs.com/insolence/2011/05/16/vaccines-and-infant-mortality-rates|başlık=Infant mortality rates regressed against number of vaccine doses routinely given: Is there a biochemical or synergistic toxicity?|tarih=2011|çalışma=Human & Experimental Toxicology|ad=N.|soyadı=Miller|issn=0960-3271|doi=10.1177/0960327111407644|ad2=G.|soyadı2=Goldman}}</ref>

Aşılamanın ahlakı, etiği, etkinliği ve güvenliği konusunda çeşitli tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bazı aşı eleştirmenleri aşıların hastalıklara karşı etkisiz olduğunu<ref name="Halvorsen">{{cite book|title=The Truth about Vaccines|publisher=Gibson Square|year=2007|isbn=978-1-903933-92-3|vauthors=Halvorsen R}}</ref> veya aşı güvenliği çalışmalarının yetersiz olduğunu söylemektedir.<ref name="Halvorsen" /> Bazı dini gruplar aşılamaya izin vermemekte,<ref>{{cite journal|url=https://semanticscholar.org/paper/bd3f49eeb4310d178e3beb8350fa1d7e7914d975|title=Religion and medical neglect|date=July 2008|issue=7|pages=703–6|journal=Southern Medical Journal|volume=101|pmid=18580731|doi=10.1097/SMJ.0b013e31817997c9|vauthors=Sinal SH, Cabinum-Foeller E, Socolar R|s2cid=29738930}}</ref> bazı siyasi gruplar ise [[Bireycilik|bireysel özgürlük]] gerekçesiyle zorunlu aşılamaya karşı çıkmaktadır.<ref name="wolfesharp" /> Buna karşılık, aşıların tıbbi riskleri hakkında [[Dezenformasyon|asılsız bilgilerin]] yayılmasının, sadece ebeveynleri aşı olmayı reddeden çocuklarda değil, aynı zamanda yaş veya [[Bağışıklık yetmezliği|bağışıklık yetersizliği]] nedeniyle aşılanamayan ve aşılanmamış taşıyıcılardan enfeksiyon kapabilecek çocuklarda da yaşamı tehdit eden enfeksiyon oranlarını artırdığına dair endişeler dile getirilmiştir (bkz. [[sürü bağışıklığı]]).<ref>{{cite journal|title=Vaccine refusal, mandatory immunization, and the risks of vaccine-preventable diseases|date=May 2009|issue=19|pages=1981–8|journal=[[The New England Journal of Medicine]]|volume=360|pmid=19420367|doi=10.1056/NEJMsa0806477|vauthors=Omer SB, Salmon DA, Orenstein WA, deHart MP, Halsey N|s2cid=5353949}}</ref> Bazı ebeveynler aşıların [[Otizm|otizme]] neden olduğuna inanmaktadırlar, ancak bu fikri destekleyen hiçbir bilimsel kanıt bulunmamaktadır.<ref>{{cite journal|url=|title=A broken trust: lessons from the vaccine--autism wars|date=May 2009|issue=5|pages=e1000114|journal=PLOS Biology|volume=7|pmc=2682483|pmid=19478850|doi=10.1371/journal.pbio.1000114|vauthors=Gross L}}</ref> 2011 yılında, [[KKK aşısı ve otizm|KKK aşısının otizme neden olduğu teorisinin]] önde gelen savunucularından [[Andrew Wakefield]]'in araştırma verilerini tahrif etmek için mali olarak motive edildiği tespit edilmiş ve ardından [[Tıbbi lisans|tıbbi lisansı]] elinden alınmıştır.<ref>{{cite news|url=http://www.cnn.com/2011/HEALTH/01/05/autism.vaccines/index.html|title=Retracted autism study an 'elaborate fraud,' British journal finds|access-date=26 April 2013|date=6 January 2011|publisher=CNN.com}}</ref> Amerika Birleşik Devletleri'nde tıbbi olmayan nedenlerle aşıları reddeden kişiler, [[kızamık]] vakalarının ve bu hastalıktan kaynaklanan kalıcı işitme kaybı ve ölüm vakalarının büyük bir yüzdesini oluşturmaktadır.<ref>{{cite journal|title=Association Between Vaccine Refusal and Vaccine-Preventable Diseases in the United States: A Review of Measles and Pertussis|date=March 2016|issue=11|pages=1149–58|journal=[[JAMA (journal)|JAMA]]|volume=315|pmc=5007135|pmid=26978210|doi=10.1001/jama.2016.1353|vauthors=Phadke VK, Bednarczyk RA, Salmon DA, Omer SB}}</ref>

Birçok ebeveyn çocuklarını aşılatmamaktadır çünkü aşılama sayesinde hastalıkların artık mevcut olmadığını düşünmektedirler.<ref>{{cite web|url=https://www.who.int/immunization/newsroom/events/immunization_week/2012/further_information/en/|title=WHO – World Immunization Week 2012|archive-date=21 September 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130921020026/http://www.who.int/immunization/newsroom/events/immunization_week/2012/further_information/en/|website=who.int|url-status=dead}}</ref> Bu yanlış bir varsayımdır, zira bağışıklama programları ile kontrol altında tutulan hastalıklar, bağışıklama bırakıldığında geri dönebilir ve dönmektedir. Bu patojenler, patojenin aşılanmamış konakçılarda yaşayabildiğinde mutasyona uğrama kabiliyeti nedeniyle aşılanmış insanları enfekte edebilir.<ref>{{Cite web|url=https://io9.gizmodo.com/how-poor-vaccination-rates-can-help-viruses-beat-the-va-1492482862|title=Why anti-vaxxers might be creating a world of more dangerous viruses|access-date=10 June 2019|date=January 2014|language=en-US|website=io9|vauthors=Inglis-Arkell E}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.contagionlive.com/news/pertussis-and-other-diseases-could-return-if-vaccination-rates-lag|title=Pertussis and Other Diseases Could Return If Vaccination Rates Lag|access-date=10 June 2019|website=ContagionLive}}</ref>

==== Aşılama ve otizm ====
{{Ana|Aşılar ve otizm}}
Aşılar ve otizm arasında bir bağlantı olduğu düşüncesi, 1998 yılında ''[[The Lancet|Lancet]]'' dergisinde yayınlanan ve başyazarı doktor [[Andrew Wakefield]] olan bir makalede ortaya çıkmıştır. Wakefield'in çalışması, yaşları 3 ila 10 arasında değişen 12 hastanın sekizinde [[KKK aşısı|KKK aşısının]] ([[kızamık]], [[kabakulak]] ve [[kızamıkçık]] aşısı) ardından [[Otizm|otizmle]] uyumlu davranışsal semptomlar geliştiği sonucuna varmıştır.<ref name="Wakefield">{{cite journal|url=http://briandeer.com/mmr/lancet-paper.htm|title=Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive developmental disorder in children|date=February 1998|issue=9103|pages=637–41|journal=Lancet|volume=351|pmid=9500320|doi=10.1016/S0140-6736(97)11096-0|vauthors=Wakefield AJ, Murch SH, Anthony A, Linnell J, Casson DM, Malik M, Berelowitz M, Dhillon AP, Thomson MA, Harvey P, Valentine A, Davies SE, Walker-Smith JA|s2cid=439791|author-link1=Andrew Wakefield}}{{Geri çekilmiş|kasıtlı=evet}}</ref> Makale bilimsel titizlikten yoksun olduğu gerekçesiyle geniş çapta eleştirilmiş ve Wakefield'in makaledeki verileri tahrif ettiği kanıtlanmıştır.<ref name="Wakefield" /> 2004 yılında, orijinal 12 ortak yazardan 10'u (Wakefield hariç) makalenin [[Akademik yayıncılıkta geri çekme|geri çekilmesini]] yayınladı ve şunları belirtti: "Veriler yetersiz olduğu için bu makalede KKK aşısı ile otizm arasında nedensel bir bağlantı kurulmadığını açıkça belirtmek isteriz."<ref>{{cite journal|title=Retraction of an interpretation|date=March 2004|issue=9411|pages=750|journal=Lancet|volume=363|pmid=15016483|doi=10.1016/S0140-6736(04)15715-2|vauthors=Murch SH, Anthony A, Casson DH, Malik M, Berelowitz M, Dhillon AP, Thomson MA, Valentine A, Davies SE, Walker-Smith JA|s2cid=5128036}}</ref> 2010 yılında ''The Lancet'', tahrif edilmiş veriler ve protokoller de dahil olmak üzere makalenin çeşitli unsurlarının yanlış olduğunu belirterek makaleyi resmen geri çekti. Makale, özellikle Amerika Birleşik Devletleri'nde çok daha büyük bir aşı karşıtı harekete yol açtı ve makalenin sahte olduğu gösterilmesine ve büyük ölçüde geri çekilmesine rağmen, her dört ebeveynden biri hala aşıların otizme neden olabileceğine inanıyor.<ref>{{cite journal|title=Straight talk about vaccination|date=September 2011|issue=3|pages=32–34|journal=Scientific American|volume=305|pmid=21870438|doi=10.1038/scientificamerican0911-32|vauthors=Daley MF, Glanz JM|bibcode=2011SciAm.305b..32D}}</ref>

Bugüne kadar, tüm doğrulanmış ve kesin çalışmalar aşılar ve otizm arasında bir ilişki olmadığını göstermiştir.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/vaccinesafety/concerns/autism.html|title=Vaccines Do Not Cause Autism Concerns Vaccine Safety CDC|access-date=22 March 2019|date=6 February 2019|website=www.cdc.gov}}</ref> 2015'te yayınlanan çalışmalardan biri, [[KKK aşısı ve otizm|otizm ile KKK aşısı]] arasında bir bağlantı olmadığını doğrulamaktadır. Bebeklere KKK aşısını içeren bir sağlık planı verilmiş ve beş yaşına gelene kadar sürekli olarak incelenmişlerdir. Aşı ile normal gelişim gösteren ya da otizmli bir kardeşe sahip olan çocukların kendilerinin de otizm geliştirme riskinin daha yüksek olması arasında bir bağlantı bulunmamıştır.<ref>{{cite journal|url=|title=Autism occurrence by MMR vaccine status among US children with older siblings with and without autism|date=April 2015|issue=15|pages=1534–40|journal=JAMA|volume=313|pmid=25898051|doi=10.1001/jama.2015.3077|vauthors=Jain A, Marshall J, Buikema A, Bancroft T, Kelly JP, Newschaffer CJ}}</ref>

Doğru bilgiden önce yanlış bilgi alındığında insanların hafızasını düzeltmek zor olabilir. Wakefield çalışmasının aleyhinde pek çok kanıt olmasına ve yazarların çoğu tarafından geri çekmeler yayınlanmasına rağmen, pek çok insan hala hafızalarında yer ettiği için çalışmaya inanmaya ve kararlarını buna dayandırmaya devam etmektedir. [[Toplumsal hafıza|Kamu hafızasındaki]] [[Yanlış bilgilendirme|yanlış bilgileri]] düzeltmenin etkili yollarını belirlemek için çalışmalar ve araştırmalar yürütülmektedir.<ref>{{cite journal|url=|title=Misinformation lingers in memory: Failure of three pro-vaccination strategies|date=27 July 2017|issue=7|pages=e0181640|journal=PLOS ONE|volume=12|pmc=5547702|pmid=28749996|doi=10.1371/journal.pone.0181640|vauthors=Pluviano S, Watt C, Della Sala S|bibcode=2017PLoSO..1281640P}}</ref>

== Uygulama yolları ==
{{Ayrıca bakınız|Aşılama takvimi}}
Aşı uygulaması [[Oral uygulama|oral]], [[enjeksiyon]] ([[İntramüsküler enjeksiyon|kas içi]], [[İntradermal enjeksiyon|deri içi]], [[Subkütan enjeksiyon|deri altı]]), ponksiyon, [[transdermal]] veya intranazal olabilir.<ref>{{cite book|title=Mass Vaccination: Global Aspects – Progress and Obstacles (Current Topics in Microbiology & Immunology)|publisher=Springer-Verlag Berlin and Heidelberg GmbH & Co. K|year=2006|isbn=978-3-540-29382-8|vauthors=Plotkin SA}}</ref> Son zamanlarda yapılan birçok klinik çalışma, aşıların [[Mukoza|mukozal]] yüzeyler yoluyla [[Mukozal immünoloji|yaygın mukozal bağışıklık sistemi]] tarafından alınmasını ve böylece enjeksiyon ihtiyacını ortadan kaldırmayı amaçlamıştır.<ref>{{cite journal|title=Novel vaccine development strategies for inducing mucosal immunity|date=March 2012|issue=3|pages=367–79|journal=Expert Review of Vaccines|volume=11|pmc=3315788|pmid=22380827|doi=10.1586/erv.11.196|vauthors=Fujkuyama Y, Tokuhara D, Kataoka K, Gilbert RS, McGhee JR, Yuki Y, Kiyono H, Fujihashi K}}</ref>

== Aşılama ekonomisi ==
[[Sağlık]] genellikle bir ülkenin [[Refah ekonomisi|ekonomik refahını]] belirleyen ölçütlerden biri olarak kullanılır. Bunun nedeni, daha sağlıklı bireylerin genellikle bir ülkenin [[Ekonomik kalkınma|ekonomik kalkınmasına]] katkıda bulunmaya hasta olanlardan daha uygun olmasıdır.<ref name="ReferenceA">{{cite journal|title=Role of vaccination in economic growth|date=12 August 2015|pages=27044|journal=Journal of Market Access & Health Policy|volume=3|pmc=4802686|pmid=27123174|doi=10.3402/jmahp.v3.27044|vauthors=Quilici S, Smith R, Signorelli C}}</ref> Bunun pek çok nedeni vardır. Örneğin, grip aşısı olan bir kişi sadece kendisini grip riskinden korumakla kalmaz, aynı zamanda çevresindekilere hastalık bulaştırmasını da engellemiş olur.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://www.nap.edu/read/10782/chapter/2#10|title=Financing Vaccines in the 21st Century|date=10 December 2003|isbn=978-0-309-08979-1|pmid=25057673|doi=10.17226/10782|author1=Institute of Medicine|author2=Board on Health Care Services|author3=Committee on the Evaluation of Vaccine Purchase Financing in the United States}}</ref> Bu da daha sağlıklı bir toplum yaratarak bireylerin ekonomik olarak daha üretken olmalarını sağlar. Sonuç olarak çocuklar okula daha sık gidebilmekte ve akademik olarak daha başarılı oldukları görülmektedir. Benzer şekilde, yetişkinler de daha sık, daha verimli ve daha etkin çalışabilmektedir.<ref name="ReferenceA" /><ref>{{Cite news|url=https://econlife.com/2015/02/economic-positive-externalities-of-vaccination/|title=The Economic Side of Vaccines' Positive Externalities|access-date=7 September 2018|date=24 February 2015|work=Econlife}}</ref>

=== Maliyetler ve faydalar ===
Genel olarak, aşılar topluma net bir fayda sağlamaktadır. Aşılar, özellikle uzun vadeli etkileri göz önünde bulundurulduğunda, genellikle yüksek [[yatırım getirisi]] (ROI) değerleriyle dikkat çekmektedir.<ref>{{cite journal|title=Vaccination: short- to long-term benefits from investment|date=12 August 2015|pages=27279|journal=Journal of Market Access & Health Policy|volume=3|pmc=4802682|pmid=27123171|doi=10.3402/jmahp.v3.27279|vauthors=Carroll S, Rojas AJ, Glenngård AH, Marin C}}</ref> Bazı aşıların ROI değerleri diğerlerinden çok daha yüksektir. Çalışmalar, aşılamanın faydalarının maliyetlere oranının difteri/boğmaca için 27:1, kızamık için 13,5:1, suçiçeği için 4,76:1 ve pnömokok konjugatı için 0,68-1,1:1 değerinde önemli ölçüde farklılık gösterebileceğini göstermiştir.<ref name=":0" /> Bazı hükümetler, aşılara atfedilen yüksek ROI değerleri nedeniyle aşı maliyetlerini sübvanse etmeyi tercih etmektedir. Amerika Birleşik Devletleri, çocuk aşılarının yarısından fazlasını sübvanse etmektedir ve bu aşıların her birinin maliyeti 400 ila 600 dolar arasındadır. Çocukların çoğu aşılanıyor olsa da ABD'nin yetişkin nüfusu hâlâ önerilen aşılama seviyelerinin altındadır. Bu soruna birçok faktör atfedilebilir. Başka sağlık sorunları olan pek çok yetişkin güvenli bir şekilde aşılanamazken, bazıları da özel mali çıkarlar uğruna aşılanmamayı tercih ediyor. Birçok Amerikalının sigortası yoktur ve bu nedenle aşılar için cepten ödeme yapmaları gerekmektedir. Diğerleri ise yüksek muafiyetler ve katkı payları ödemekle yükümlüdür. Aşılar genellikle uzun vadeli ekonomik faydalar sağlasa da birçok hükümet işgücü ve üretimle ilgili yüksek kısa vadeli maliyetleri ödemekte zorlanmaktadır. Sonuç olarak, birçok ülke bu tür hizmetleri sağlamayı ihmal etmektedir.<ref name=":0" />

2021 tarihli bir makaleye göre, [[haemophilus influenzae]] tip b, [[hepatit B]], [[insan papilloma virüsü]], [[Japon ensefaliti]], [[kızamık]], [[neisseria meningitidis]] serogrup A, [[rotavirüs]], [[kızamıkçık]], [[streptococcus pneumoniae]] ve [[Sarıhumma|sarıhummaya]] karşı yapılan aşılar 2000'den 2019'a kadar tahmini 50 milyon ölümü önlemiştir.<ref name=":7">{{Cite journal|url=|title=Lives saved with vaccination for 10 pathogens across 112 countries in a pre-COVID-19 world|date=2021-07-13|pages=e67635|journal=[[eLife]]|volume=10|issn=2050-084X|pmc=8277373|pmid=34253291|doi=10.7554/eLife.67635|first2=Susy|first3=Xiang|first4=Kaja|first5=Emily D|first6=Hannah E|first7=Andrew|first8=Margaret J|first9=Kirsten|first10=Matthew|last2=Echeverria-Londono|last3=Li|last4=Abbas|last5=Carter|last6=Clapham|last7=Clark|last8=de Villiers|last9=Eilertson|last10=Ferrari|last11=Gamkrelidze|editor-first=Margaret|editor2-first=Diane M|editor3-first=Kate|editor-last=Stanley|editor2-last=Harper|editor3-last=Soldan|first1=Jaspreet|last1=Toor|first11=Ivane}}</ref> Makale, "COVID-19 ile ilgili aksaklıklardan önce aşı etkisinin en büyük değerlendirmesini temsil ediyor".<ref name=":7" /> Haziran 2022'de yapılan bir çalışmaya göre, [[COVID-19 aşısı|COVID-19 aşıları]] 8 Aralık 2020'den 8 Aralık 2021'e kadar 185 ülke ve bölgede 14,4 ila 19,8 milyon ek ölümü önlemiştir.<ref>{{Cite journal|url=|title=Global impact of the first year of COVID-19 vaccination: a mathematical modelling study|date=June 2022|issue=9|pages=1293–1302|journal=[[The Lancet Infectious Diseases]]|title-link=doi|volume=22|pmc=9225255|pmid=35753318|doi=10.1016/s1473-3099(22)00320-6|vauthors=Watson OJ, Barnsley G, Toor J, Hogan AB, Winskill P, Ghani AC}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cbsnews.com/news/covid-19-vaccine-saved-nearly-20-million-lives-in-a-year-study-says/|title=COVID-19 vaccines saved nearly 20 million lives in a year, study says|access-date=27 June 2022|archive-date=29 June 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220629025146/https://www.cbsnews.com/news/covid-19-vaccine-saved-nearly-20-million-lives-in-a-year-study-says/|date=24 June 2022|website=[[CBS News]]|url-status=live}}</ref>

Her biri için en az bir aşı geliştirmenin 2,8 milyar ila 3,7 milyar dolara mal olacağını tahmin etmişlerdir. Bu, bir salgının potansiyel maliyetiyle karşılaştırılmalıdır. Doğu Asya'daki [[SARS salgını|2003 SARS salgını]] 54 milyar dolara mal olmuştur.<ref>{{cite news|url=https://www.vox.com/future-perfect/2018/10/22/17999676/vaccine-ebola-pandemic-disease-zika-epidemic-sars|title=Scientists have estimated the cost of stopping 11 diseases that could kill millions in a pandemic|access-date=2 December 2018|date=22 October 2018|publisher=Vox}}</ref>

[[Oyun teorisi]], finansal ve finansal olmayan maliyet ve faydaları içerebilen maliyet ve faydaları modellemek için fayda fonksiyonlarını kullanır. Son yıllarda, oyun teorisinin toplumlarda aşı alımını modellemek için etkili bir şekilde kullanılabileceği ileri sürülmüştür. Araştırmacılar bu amaçla oyun teorisini grip ve kızamık gibi hastalıklar bağlamında aşı alımını analiz etmek için kullanmışlardır.<ref>{{cite journal|title=Game theoretic modelling of infectious disease dynamics and intervention methods: a review|date=December 2020|issue=1|pages=57–89|journal=Journal of Biological Dynamics|volume=14|pmid=31996099|doi=10.1080/17513758.2020.1720322|vauthors=Chang SL, Piraveenan M, Pattison P, Prokopenko M|s2cid=58004680|arxiv=1901.04143}}</ref>

== Galeri ==
<gallery perrow="6">
Dosya:Jenner phipps 01.jpg|Dr. Jenner ilk aşısını 8 yaşında bir çocuk olan [[James Phipp]]<nowiki/>s'e yapıyor. 14 Mayıs 1796. Ernest Board tarafından yapılmış resim (20. yüzyıl başı)
Dosya:The cow pock.jpg|[[James Gillray]]'in ''The Cow-Pock-or-the Wonderful Effects of the New Inoculation!'' adlı 1802 tarihli eseri, inek benzeri uzantılar çıkaracağından korkan aşılanmış hastaların karikatürüdür
Dosya:Londre wellcome institute boilly vaccinee.jpg|[[Louis-Léopold Boilly]]'den ''La vaccine'' or ''Le préjugé vaincu'', 1807
Dosya:A doctor vaccinating a small girl, other girls with loosened Wellcome V0016682.jpg|Bir doktor küçük bir kıza aşı yapıyor, bluzları gevşemiş diğer kızlar endişeyle sıralarını bekliyor. Ressam: [[Lance Calkin]]
Dosya:'Serum straight from the horse'., inoculation caricature Wellcome L0009827.jpg|[[Emil Adolf von Behring|Von Behring]]'i serumu muslukla çıkarırken gösteren Alman karikatürü
Dosya:The history of vaccination seen from an economic point of vi Wellcome V0011691.jpg|Les Malheurs de la Vaccine (Ekonomik açıdan aşılamanın tarihi: Satılık bir eczane; modası geçmiş bir inokülist işyerini satıyor; Jenner, solda, neşterle bir iskeleti takip ediyor)
</gallery>


== Ayrıca bakınız ==
== Ayrıca bakınız ==

* [[Hayvanlarda aşılanma]]
* [[Antitoksin]]
* [[Köpeklerin aşılanması]]
* [[Kedilerin aşılanması]]
* [[Kedilerin aşılanması]]
* [[Aşıların zaman çizelgesi]]
* [[Köpeklerin aşılanması]]

* [[Aşı karşıtlığı]]
== Kaynakça ==
* [[Aşıyla ilişkili sarkom]]
{{Kaynakça|colwidth=30em}}


== Konuyla ilgili yayınlar ==
{{Aşı}}
{{refbegin}}
{{Halk sağlığı}}
* {{cite web|url=https://www.nytimes.com/2015/09/18/upshot/not-up-for-debate-the-science-behind-vaccination.html|title=Not Up for Debate: The Science Behind Vaccination|date=17 September 2015|work=The New York Times|vauthors=Carroll AE}}
{{Otorite kontrolü}}
* {{cite web|url=https://fas.org/sgp/crs/misc/RS21414.pdf|title=Mandatory Vaccinations: Precedent and Current Laws|date=21 May 2014|publisher=[[Congressional Research Service]]|vauthors=Cole JP, Swendiman KS}}
* {{cite book|title=Vaccine: The Debate in Modern America|location=Baltimore|publisher=Johns Hopkins University Press|year=2012|isbn=978-1-4214-0607-7|vauthors=Largent MA}}
* {{cite book|title=Vaccinated|date=2007-06-12|publisher=Harper Collins|first=Paul A.|last=Offit|isbn=978-0-06-122795-0}}
* {{cite book|title=Angel of Death|location=Basingstoke|publisher=Palgrave Macmillan|ref=none|year=2010|isbn=978-0230274716|vauthors=Williams G}}
* {{cite book|title=The Antivaccine Heresy: Jacobson v. Massachusetts and the Troubled History of Compulsory Vaccination in the United States|date=2015|page=xii|publisher=University of Rochester Press|vauthors=Walloch KL}}
{{refend}}


== Dış bağlantılar ==
{{tıp-taslak}}
{{Commons kategori|Vaccinations}}
 
{| class="sidebar nomobile nowraplinks" style="width:auto;text-align:left;"
| class="sidebar-pretitle" |'''Aşılama''' hakkında [[Vikipedi:Vikipedi Kütüphanesi|kütüphane kaynakları]]
----
|-
| class="sidebar-content plainlist" |
* [https://ftl.toolforge.org/cgi-bin/ftl?st=wp&su=Vaccination Kitaplığınızdaki kaynaklar]
* [https://ftl.toolforge.org/cgi-bin/ftl?st=wp&su=Vaccination&library=0CHOOSE0 Diğer kütüphanelerdeki kaynaklar]
|}


* [https://www.niaid.nih.gov/about/vrc ABD hükümeti Aşı Araştırma Merkezi] : Koruyucu aşı araştırma çalışmalarına ilişkin bilgiler {{En}}
[[Kategori:Aşılama| ]]
* [http://vaccines.org/ Aşı Sayfası] birçok ülkedeki kaynaklara bağlantı verir. {{En}}
[[Kategori:İmmünoloji]]
* [https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/323504/8807_PHE_Complete_Immunisation_Schedule_A4_2014_11.pdf İngiltere için aşılama takvimi.] [https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/323504/8807_PHE_Complete_Immunisation_Schedule_A4_2014_11.pdf Birleşik Krallık Sağlık Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır.] (PDF) {{En}}
[[Kategori:Aşı (tıp)]]
* [https://web.archive.org/web/20170501151246/https://www.cdc.gov/nip/ CDC.gov] – 'Ulusal Aşılama Programı: sağlıklı yaşamlara giden yolda öncülük ediyor', [[Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri|ABD Hastalık Kontrol Merkezleri]] (aşılarla ilgili CDC bilgileri) {{En}}
* [https://www.cdc.gov/vaccinesafety/ CDC.gov] – 'Cıva ve Aşılar (Thimerosal)', ABD Hastalık Kontrol Merkezleri {{En}}
* [https://web.archive.org/web/20161110110318/http://www.cdc.gov/vaccines/pubs/vacc-timeline.htm CDC.gov] – Aşıların zaman çizelgesi {{En}}
* [http://www.immunize.org/ Immunize.org] - Aşılama Eylem Koalisyonu' (aşılama oranlarını artırmak için çalışan kar amacı gütmeyen kuruluş) {{En}}
* [https://www.who.int/immunization/en/ WHO.int] – 'Aşılar, aşılar ve biyolojikler: Aşıyla Önlenebilir Hastalıkların Olmadığı Bir Dünyaya Doğru', [[Dünya Sağlık Örgütü]] (DSÖ'nün küresel aşı kampanyası internet sitesi) {{En}}
* AB'de [http://ec.europa.eu/health-eu/care_for_me/vaccinations/index_en.htm Sağlık-AB Portalı] Aşıları {{En}}
* [http://www.historyofvaccines.org Aşıların Tarihçesi] ABD'nin en eski tıbbi profesyonel topluluğu olan Philadelphia Hekimler Kolejinin tıbbi eğitim sitesi {{En}}
* [http://www.aap.org/en-us/about-the-aap/aap-press-room/aap-press-room-media-center/pages/AAP-Pressroom-Photos.aspx Aşıyla önlenebilir hastalıkların görselleri] {{En}}
{{Aşı}}{{Halk sağlığı}}{{Enfeksiyon hastalıklarında kavramlar}}{{Otorite kontrolü}}
[[Kategori:Biyoteknoloji]]
[[Kategori:Biyoteknoloji]]
[[Kategori:Aşılama]]

Sayfanın 10.29, 17 Ekim 2023 tarihindeki hâli

Bu madde bir aşının uygulanması hakkındadır. Aşıların kendileri için Aşı (tıp) sayfasına bakınız.
Aşılar
Üst koluna aşı yapılmak üzere olan bir kız çocuğu
ICD-9-CM99.3-99.5
seri
Aşılama
Genel
Aşılar
Sorunlar

Aşılama, bağışıklık sisteminin bir hastalığa karşı bağışıklık geliştirmesine yardımcı olmak için bir aşının uygulanmasıdır. Aşılar zayıflatılmış, canlı veya öldürülmüş halde bir mikroorganizma veya virüs ya da organizmadan alınan proteinler veya toksinler içerir. Vücudun adaptif bağışıklığını uyararak, bulaşıcı bir hastalıktan kaynaklanan hastalıkları önlemeye yardımcı olurlar. Bir nüfusun yeterince büyük bir yüzdesi aşılandığında, sürü bağışıklığı ortaya çıkar. Sürü bağışıklığı, bağışıklık sistemi baskılanmış - zayıflatılmış bir versiyonu bile kendilerine zarar vereceği için aşı olamayan - kişileri korur.[1] Aşılamanın etkinliği geniş çapta incelenmiş ve doğrulanmıştır.[2][3][4] Aşılama, bulaşıcı hastalıkların önlenmesinde en etkili yöntemdir;[5][6][7][8] çiçek hastalığının dünya çapında ortadan kaldırılmasından ve çocuk felci ve tetanos gibi hastalıkların dünyanın büyük bir kısmından yok edilmesinden büyük ölçüde aşılama sayesinde sağlanan yaygın bağışıklık sorumludur. Bununla birlikte, Amerika'daki kızamık salgınları gibi bazı hastalıklarda, 2010'larda nispeten düşük aşılama oranları nedeniyle - kısmen aşı tereddütlerine atfedilen - artan vakalar görmüştür.[9] Dünya Sağlık Örgütüne göre aşılama sayesinde yılda 3,5-5 milyon ölüm önlenmektedir.[10]

İnsanların inokülasyon yoluyla önlemeye çalıştığı ilk hastalık büyük olasılıkla çiçek hastalığıdır ve kaydedilen ilk variolasyon kullanımı 16. yüzyılda Çin'de gerçekleşmiştir.[11] Bu, aynı zamanda aşısı üretilen ilk hastalıktı.[12][13] Yıllar önce en az altı kişi aynı prensipleri kullanmış olsa da çiçek aşısı 1796 yılında İngiliz doktor Edward Jenner tarafından icat edilmiştir. Aşının etkili olduğuna dair kanıtları yayınlayan ve üretimi konusunda tavsiyelerde bulunan ilk kişiydi.[14] Louis Pasteur mikrobiyoloji alanındaki çalışmalarıyla bu konsepti daha da geliştirdi. Bağışıklama, inekleri etkileyen bir virüsten (Latince: vacca 'inek') türetildiği için aşı (İngilizce: vaccine) olarak adlandırıldı.[12][14] Çiçek hastalığı bulaşıcı ve ölümcül bir hastalıktı ve enfekte yetişkinlerin %20-60'ının ve enfekte çocukların %80'inden fazlasının ölümüne neden oluyordu.[15] Çiçek hastalığı nihayet 1979 yılında ortadan kaldırıldığında, 20. yüzyılda tahminen 300-500 milyon insanın ölümüne yol açmıştı.[16][17][18]

Aşılama ve bağışıklama günlük dilde benzer bir anlama sahiptir. Bu, zayıflatılmamış canlı patojenlerin kullanıldığı inokülasyondan farklıdır. Aşılama çabaları bilimsel, etik, politik, tıbbi güvenlik ve dini gerekçelerle bazı isteksizliklerle karşılanmıştır, ancak hiçbir büyük din aşılamaya karşı çıkmamakta ve bazıları hayat kurtarma potansiyeli nedeniyle bunu bir zorunluluk olarak görmektedir.[19] Amerika Birleşik Devletleri'nde insanlar Ulusal Aşı Yaralanmaları Tazminat Programı kapsamında iddia edilen yaralanmalar için tazminat alabilmektedir. Erken dönemdeki başarı yaygın kabulü beraberinde getirmiş ve kitlesel aşılama kampanyaları birçok coğrafi bölgede birçok hastalığın görülme sıklığını büyük ölçüde azaltmıştır. Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri, aşılamayı ABD'de 20. yüzyılın on büyük halk sağlığı başarısından biri olarak listelemektedir.[20]

Fonksiyon mekanizması

İsveç'te çocuk felci aşılaması 1957 yılında başlamıştır.
Keneler tarafından yayılan hastalıklara karşı aşı sağlayan bir mobil tıp laboratuvarı
Gdańsk Tıp Üniversitesi COVID-19 Aşılama Merkezi, Polonya

Aşılar, bulaşıcı hastalıklara karşı koruma sağlamak için bağışıklık sistemini yapay olarak aktive etmenin bir yoludur. Aktivasyon, bağışıklık sisteminin bir immünojen ile hazırlanması yoluyla gerçekleşir. Enfeksiyöz bir ajan ile bağışıklık tepkilerinin uyarılması bağışıklama olarak bilinir. Aşılama, immünojenleri uygulamanın çeşitli yollarını içerir.[21]

Aşıların çoğu, gelecekteki korumayı artırmaya yardımcı olmak için hasta, bir hastalığa yakalanmadan önce uygulanır. Ancak bazı aşılar hasta, hastalığa yakalandıktan sonra uygulanmaktadır. Çiçek hastalığına maruz kaldıktan sonra yapılan aşıların hastalıktan bir miktar koruma sağladığı veya hastalığın şiddetini azaltabildiği bildirilmiştir.[22] İlk kuduz aşısı Louis Pasteur tarafından kuduz bir köpek tarafından ısırılan bir çocuğa yapılmıştır. Keşfinden bu yana, kuduz aşısının, kuduz bağışıklık globulini ve yara bakımı ile birlikte 14 gün boyunca birkaç kez uygulandığında insanlarda kuduzu önlemede etkili olduğu kanıtlanmıştır.[23] Diğer örnekler arasında deneysel AIDS, kanser[24] ve Alzheimer hastalığı[25] aşıları yer almaktadır. Bu tür bağışıklamalar, doğal enfeksiyondan daha hızlı ve daha az zararla bir bağışıklık tepkisini tetiklemeyi amaçlamaktadır.[26]

Aşıların çoğu, bağırsaklardan güvenilir bir şekilde emilmedikleri için enjeksiyon yoluyla verilir. Canlı zayıflatılmış çocuk felci, rotavirüs, bazı tifo ve bazı kolera aşıları bağırsakta bağışıklık oluşturmak için ağızdan verilir. Aşılama kalıcı bir etki sağlarken, bunun gelişmesi genellikle birkaç hafta sürer. Bu, hemen etki gösteren pasif bağışıklıktan (emzirmede olduğu gibi antikorların aktarılması) farklıdır.[27]

Aşı başarısızlığı, bir organizmanın aşılanmış olmasına rağmen bir hastalığa yakalanmasıdır. Birincil aşı başarısızlığı, bir organizmanın bağışıklık sistemi ilk aşılandığında antikor üretmediğinde ortaya çıkar. Aşılar, birkaç seri olarak yapıldığında ve bir bağışıklık yanıtı oluşturamadığında başarısız olabilir. "Aşı başarısızlığı" terimi mutlaka aşının kusurlu olduğu anlamına gelmez. Aşı başarısızlıklarının çoğu, bağışıklık yanıtındaki bireysel farklılıklardan kaynaklanmaktadır.[28]

Kızamık enfeksiyon oranına karşı aşılama oranı, 1980-2011. Kaynak: DSÖ

Aşılamaya karşı inokülasyon

"İnokülasyon" terimi genellikle "aşılama" ile birbirinin yerine kullanılır. Ancak, birbirleriyle ilişkili olsalar da bu terimler eş anlamlı değildir. Aşılama, bir bireyin zayıflatılmış (yani daha az virülan) bir patojen veya başka bir immünojen ile tedavi edilmesi iken, çiçek hastalığı profilaksisi bağlamında variolasyon olarak da adlandırılan inokülasyon, çiçek hastasının bir püstülünden veya kabuğundan alınan zayıflatılmamış variola virüsü ile cildin yüzeysel katmanlarına, genellikle üst kola yapılan tedavidir. Variolasyon genellikle 'koldan kola' ya da daha az etkili olarak 'kabuktan kola' yapılırdı ve genellikle hastanın çiçek hastalığına yakalanmasına neden olur, bu da bazı vakalarda ciddi hastalıkla sonuçlanırdı.[29][30]

Aşılar 18. yüzyılın sonlarında Edward Jenner'ın çalışmaları ve çiçek aşısı ile başlamıştır.[31][32][33]

Hastalığın önlenmesine karşı enfeksiyonun önlenmesi

Çiçek aşısı gibi bazı aşılar enfeksiyonu önler. Bunların kullanımı bağışıklığın sterilize edilmesiyle sonuçlanır ve hayvan rezervi yoksa bir hastalığın ortadan kaldırılmasına yardımcı olabilir. COVID-19 için olanlar da dahil olmak üzere diğer aşılar, enfekte olma olasılığını mutlaka azaltmadan, bireyler için ciddi hastalık olasılığını (geçici olarak) azaltmaya yardımcı olur.[34]

Güvenlik

Daha fazla bilgi: Aşı karşıtlığı ve Aşı advers olayı
1920'den 2010'a kadar küresel çiçek hastalığı vakaları. Kaynak: DSÖ

Aşı geliştirme ve onay

Tıpkı herhangi bir ilaç veya prosedür gibi, hiçbir aşı herkes için %100 güvenli veya etkili olamaz çünkü her kişinin vücudu farklı tepki verebilir.[35][36] Ağrı veya düşük dereceli ateş gibi küçük yan etkiler nispeten yaygın olsa da ciddi yan etkiler çok nadirdir ve her 100.000 aşıdan yaklaşık 1'inde görülür ve tipik olarak kurdeşen veya nefes almada zorluğa neden olabilecek alerjik reaksiyonları içerir.[37][38]

Bununla birlikte, aşılar tarihte hiç olmadıkları kadar güvenlidir ve her aşı, ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) gibi yetkililer tarafından onaylanmadan önce güvenlik ve etkinliklerini sağlamak için titiz klinik deneylerden geçmektedir.[39]

İnsanlarda test edilmeden önce, aşılar hücre kültürleri üzerinde test edilir ve sonuçlar bağışıklık sistemiyle nasıl etkileşime gireceklerini değerlendirmek için modellenir.[37][39] Bir sonraki test aşamasında araştırmacılar aşıları fareler, tavşanlar, kobaylar ve maymunlar gibi hayvanlar üzerinde denerler.[37] Bu test aşamalarının her birini geçen aşılar, daha sonra kamu sağlığı güvenliği otoritesi (Amerika Birleşik Devletleri'nde FDA) tarafından üç aşamalı bir insan testi serisine başlamak için onaylanır ve yalnızca bir önceki aşamada güvenli ve etkili oldukları kabul edilirse daha yüksek aşamalara ilerler. Bu denemelere katılan insanlar gönüllü olarak çalışmaya katılırlar ve çalışmanın amacını ve potansiyel riskleri anladıklarını kanıtlamak zorundadırlar.[39]

Faz I denemeleri sırasında bir aşı, aşının güvenliğini değerlendirmek amacıyla yaklaşık 20 kişilik bir grupta test edilir.[37] Faz II denemeleri, testleri 50 ila birkaç yüz kişiyi kapsayacak şekilde genişletir. Bu aşamada, aşının güvenliği değerlendirilmeye devam eder ve araştırmacılar ayrıca aşının etkinliği ve ideal dozu hakkında veri toplar.[37] Güvenli ve etkili olduğu belirlenen aşılar daha sonra yüzlerce ila binlerce gönüllüde aşının etkinliğine odaklanan faz III denemelerine geçer. Bu aşamanın tamamlanması birkaç yıl sürebilir ve araştırmacılar bu fırsatı aşılanmış gönüllüleri aşılanmamış olanlarla karşılaştırarak aşıya karşı ortaya çıkan gerçek reaksiyonları vurgulamak için kullanırlar.[39]

Bir aşı tüm test aşamalarını geçerse, üretici FDA aracılığıyla aşının ruhsatı için başvurabilir. FDA, halk arasında kullanımını onaylamadan önce, klinik deneylerin, güvenlik testlerinin, saflık testlerinin ve üretim yöntemlerinin sonuçlarını kapsamlı bir şekilde gözden geçirir ve üreticinin kendisinin diğer birçok alanda devlet standartlarına uygun olduğunu belirler.[37]

FDA onayından sonra, FDA üretim protokollerini, parti saflığını ve üretim tesisinin kendisini izlemeye devam eder. Ayrıca, çoğu aşı, aşıların güvenliğini ve etkinliğini on binlerce veya daha fazla kişide uzun yıllar boyunca izleyen faz IV denemelerine de tabi tutulur.[37]

Yan etkiler

Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri (CDC) aşıların ve olası yan etkilerinin bir listesini hazırlamıştır.[38] Yan etki riski bir aşıdan diğerine değişir, ancak aşağıda yaygın bir çocukluk aşısı olan difteri, tetanos ve aselüler boğmaca (DTaP) aşısının yan etki örnekleri ve bunların yaklaşık görülme oranları verilmiştir.[38]

1976 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde, 45 milyon aşılanmış kişi arasında 362 Guillain-Barré sendromu vakası görülmesi üzerine toplu bir domuz gribi aşılama programı durdurulmuştur. CDC'den William Foege, Guillain-Barré insidansının aşılanan kişilerde domuz gribi aşısı olmayanlara göre dört kat daha yüksek olduğunu tahmin etmiştir.

Dang humması için onaylanmış tek aşı olan Dengvaxia'nın 9 yaş ve altı çocuklarda Dang humması nedeniyle hastaneye yatış riskini 1,58 kat artırdığının tespit edilmesi, 2017 yılında Filipinler'de toplu aşılama programının askıya alınmasıyla sonuçlanmıştır.[40]

2009'daki H1N1 pandemisi için yaklaşık 31 milyon kişiye uygulanan Pandemrix aşısının,[36] alternatif aşılara kıyasla daha yüksek düzeyde advers olaylara yol açtığı tespit edilmiş ve bu durum yasal işlemlerle sonuçlanmıştır.[41] Pandemrix ile aşılanmanın ardından narkolepsi raporlarına yanıt olarak CDC, popülasyon temelli bir çalışma yürütmüş ve FDA onaylı 2009 H1N1 grip aşılarının nörolojik bozukluk için artan bir riskle ilişkili olmadığını tespit etmiştir.[42]

Bileşenler

Aşıların içerikleri birinden diğerine büyük farklılıklar gösterebilir ve hiçbir aşı aynı değildir. CDC, web sitesinde kolayca erişilebilen aşıların ve içeriklerinin bir listesini derlemiştir.[43]

Alüminyum

Alüminyum, bazı aşılarda bulunan bir adjuvan maddedir. Bir adjuvan, vücudun bağışıklık sisteminin aşıyı aldıktan sonra daha güçlü bir bağışıklık tepkisi oluşturmasına yardımcı olmak için kullanılan bir bileşen türüdür.[44] Alüminyum bir tuz formundadır (bir elementin iyonik versiyonu) ve şu bileşiklerde kullanılır: alüminyum hidroksit, alüminyum fosfat ve alüminyum potasyum sülfat. Belirli bir element için, iyon formu elemental formdan farklı özelliklere sahiptir. Alüminyum toksisitesine sahip olmak mümkün olsa da alüminyum tuzları ilk kez difteri ve tetanos aşılarıyla birlikte kullanıldıkları 1930'lardan beri etkili ve güvenli bir şekilde kullanılmaktadır.[44] Alüminyum tuzu içeren bir aşıya karşı lokal reaksiyon (kızarıklık, ağrı ve şişlik) görülme olasılığında küçük bir artış olsa da ciddi reaksiyon riskinde artış yoktur.[45][46]

Cıva

Bazı aşılar bir zamanlar cıva içeren organik bir bileşik olan tiyomersal veya timerosal adı verilen bir bileşik içeriyordu. Organomerkür yaygın olarak iki şekilde bulunur. Metilcıva katyonu (bir karbon atomlu) cıva ile kirlenmiş balıklarda bulunur ve insanların cıva ile kirlenmiş bölgelerde (Minamata hastalığı) alabileceği formdur, etilcıva katyonu (iki karbon atomlu) ise tiyosalisilat ile bağlantılı timerosalde bulunur.[47] Her ikisi de organomerkür bileşiği olmasına rağmen, aynı kimyasal özelliklere sahip değildir ve insan vücudu ile farklı etkileşime girerler. Etilcıva, metilcıvaya göre vücuttan daha hızlı temizlenir ve toksik etkilere neden olma olasılığı daha düşüktür.[47]

Timerosal, birden fazla doz aşı içeren şişelerde bakteri ve mantarların büyümesini önlemek için koruyucu olarak kullanılmıştır.[47] Bu, bir aşı flakonunun kontaminasyonundan kaynaklanabilecek potansiyel enfeksiyon veya ciddi hastalık riskini azaltmaya yardımcı olur. Timerosal içeren aşılarla enjeksiyon bölgesinde kızarıklık ve şişme riskinde küçük bir artış olmasına rağmen, ciddi zarar veya otizm riskinde artış görülmemiştir.[48][49] Kanıtlar aşılardaki timerosalin güvenliğini ve etkinliğini desteklese de timerosal 2001 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde önlem olarak çocukluk aşılarından çıkarılmıştır.[47]

İzleme

CDC Bağışıklama Güvenliği Ofisi girişimleri[50]

Aşı Advers Olay Raporlama Sistemi (VAERS)[51] |Gıda ve İlaç İdaresi (FDA) Biyolojik Değerlendirme ve Araştırma Merkezi (CBER)[52] |İmmünizasyon Eylem Koalisyonu (IAC)[53]

Aşı Güvenliği Veri Tabanı (VSD)[54] |Sağlık Kaynakları ve Hizmet İdaresi (HRSA)[55] |Güvenli İlaç Uygulamaları Enstitüsü (ISMP)[56]

Klinik Bağışıklama Güvenliği Değerlendirmesi (CISA) Projesi Ulusal Sağlık Enstitüleri (NIH)[57]

Ulusal Aşı Program Ofisi (NVPO)[58]

Aşıların uygulama protokolleri, etkinliği ve yan etkileri CDC ve FDA dahil olmak üzere ABD federal hükümetine bağlı kuruluşlar tarafından izlenmekte ve bağımsız kurumlar aşı uygulamalarını sürekli olarak yeniden değerlendirmektedir.[50][59] Tüm ilaçlarda olduğu gibi, aşı kullanımı da halk sağlığı araştırmaları, gözetim ve hükümetlere ve halka raporlama ile belirlenmektedir.[50][59]

Kullanım

2016'da temel aşıları yapılan çocukların oranı[60]
Bir yaşındaki çocuklar arasında küresel aşılama kapsamı (1980-2019)[61]

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) aşılamanın yılda 3,5-5 milyon ölümü önlediğini[10] ve her yıl 1,5 milyon çocuğun aşılama ile önlenebilecek hastalıklar nedeniyle öldüğünü tahmin etmektedir.[62] Beş yaş altı çocuk ölümlerinin 2013 yılında %29'unun aşıyla önlenebilir olduğu tahmin edilmektedir. Çocuklar dünyanın gelişmekte olan diğer bölgelerinde kaynakların ve aşıların azalması gibi bir sorunla karşı karşıyalar. Sahra Altı Afrika'daki gibi ülkeler çocukluk dönemi aşılarının tamamını karşılayamamaktadır.[63]

Amerika Birleşik Devletleri

Aşılar, Amerika Birleşik Devletleri'nde bulaşıcı hastalıkların yaygınlığında büyük düşüşlere sağlamıştır. 2007 yılında aşıların, çeşitli hastalıklara maruz kalanların ölüm veya hastalık oranları üzerindeki etkinliğine ilişkin çalışmalar, ölüm oranlarında neredeyse %100, maruz kalma oranlarında ise yaklaşık %90'lık bir azalma olduğunu göstermiştir.[64] Bu durum, belirli kuruluşların ve eyaletlerin önerilen erken çocukluk dönemi aşıları için standartlar benimsemesine olanak sağlamıştır. Başka türlü aşı masraflarını karşılayamayan düşük gelirli aileler bu kuruluşlar ve özel hükümet yasaları tarafından desteklenmektedir. Çocuklar için Aşı Programı ve Sosyal Güvenlik Yasası, alt sosyoekonomik grupların desteklenmesinde iki önemli aktördür.[65][66]

2000 yılında CDC, ABD'de kızamığın ortadan kaldırıldığını ilan etmiştir (12 ay boyunca kesintisiz hastalık bulaşmaması olarak tanımlanmıştır).[67] Ancak aşı karşıtı hareketin büyümesiyle birlikte ABD'de aşıyla önlenebilir bazı hastalıkların yeniden ortaya çıktığı görülmüştür. Kızamık virüsü, 2018'de toplam 17 ve 2019'da 465 salgınla (4 Nisan 2019 itibarıyla) kızamık vakalarının sayısının son yıllarda artmaya devam etmesi nedeniyle ABD'de eliminasyon statüsünü kaybetmiştir.[68]

Tarihçe

Daha fazla bilgi: İnokülasyon § Kökenler ve Aşı (tıp) § Tarihçe
Aşılamanın öncüsü Edward Jenner'a sunulan ve Londra'daki Fizik Cemiyetinin 112 üyesi tarafından imzalanan, aşılamanın etkinliğine dair 1802 tarihli bir referans belgesi

Çiçek hastalığına karşı insanları aşılamak için inek çiçeği kullanılması anlamında ilk aşılardan önce, Çin'de ve başka yerlerde, batıda kopyalanmadan önce, insanlar variolasyon adı verilen yöntemle çiçek hastalığı kullanılarak inoküle edilmiştir.[69] Çin'de çiçek hastalığı için variolasyon uygulamasına dair en eski ipuçları 10. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Çinliler ayrıca, Wan Quan'ın (1499-1582) 1549 tarihli Douzhen Xinfa (痘疹心法) adlı eserinden gelen, belgelenmiş en eski variolasyon kullanımını da uygulamıştır. Toz haline getirilmiş çiçek hastalığı materyalinin, genellikle kabukların, burun deliklerine üflenmesiyle uygulanan bir "nazal insüflasyon" yöntemi uyguladılar. Çin'de on altıncı ve on yedinci yüzyıllar boyunca çeşitli aşılama teknikleri kaydedilmiştir.[70]:60 1700 yılında Londra'daki Royal Society tarafından Çin'deki aşılama uygulamasına ilişkin iki rapor alınmıştır; biri Çin'de görev yapan Doğu Hindistan Şirketinin bir çalışanından rapor alan Martin Lister tarafından, diğeri ise Clopton Havers tarafından.[71] Fransa'da Voltaire, Çinlilerin "yüzyıllardır" variolasyon uyguladıklarını bildirir.

1796 yılında İngiltere'nin Gloucestershire bölgesindeki Berkeley'de doktorluk yapan Edward Jenner, çiçek hastalığına yakalanan bir kişinin çiçek hastalığına karşı bağışıklık kazanacağına dair yaygın bir teoriyi test etti. Teoriyi test etmek için Sarah Nelmes adlı bir sütçü kızdan çiçek vezikülleri alarak James Phipps adlı sekiz yaşındaki bir çocuğa bulaştırdı ve iki ay sonra çocuğa çiçek inokülasyonu yaptı ve çiçek hastalığı gelişmedi. 1798 yılında Jenner, geniş bir ilgi uyandıran An Inquiry Into the Causes and Effects of the Variolæ Vaccinæ (Variolæ Vaccinæ'nin Nedenleri ve Etkileri Üzerine Bir Araştırma) adlı kitabını yayınladı. Jenner, 'gerçek' ve 'sahte' (istenen etkiyi yaratmayan) çiçek hastalığını birbirinden ayırmış ve aşılanan bireyin püstülünden aşının yayılması için "koldan kola" yöntemini geliştirmiştir. İlk doğrulama girişimleri çiçek hastalığının bulaşması nedeniyle sekteye uğradı, ancak tıp mesleği içindeki tartışmalara ve hayvan materyalinin kullanımına yönelik dini muhalefete rağmen, 1801 yılına gelindiğinde raporu altı dile çevrildi ve 100.000'den fazla kişi aşılandı.[72] Aşılama terimi 1800 yılında cerrah Richard Dunning tarafından Aşılama üzerine bazı gözlemler adlı metninde kullanılmıştır.[73]

Maisur Kraliçeleri: solda, kral III. Krishnaraja Wadiyar'ın ilk eşi Devajammani, sağda, kralın yine Devajammani adındaki ikinci eşi, ortada: Lakshmi Ammani, kralın büyükannesi. Thomas Hickey, 1805. Resimdeki iki kraliçenin aşılamayı variolasyona tercih ettikleri düşünülüyor, zira ciltlerinde aynı izleri taşıyorlar: burun ve ağız çevresinde renk değişikliği (solda, variolasyon) ya da küçük, gizli bir yara izi (sağda, aşılama).[74][75][76]

1802 yılında İskoç doktor Helenus Scott, Jenner'in çiçek aşısını kullanarak Bombay'da düzinelerce çocuğu çiçek hastalığına karşı aşıladı.[77] Aynı yıl Scott, Bombay Courier gazetesinin editörüne bir mektup yazarak "Bu önemli keşfin faydalarını Hindistan'ın her yerine, belki de Çin'e ve tüm doğu dünyasına ulaştırmak artık bizim elimizde" dedi.[78]:243 Daha sonra aşılama Britanya Hindistanı'nda sağlam bir şekilde yerleşti. Yeni İngiliz kolonisi Seylan'da 1803 yılında bir aşılama kampanyası başlatıldı. İngilizler 1807 yılına kadar bir milyondan fazla Hintli ve Sri Lankalıyı çiçek hastalığına karşı aşılamıştı.[78]:244  Yine 1803 yılında İspanyol Balmis Keşif Gezisi, insanları çiçek hastalığına karşı aşılamak için ilk kıtalararası çabayı başlattı.[79] 1816'daki çiçek salgınının ardından Nepal Krallığı çiçek aşısı sipariş etmiş ve İngiliz veteriner William Moorcroft'tan bir aşılama kampanyası başlatılmasına yardımcı olmasını istemiştir.[78]:265–266

Aynı yıl İsveç'te çocukların iki yaşına kadar çiçek hastalığına karşı aşılanmasını zorunlu kılan bir yasa kabul edildi. Prusya 1810'da ve 1920'lerde kısa süreliğine zorunlu aşı uygulamasını başlatmış, ancak 1829'da zorunlu aşı yasasından vazgeçmiştir. 1820'lerde Hannover Vilaleti'nde zorunlu çiçek aşısı ile ilgili bir yasa çıkarılmıştır. 1826'da Kragujevac'ta, geleceğin Sırbistan Prensi Mihailo, Sırbistan Prensliği'nde çiçek hastalığına karşı aşılanan ilk kişi oldu.[80] 1837'de 40.000 kişinin ölümüne neden olan bir çiçek salgınının ardından İngiliz hükümeti, evrensel aşılamayı öngören ve variolasyonu yasaklayan 1840 Aşılama Yasası ile başlayan yoğun bir aşılama politikası başlattı.[78]:365 1853 Aşılama Yasası İngiltere ve Galler'de zorunlu çiçek aşısı uygulamasını başlattı.[81]:39 Yasa, 1851 ve 1852 yıllarında yaşanan ciddi bir çiçek hastalığı salgınını takip etmiştir. Yoksul yasası yetkililerinin herkese ücretsiz aşı yapmaya devam etmesini, ancak aşılanan çocukların kayıtlarının doğum kayıt memurları ağı tarafından tutulmasını öngörüyordu.[81]:41 O dönemde gönüllü aşılamanın çiçek hastalığı ölümlerini azaltmadığı kabul ediliyordu[81]:43 ancak 1853 Aşılama Yasası o kadar kötü uygulanmıştı ki İngiltere ve Galler'de aşılanan çocuk sayısı üzerinde çok az etkisi oldu.[81]:50

Lagos, Nijerya'da çiçek hastalığının dünya çapında ortadan kaldırılmasını teşvik etmek için 1979 yılında hazırlanmış bir poster[82]:116

ABD Yüce Mahkemesi, 1905 yılında Jacobson - Massachusetts davasında zorunlu aşı yasalarını onaylamış ve yasaların halkı tehlikeli bulaşıcı hastalıklardan korumak için aşı yapılmasını zorunlu kılabileceğine hükmetmiştir. Ancak uygulamada ABD, 20. yüzyılın başlarında sanayileşmiş ülkeler arasında en düşük aşılama oranına sahipti. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra ABD'de zorunlu aşı yasaları uygulanmaya başlamıştır. 1959 yılında DSÖ, çiçek hastalığının 33 ülkede hala endemik olması nedeniyle çiçek hastalığının dünya çapında ortadan kaldırılması çağrısında bulundu. 1960'larda ABD'de her yıl altı ila sekiz çocuk aşıya bağlı komplikasyonlar nedeniyle ölüyordu. Dünya Sağlık Örgütü'ne göre 1966 yılında dünya çapında yaklaşık 100 milyon çiçek hastalığı vakası görülmüş ve tahminen iki milyon kişinin ölümüne neden olmuştur. 1970'lerde çiçek hastalığına yakalanma riski o kadar düşüktü ki ABD Halk Sağlığı Servisi rutin çiçek aşılamasına son verilmesini tavsiye etti. 1974 yılına gelindiğinde DSÖ çiçek aşılama programı çiçek hastalığını Pakistan, Hindistan, Bangladeş, Etiyopya ve Somali'nin bazı bölgeleriyle sınırlandırmıştı. 1977 yılında DSÖ, Somali'de bir laboratuvar dışında elde edilen son çiçek hastalığı vakasını kaydetmiştir. 1980 yılında DSÖ dünyayı resmi olarak çiçek hastalığından arındırdığını ilan etti.[82]:115–116

1974 yılında DSÖ, çocukları önlenebilir altı bulaşıcı hastalığa karşı korumak için 1990 yılına kadar evrensel aşılama hedefini benimsemiştir: kızamık, çocuk felci, difteri, boğmaca, tetanos ve tüberküloz.[82]:119 1980'lerde gelişmekte olan ülkelerdeki çocukların sadece %20 ila %40'ı bu altı hastalığa karşı aşılanmıştı. Zengin ülkelerde kızamık vakalarının sayısı, 1963 yılında kızamık aşısının kullanılmaya başlanmasından sonra önemli ölçüde düşmüştür. DSÖ sayıları, birçok ülkede kızamık aşılamasındaki düşüşün kızamık vakalarında yeniden canlanmaya yol açtığını göstermektedir. Kızamık o kadar bulaşıcıdır ki halk sağlığı uzmanları hastalığı kontrol altına almak için %100 aşılama oranına ihtiyaç olduğuna inanmaktadır.[82]:120 On yıllardır süren toplu aşılamalara rağmen çocuk felci Hindistan, Nijerya, Somali, Nijer, Afganistan, Bangladeş ve Endonezya'da bir tehdit olmaya devam etmektedir. 2006 yılına gelindiğinde küresel sağlık uzmanları, çocuk felcinin ortadan kaldırılmasının ancak gecekondu bölgelerinde içme suyu ve sanitasyon olanaklarının iyileştirilmesiyle mümkün olabileceği sonucuna varmıştır.[82]:124 1950'lerde difteri, boğmaca ve tetanosa karşı kombine bir DBT aşısının kullanılması halk sağlığı açısından büyük bir gelişme olarak kabul edilmiştir. Ancak on yıllara yayılan aşılama kampanyaları sırasında, DBT aşıları çok sayıda yan etki vakasıyla ilişkilendirilmeye başlandı. Geliştirilmiş DBT aşılarının 1990'larda piyasaya çıkmasına rağmen DPT aşıları zengin ülkelerde aşı karşıtı kampanyaların odağı haline geldi. Bağışıklama oranları düştükçe birçok ülkede boğmaca salgınları artmıştır.[82]:128

2000 yılında, kişi başına düşen GSYİH'si 1000 ABD dolarının altında olan ülkelerde rutin aşılamaları güçlendirmek ve yeni ve az kullanılan aşıları tanıtmak amacıyla Aşılar ve Bağışıklama için Küresel İttifak kurulmuştur.[83]

UNICEF, COVID-19 salgını nedeniyle 2020'den itibaren çocukların aşılardan ne ölçüde mahrum kaldığını bildirdi. Örgüt, 2023 yazına gelindiğinde aşılama programlarının "rayına oturduğunu" açıkladı.[84]

Aşılama politikası

Ana madde: Aşılama politikası
ABD'de eyaletlere göre aşılama oranı, 2017'de eyalet tarafından izin verilen muafiyetler dahil

Bazı hastalıkların salgın riskini ortadan kaldırmak için, çeşitli zamanlarda hükümetler ve diğer kurumlar tüm insanların aşılanmasını gerektiren politikalar uygulamıştır. Örneğin, 1853 tarihli bir yasa İngiltere ve Galler'de çiçek hastalığına karşı evrensel aşılamayı zorunlu kılmış ve buna uymayanlara para cezası uygulanmıştır.[85] Çağdaş ABD aşılama politikaları, çocukların devlet okullarına girmeden önce tavsiye edilen aşıları olmalarını gerektirmektedir.[86]

On dokuzuncu yüzyılda erken aşılamadan başlayarak, bu politikalara bilimsel, etik, siyasi, tıbbi güvenlik, dini ve diğer gerekçelerle itiraz eden ve toplu olarak aşı karşıtları olarak adlandırılan çeşitli gruplar tarafından direnilmiştir.[87] Yaygın itirazlar aşıların işe yaramadığı, zorunlu aşılamanın kişisel meselelere aşırı devlet müdahalesi teşkil ettiği veya önerilen aşıların yeterince güvenli olmadığı yönündedir.[88] Birçok modern aşılama politikası, bağışıklık sistemi zayıf olan, aşılarda kullanılan bileşenlere alerjisi olan veya aşılara karşı güçlü itirazları olan kişiler için muafiyetlere izin vermektedir.[89]

Sınırlı mali kaynaklara sahip ülkelerde, sınırlı aşılama kapsamı, bulaşıcı hastalıklar nedeniyle daha fazla morbidite ve mortalite ile sonuçlanmaktadır.[90] Daha varlıklı ülkeler risk altındaki gruplara yönelik aşıları sübvanse edebilmekte, bu da daha kapsamlı ve etkili bir kapsama alanı sağlamaktadır. Örneğin Avustralya'da hükümet, yaşlılar ve yerli Avustralyalılar için aşıları sübvanse etmektedir.[91]

ABD merkezli bağımsız bir kuruluş olan Public Health Law Research, 2009 yılında, özellikle savunmasız nüfuslar arasında belirli hastalıkların görülme sıklığını azaltmanın bir yolu olarak belirli işler için bir koşul olarak aşı yapılmasını zorunlu kılmanın etkinliğini değerlendirmek için yeterli kanıt olmadığını;[92] çocuk bakım tesislerine ve okullara devam etmek için bir koşul olarak aşı yapılmasını zorunlu kılmanın etkinliğini destekleyen yeterli kanıt olduğunu[93] ve reçete yetkisi olmayan sağlık çalışanlarının bir halk sağlığı müdahalesi olarak aşı uygulamasına izin veren daimi emirlerin etkinliğini destekleyen güçlü kanıtlar olduğunu bildirmiştir.[94]

Fraksiyonel doz aşılama

Fraksiyonel doz aşılama, belirli bir aşı stoğu ile daha fazla bireyin aşılanmasına izin vermek için bir aşının dozunu azaltır ve bireysel koruma için toplumsal faydayı takas eder. Birçok aşının doğrusal olmama özelliklerine dayanarak, yoksulluk hastalıklarında etkilidir[95] ve aşı arzının sınırlı olduğu COVID-19 gibi pandemi dalgalarında fayda vaat etmektedir.[96]

Davalar

Son yıllarda aşı yaralanmalarına ilişkin iddialar ABD'de dava konusu olmuştur. Çoğu halk sağlığı yetkilisi yaralanma iddialarının asılsız olduğunu söylese de bazı aileler sempatik jürilerden önemli ödüller kazanmıştır.[97] Buna karşılık, birkaç aşı üreticisi üretimi durdurdu ve ABD hükümeti halk sağlığına tehdit oluşturabileceği sebebiyle üreticileri aşı yaralanması iddialarından kaynaklanan sorumluluklardan korumak için yasalar çıkardı.[97] Aşıların hastalığa karşı bir bariyer olarak uygulanabilirliğini desteklemek için çok sayıda aşının güvenliği ve yan etkileri test edilmiştir. Grip aşısı kontrollü deneylerde test edilmiş ve plasebo ile eşit derecede ihmal edilebilir yan etkilere sahip olduğu kanıtlanmıştır.[98] Ailelerin bazı endişeleri, aşılara güvenmemelerine veya aşıları reddetmelerine neden olan sosyal inançlar ve normlardan kaynaklanmış olabilir ve bu da asılsız yan etkilerdeki bu tutarsızlığa katkıda bulunabilir.[99]

Karşıtlık

Ana madde: Aşı karşıtlığı
67 ülkeyi kapsayan küresel anket sorusuna verilen yanıtlar: "Genel olarak aşıların güvenli olduğunu düşünüyorum". Bu görsel, bir önceki ifadeye "Kesinlikle katılmıyorum" veya "Katılmama eğilimindeyim" şeklinde cevap verenlerin dağılımını göstermektedir.[100]

Çok çeşitli aşı eleştirmenlerinden gelen aşı karşıtlığı, ilk aşılama kampanyalarından beri var olmuştur.[88] Bulaşıcı hastalıklardan kaynaklanan ciddi hastalık ve ölümleri önlemenin faydalarının, bağışıklamayı takiben nadir görülen ciddi advers etki risklerinden çok daha ağır bastığı yaygın olarak kabul edilmektedir.[101] Bazı çalışmalar, mevcut aşı programlarının bebek ölümlerini ve hastaneye yatış oranlarını artırdığını gösterdiğini iddia etmiştir;[102][103] ancak bu çalışmalar doğası gereği korelasyoneldir ve bu nedenle nedensel etkileri gösteremezler ve çalışmalar ayrıca rapor ettikleri karşılaştırmaları cımbızladıkları, karşıt bir sonucu destekleyen tarihsel eğilimleri göz ardı ettikleri ve aşıları "tamamen keyfi ve hatalarla dolu" bir şekilde saydıkları için eleştirilmiştir.[104][105]

Aşılamanın ahlakı, etiği, etkinliği ve güvenliği konusunda çeşitli tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bazı aşı eleştirmenleri aşıların hastalıklara karşı etkisiz olduğunu[106] veya aşı güvenliği çalışmalarının yetersiz olduğunu söylemektedir.[106] Bazı dini gruplar aşılamaya izin vermemekte,[107] bazı siyasi gruplar ise bireysel özgürlük gerekçesiyle zorunlu aşılamaya karşı çıkmaktadır.[88] Buna karşılık, aşıların tıbbi riskleri hakkında asılsız bilgilerin yayılmasının, sadece ebeveynleri aşı olmayı reddeden çocuklarda değil, aynı zamanda yaş veya bağışıklık yetersizliği nedeniyle aşılanamayan ve aşılanmamış taşıyıcılardan enfeksiyon kapabilecek çocuklarda da yaşamı tehdit eden enfeksiyon oranlarını artırdığına dair endişeler dile getirilmiştir (bkz. sürü bağışıklığı).[108] Bazı ebeveynler aşıların otizme neden olduğuna inanmaktadırlar, ancak bu fikri destekleyen hiçbir bilimsel kanıt bulunmamaktadır.[109] 2011 yılında, KKK aşısının otizme neden olduğu teorisinin önde gelen savunucularından Andrew Wakefield'in araştırma verilerini tahrif etmek için mali olarak motive edildiği tespit edilmiş ve ardından tıbbi lisansı elinden alınmıştır.[110] Amerika Birleşik Devletleri'nde tıbbi olmayan nedenlerle aşıları reddeden kişiler, kızamık vakalarının ve bu hastalıktan kaynaklanan kalıcı işitme kaybı ve ölüm vakalarının büyük bir yüzdesini oluşturmaktadır.[111]

Birçok ebeveyn çocuklarını aşılatmamaktadır çünkü aşılama sayesinde hastalıkların artık mevcut olmadığını düşünmektedirler.[112] Bu yanlış bir varsayımdır, zira bağışıklama programları ile kontrol altında tutulan hastalıklar, bağışıklama bırakıldığında geri dönebilir ve dönmektedir. Bu patojenler, patojenin aşılanmamış konakçılarda yaşayabildiğinde mutasyona uğrama kabiliyeti nedeniyle aşılanmış insanları enfekte edebilir.[113][114]

Aşılama ve otizm

Ana madde: Aşılar ve otizm

Aşılar ve otizm arasında bir bağlantı olduğu düşüncesi, 1998 yılında Lancet dergisinde yayınlanan ve başyazarı doktor Andrew Wakefield olan bir makalede ortaya çıkmıştır. Wakefield'in çalışması, yaşları 3 ila 10 arasında değişen 12 hastanın sekizinde KKK aşısının (kızamık, kabakulak ve kızamıkçık aşısı) ardından otizmle uyumlu davranışsal semptomlar geliştiği sonucuna varmıştır.[115] Makale bilimsel titizlikten yoksun olduğu gerekçesiyle geniş çapta eleştirilmiş ve Wakefield'in makaledeki verileri tahrif ettiği kanıtlanmıştır.[115] 2004 yılında, orijinal 12 ortak yazardan 10'u (Wakefield hariç) makalenin geri çekilmesini yayınladı ve şunları belirtti: "Veriler yetersiz olduğu için bu makalede KKK aşısı ile otizm arasında nedensel bir bağlantı kurulmadığını açıkça belirtmek isteriz."[116] 2010 yılında The Lancet, tahrif edilmiş veriler ve protokoller de dahil olmak üzere makalenin çeşitli unsurlarının yanlış olduğunu belirterek makaleyi resmen geri çekti. Makale, özellikle Amerika Birleşik Devletleri'nde çok daha büyük bir aşı karşıtı harekete yol açtı ve makalenin sahte olduğu gösterilmesine ve büyük ölçüde geri çekilmesine rağmen, her dört ebeveynden biri hala aşıların otizme neden olabileceğine inanıyor.[117]

Bugüne kadar, tüm doğrulanmış ve kesin çalışmalar aşılar ve otizm arasında bir ilişki olmadığını göstermiştir.[118] 2015'te yayınlanan çalışmalardan biri, otizm ile KKK aşısı arasında bir bağlantı olmadığını doğrulamaktadır. Bebeklere KKK aşısını içeren bir sağlık planı verilmiş ve beş yaşına gelene kadar sürekli olarak incelenmişlerdir. Aşı ile normal gelişim gösteren ya da otizmli bir kardeşe sahip olan çocukların kendilerinin de otizm geliştirme riskinin daha yüksek olması arasında bir bağlantı bulunmamıştır.[119]

Doğru bilgiden önce yanlış bilgi alındığında insanların hafızasını düzeltmek zor olabilir. Wakefield çalışmasının aleyhinde pek çok kanıt olmasına ve yazarların çoğu tarafından geri çekmeler yayınlanmasına rağmen, pek çok insan hala hafızalarında yer ettiği için çalışmaya inanmaya ve kararlarını buna dayandırmaya devam etmektedir. Kamu hafızasındaki yanlış bilgileri düzeltmenin etkili yollarını belirlemek için çalışmalar ve araştırmalar yürütülmektedir.[120]

Uygulama yolları

Ayrıca bakınız: Aşılama takvimi

Aşı uygulaması oral, enjeksiyon (kas içi, deri içi, deri altı), ponksiyon, transdermal veya intranazal olabilir.[121] Son zamanlarda yapılan birçok klinik çalışma, aşıların mukozal yüzeyler yoluyla yaygın mukozal bağışıklık sistemi tarafından alınmasını ve böylece enjeksiyon ihtiyacını ortadan kaldırmayı amaçlamıştır.[122]

Aşılama ekonomisi

Sağlık genellikle bir ülkenin ekonomik refahını belirleyen ölçütlerden biri olarak kullanılır. Bunun nedeni, daha sağlıklı bireylerin genellikle bir ülkenin ekonomik kalkınmasına katkıda bulunmaya hasta olanlardan daha uygun olmasıdır.[123] Bunun pek çok nedeni vardır. Örneğin, grip aşısı olan bir kişi sadece kendisini grip riskinden korumakla kalmaz, aynı zamanda çevresindekilere hastalık bulaştırmasını da engellemiş olur.[124] Bu da daha sağlıklı bir toplum yaratarak bireylerin ekonomik olarak daha üretken olmalarını sağlar. Sonuç olarak çocuklar okula daha sık gidebilmekte ve akademik olarak daha başarılı oldukları görülmektedir. Benzer şekilde, yetişkinler de daha sık, daha verimli ve daha etkin çalışabilmektedir.[123][125]

Maliyetler ve faydalar

Genel olarak, aşılar topluma net bir fayda sağlamaktadır. Aşılar, özellikle uzun vadeli etkileri göz önünde bulundurulduğunda, genellikle yüksek yatırım getirisi (ROI) değerleriyle dikkat çekmektedir.[126] Bazı aşıların ROI değerleri diğerlerinden çok daha yüksektir. Çalışmalar, aşılamanın faydalarının maliyetlere oranının difteri/boğmaca için 27:1, kızamık için 13,5:1, suçiçeği için 4,76:1 ve pnömokok konjugatı için 0,68-1,1:1 değerinde önemli ölçüde farklılık gösterebileceğini göstermiştir.[124] Bazı hükümetler, aşılara atfedilen yüksek ROI değerleri nedeniyle aşı maliyetlerini sübvanse etmeyi tercih etmektedir. Amerika Birleşik Devletleri, çocuk aşılarının yarısından fazlasını sübvanse etmektedir ve bu aşıların her birinin maliyeti 400 ila 600 dolar arasındadır. Çocukların çoğu aşılanıyor olsa da ABD'nin yetişkin nüfusu hâlâ önerilen aşılama seviyelerinin altındadır. Bu soruna birçok faktör atfedilebilir. Başka sağlık sorunları olan pek çok yetişkin güvenli bir şekilde aşılanamazken, bazıları da özel mali çıkarlar uğruna aşılanmamayı tercih ediyor. Birçok Amerikalının sigortası yoktur ve bu nedenle aşılar için cepten ödeme yapmaları gerekmektedir. Diğerleri ise yüksek muafiyetler ve katkı payları ödemekle yükümlüdür. Aşılar genellikle uzun vadeli ekonomik faydalar sağlasa da birçok hükümet işgücü ve üretimle ilgili yüksek kısa vadeli maliyetleri ödemekte zorlanmaktadır. Sonuç olarak, birçok ülke bu tür hizmetleri sağlamayı ihmal etmektedir.[124]

2021 tarihli bir makaleye göre, haemophilus influenzae tip b, hepatit B, insan papilloma virüsü, Japon ensefaliti, kızamık, neisseria meningitidis serogrup A, rotavirüs, kızamıkçık, streptococcus pneumoniae ve sarıhummaya karşı yapılan aşılar 2000'den 2019'a kadar tahmini 50 milyon ölümü önlemiştir.[127] Makale, "COVID-19 ile ilgili aksaklıklardan önce aşı etkisinin en büyük değerlendirmesini temsil ediyor".[127] Haziran 2022'de yapılan bir çalışmaya göre, COVID-19 aşıları 8 Aralık 2020'den 8 Aralık 2021'e kadar 185 ülke ve bölgede 14,4 ila 19,8 milyon ek ölümü önlemiştir.[128][129]

Her biri için en az bir aşı geliştirmenin 2,8 milyar ila 3,7 milyar dolara mal olacağını tahmin etmişlerdir. Bu, bir salgının potansiyel maliyetiyle karşılaştırılmalıdır. Doğu Asya'daki 2003 SARS salgını 54 milyar dolara mal olmuştur.[130]

Oyun teorisi, finansal ve finansal olmayan maliyet ve faydaları içerebilen maliyet ve faydaları modellemek için fayda fonksiyonlarını kullanır. Son yıllarda, oyun teorisinin toplumlarda aşı alımını modellemek için etkili bir şekilde kullanılabileceği ileri sürülmüştür. Araştırmacılar bu amaçla oyun teorisini grip ve kızamık gibi hastalıklar bağlamında aşı alımını analiz etmek için kullanmışlardır.[131]

Galeri

  • Dr. Jenner ilk aşısını 8 yaşında bir çocuk olan James Phipps'e yapıyor. 14 Mayıs 1796. Ernest Board tarafından yapılmış resim (20. yüzyıl başı)
    Dr. Jenner ilk aşısını 8 yaşında bir çocuk olan James Phipps'e yapıyor. 14 Mayıs 1796. Ernest Board tarafından yapılmış resim (20. yüzyıl başı)
  • James Gillray'in The Cow-Pock-or-the Wonderful Effects of the New Inoculation! adlı 1802 tarihli eseri, inek benzeri uzantılar çıkaracağından korkan aşılanmış hastaların karikatürüdür
    James Gillray'in The Cow-Pock-or-the Wonderful Effects of the New Inoculation! adlı 1802 tarihli eseri, inek benzeri uzantılar çıkaracağından korkan aşılanmış hastaların karikatürüdür
  • Louis-Léopold Boilly'den La vaccine or Le préjugé vaincu, 1807
    Louis-Léopold Boilly'den La vaccine or Le préjugé vaincu, 1807
  • Bir doktor küçük bir kıza aşı yapıyor, bluzları gevşemiş diğer kızlar endişeyle sıralarını bekliyor. Ressam: Lance Calkin
    Bir doktor küçük bir kıza aşı yapıyor, bluzları gevşemiş diğer kızlar endişeyle sıralarını bekliyor. Ressam: Lance Calkin
  • Von Behring'i serumu muslukla çıkarırken gösteren Alman karikatürü
    Von Behring'i serumu muslukla çıkarırken gösteren Alman karikatürü
  • Les Malheurs de la Vaccine (Ekonomik açıdan aşılamanın tarihi: Satılık bir eczane; modası geçmiş bir inokülist işyerini satıyor; Jenner, solda, neşterle bir iskeleti takip ediyor)
    Les Malheurs de la Vaccine (Ekonomik açıdan aşılamanın tarihi: Satılık bir eczane; modası geçmiş bir inokülist işyerini satıyor; Jenner, solda, neşterle bir iskeleti takip ediyor)

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Herd immunity (Herd protection) | Vaccine Knowledge". vk.ovg.ox.ac.uk. Erişim tarihi: 12 November 2020. 
  2. ^ Fiore AE, Bridges CB, Cox J (2009). "Seasonal Influenza Vaccines". Vaccines for Pandemic Influenza. Current Topics in Microbiology and Immunology. 333. ss. 43–82. doi:10.1007/978-3-540-92165-3_3. ISBN 978-3-540-92164-6. PMID 19768400. 
  3. ^ Chang Y, Brewer NT, Rinas AC, Schmitt K, Smith JS (July 2009). "Evaluating the impact of human papillomavirus vaccines". Vaccine. 27 (32): 4355–62. doi:10.1016/j.vaccine.2009.03.008. PMID 19515467. 
  4. ^ Liesegang TJ (August 2009). "Varicella zoster virus vaccines: effective, but concerns linger". Canadian Journal of Ophthalmology. 44 (4): 379–84. doi:10.3129/i09-126. PMID 19606157. 
  5. ^ A CDC framework for preventing infectious diseases (PDF). United States Centers for Disease Control and Prevention. October 2011. 14 September 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Vaccines are our most effective and cost-saving tools for disease prevention, preventing untold suffering and saving tens of thousands of lives and billions of dollars in healthcare costs each year 
  6. ^ Gellin B (1 June 2000). "Vaccines and Infectious Diseases: Putting Risk into Perspective". American Medical Association Briefing on Microbial Threats. National Press Club Washington, DC. 24 November 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Vaccines are the most effective public health tool ever created. 
  7. ^ "Vaccine-preventable diseases". Public Health Agency of Canada. 7 October 2002. 24 March 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Vaccines still provide the most effective, longest-lasting method of preventing infectious diseases in all age groups 
  8. ^ "NIAID Biodefense Research Agenda for Category B and C Priority Pathogens" (PDF). United States National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID). 4 March 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Vaccines are the most effective method of protecting the public against infectious diseases. 
  9. ^ Phadke VK, Bednarczyk RA, Salmon DA, Omer SB (March 2016). "Association Between Vaccine Refusal and Vaccine-Preventable Diseases in the United States: A Review of Measles and Pertussis". JAMA. 315 (11): 1149–58. doi:10.1001/jama.2016.1353. PMC 5007135 $2. PMID 26978210. 
  10. ^ a b "Vaccines and immunization". World Health Organization (İngilizce). Erişim tarihi: 2022-09-18. 
  11. ^ Williams 2010, s. 60.
  12. ^ a b Lombard M, Pastoret PP, Moulin AM (April 2007). "A brief history of vaccines and vaccination". Revue Scientifique et Technique. 26 (1): 29–48. doi:10.20506/rst.26.1.1724. PMID 17633292. 
  13. ^ Behbehani AM (December 1983). "The smallpox story: life and death of an old disease". Microbiological Reviews. 47 (4): 455–509. doi:10.1128/MMBR.47.4.455-509.1983. PMC 281588 $2. PMID 6319980. 
  14. ^ a b Plett PC (2006). "[Peter Plett and other discoverers of cowpox vaccination before Edward Jenner]". Sudhoffs Archiv (Almanca). 90 (2): 219–32. PMID 17338405. 15 February 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 March 2008. 
  15. ^ Riedel S (January 2005). "Edward Jenner and the history of smallpox and vaccination". Proceedings. 18 (1): 21–5. doi:10.1080/08998280.2005.11928028. PMC 1200696 $2. PMID 16200144. 
  16. ^ Koplow DA (2003). Smallpox: the fight to eradicate a global scourge. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-24220-3. 
  17. ^ "UC Davis Magazine, Summer 2006: Epidemics on the Horizon". 11 December 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 January 2008. 
  18. ^ "How Poxviruses Such As Smallpox Evade The Immune System". ScienceDaily (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-10-17. 
  19. ^ McNeil DG (26 April 2019). "Religious Objections to the Measles Vaccine? Get the Shots, Faith Leaders Say". The New York Times. Erişim tarihi: 29 April 2019. 
  20. ^ CDC (April 1999). "Ten great public health achievements--United States, 1900-1999". MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 48 (12): 241–3. PMID 10220250. 
  21. ^ Kwong PD (November 2017). "What Are the Most Powerful Immunogen Design Vaccine Strategies? A Structural Biologist's Perspective". Cold Spring Harbor Perspectives in Biology. 9 (11): a029470. doi:10.1101/cshperspect.a029470. PMC 5666634 $2. PMID 28159876. 
  22. ^ "Vaccine Overview" (PDF). Smallpox Fact Sheet. 2 January 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 January 2008. 
  23. ^ Rupprecht CE, Briggs D, Brown CM, Franka R, Katz SL, Kerr HD, ve diğerleri. (March 2010). "Use of a reduced (4-dose) vaccine schedule for postexposure prophylaxis to prevent human rabies: recommendations of the advisory committee on immunization practices". MMWR. Recommendations and Reports. 59 (RR-2): 1–9. PMID 20300058. 
  24. ^ Oppenheimer SB, Alvarez M, Nnoli J (2008). "Carbohydrate-based experimental therapeutics for cancer, HIV/AIDS and other diseases". Acta Histochemica. 110 (1): 6–13. doi:10.1016/j.acthis.2007.08.003. PMC 2278011 $2. PMID 17963823. 
  25. ^ Goñi F, Sigurdsson EM (February 2005). "New directions towards safer and effective vaccines for Alzheimer's disease". Current Opinion in Molecular Therapeutics. 7 (1): 17–23. PMID 15732525. 
  26. ^ Irvine DJ, Swartz MA, Szeto GL (November 2013). "Engineering synthetic vaccines using cues from natural immunity". Nature Materials. 12 (11): 978–90. Bibcode:2013NatMa..12..978I. doi:10.1038/nmat3775. PMC 3928825 $2. PMID 24150416. 
  27. ^ "Immunity Types". Centers for Disease Control and Prevention. Erişim tarihi: 20 October 2015. 
  28. ^ Wiedermann U, Garner-Spitzer E, Wagner A (2016). "Primary vaccine failure to routine vaccines: Why and what to do?". Human Vaccines & Immunotherapeutics. 12 (1): 239–43. doi:10.1080/21645515.2015.1093263. PMC 4962729 $2. PMID 26836329. 
  29. ^ "The Smallpox Epidemic of 1862 (Victoria BC)--Doctors and Diagnosis". web.uvic.ca. Erişim tarihi: 29 September 2016. 
  30. ^ "Doctors and diagnosis The difference between Vaccination and Inoculation". Web.uvic.ca. Erişim tarihi: 8 January 2014. 
  31. ^ "Edward Jenner – (1749–1823)". Sundaytimes.lk. 1 June 2008. 26 September 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 July 2009. 
  32. ^ "History – Edward Jenner (1749–1823)". BBC. Erişim tarihi: 1 March 2014. 
  33. ^ "Edward Jenner – Smallpox and the Discovery of Vaccination". dinweb.org. 27 August 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 April 2010. 
  34. ^ Caddy, Sarah L. (5 January 2021). "Coronavirus: few vaccines prevent infection – here's why that's not a problem". The Conversation. Erişim tarihi: 18 December 2022. 
  35. ^ "History of Vaccine Safety History Ensuring Safety Vaccine Safety CDC". www.cdc.gov. 10 January 2019. Erişim tarihi: 12 March 2019. 
  36. ^ a b Chen RT, Hibbs B (July 1998). "Vaccine safety: current and future challenges". Pediatric Annals. 27 (7): 445–55. doi:10.3928/0090-4481-19980701-11. PMID 9677616. 
  37. ^ a b c d e f g "Making Safe Vaccines NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases". www.niaid.nih.gov. Erişim tarihi: 12 March 2019. 
  38. ^ a b c "Vaccines: Vac-Gen/Side Effects". www.cdc.gov. 12 July 2018. Erişim tarihi: 12 March 2019. 
  39. ^ a b c d "Ensuring Vaccine Safety Ensuring Safety Vaccine Safety CDC". www.cdc.gov. 12 December 2018. Erişim tarihi: 12 March 2019. 
  40. ^ Redoni M, Yacoub S, Rivino L, Giacobbe DR, Luzzati R, Di Bella S (July 2020). "Dengue: Status of current and under-development vaccines". Reviews in Medical Virology. 30 (4): e2101. doi:10.1002/rmv.2101. hdl:1983/6d38d9b6-8e1b-4a84-85e3-edab4fc41957. PMID 32101634. 
  41. ^ Doshi, Peter (20 September 2018). "Pandemrix vaccine: why was the public not told of early warning signs?". BMJ. 362: k3948. doi:10.1136/bmj.k3948. PMID 30237282. 
  42. ^ "Narcolepsy Following Pandemrix in Europe". www.cdc.gov. 20 August 2020. Erişim tarihi: 3 January 2021. 
  43. ^ "Vaccines: Vac-Gen/Additives in Vaccines Fact Sheet". www.cdc.gov. 12 July 2018. Erişim tarihi: 15 March 2019. 
  44. ^ a b "Adjuvants help vaccines work better. Vaccine Safety CDC". www.cdc.gov. 23 January 2019. Erişim tarihi: 15 March 2019. 
  45. ^ Jefferson T, Rudin M, Di Pietrantonj C (February 2004). "Adverse events after immunisation with aluminium-containing DTP vaccines: systematic review of the evidence". The Lancet. Infectious Diseases. 4 (2): 84–90. doi:10.1016/S1473-3099(04)00927-2. PMID 14871632. 
  46. ^ Mitkus RJ, King DB, Hess MA, Forshee RA, Walderhaug MO (November 2011). "Updated aluminum pharmacokinetics following infant exposures through diet and vaccination". Vaccine. 29 (51): 9538–43. doi:10.1016/j.vaccine.2011.09.124. PMID 22001122. 
  47. ^ a b c d "Thimerosal in Vaccines Thimerosal Concerns Vaccine Safety CDC". www.cdc.gov. 24 January 2019. Erişim tarihi: 22 March 2019. 
  48. ^ Ball LK, Ball R, Pratt RD (May 2001). "An assessment of thimerosal use in childhood vaccines". Pediatrics. 107 (5): 1147–54. doi:10.1542/peds.107.5.1147. PMID 11331700. 
  49. ^ "Vaccine Safety & Availability - Thimerosal and Vaccines". www.fda.gov. Erişim tarihi: 22 March 2019. 
  50. ^ a b c "Vaccine Safety Monitoring Monitoring Ensuring Safety Vaccine Safety CDC". www.cdc.gov. 12 December 2018. Erişim tarihi: 24 March 2019. 
  51. ^ "Vaccine Adverse Event Reporting System (VAERS)". vaers.hhs.gov. Erişim tarihi: 24 March 2019. 
  52. ^ "About the Center for Biologics Evaluation and Research (CBER)". www.fda.gov. 7 February 2019. Erişim tarihi: 24 March 2019. 
  53. ^ "Immunization Action Coalition (IAC): Vaccine Information for Health Care Professionals". www.immunize.org. Erişim tarihi: 24 March 2019. 
  54. ^ "Vaccine Safety Datalink (VSD) VSD Monitoring Ensuring Safety Vaccine Safety CDC". www.cdc.gov. 10 January 2019. Erişim tarihi: 24 March 2019. 
  55. ^ "Official web site of the U.S. Health Resources & Services Administration". www.hrsa.gov. Erişim tarihi: 24 March 2019. 
  56. ^ "Home". Institute For Safe Medication Practices. Erişim tarihi: 24 March 2019. 
  57. ^ "National Institutes of Health (NIH)". National Institutes of Health (NIH). Erişim tarihi: 24 March 2019. 
  58. ^ "National Vaccine Program Office (NVPO)". HHS.gov. 30 March 2016. Erişim tarihi: 24 March 2019. 
  59. ^ a b "Vaccine safety, surveillance and reporting". Government of Canada. 22 April 2014. Erişim tarihi: 14 April 2020. 
  60. ^ "Share of children who receive key vaccines in target populations". Our World in Data. Erişim tarihi: 5 March 2020. 
  61. ^ "Global vaccination coverage". Our World in Data. Erişim tarihi: 5 March 2020. 
  62. ^ "Global Immunization Data" (PDF). 
  63. ^ Ehreth J (January 2003). "The global value of vaccination". Vaccine. 21 (7–8): 596–600. doi:10.1016/S0264-410X(02)00623-0. PMID 12531324. 
  64. ^ Roush SW, Murphy TV (November 2007). "Historical comparisons of morbidity and mortality for vaccine-preventable diseases in the United States". JAMA. 298 (18): 2155–63. doi:10.1001/jama.298.18.2155. PMID 18000199. 
  65. ^ "Vaccines for Children Program (VFC)". CDC. 2 April 2019. Erişim tarihi: 8 December 2019. 
  66. ^ "Program for Distribution of Pediatric Vaccines". Social Security. U.S. Government. Erişim tarihi: 8 December 2019. 
  67. ^ "Measles | History of Measles | CDC". www.cdc.gov. 25 February 2019. Erişim tarihi: 28 March 2019. 
  68. ^ "Measles | Cases and Outbreaks | CDC". www.cdc.gov. 24 March 2019. Erişim tarihi: 28 March 2019. 
  69. ^ Needham J (2000). Science and Civilisation in China: Volume 6, Biology and Biological Technology, Part 6, Medicine. Cambridge University Press. s. 154. ISBN 9780521632621. 
  70. ^ Williams G (2010). Angel of Death. Basingstoke c: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-27471-6. 
  71. ^ Silverstein AM (2009). A History of Immunology (2nd bas.). Academic Press. s. 293. ISBN 9780080919461. 
  72. ^ Gross CP, Sepkowitz KA (July 1998). "The myth of the medical breakthrough: smallpox, vaccination, and Jenner reconsidered". International Journal of Infectious Diseases. 3 (1): 54–60. doi:10.1016/s1201-9712(98)90096-0. PMID 9831677. 
  73. ^ Dunning R (1800). "Some observations on vaccination, or, The inoculated cow-pox; Some observations on vaccination; Inoculated cow-pox; Observations, & c; Observations, &c". Contagion – CURIOSity Digital Collections (İngilizce). March and Teape. Erişim tarihi: 2 April 2020. 
  74. ^ Sethu, Divya (16 March 2021). "How 3 Mysore Queens Became The Face Of A Campaign For The World's First Vaccine". The Better India. 
  75. ^ "An Indian Queen's "Vaccine Selfie" in Oils". www.gavi.org (İngilizce). 
  76. ^ "The Indian queens who modelled for the world's first vaccine". BBC News. 19 September 2020. 
  77. ^ Foege WH (2011). House on Fire: The Fight to Eradicate Smallpox. University of California Press. s. 92. ISBN 978-0-520-26836-4. 
  78. ^ a b c d Bennett M (2016). The War Against Smallpox: Edward Jenner and the Global Spread of Vaccination. Cambridge University Press. ISBN 9780521765671. 
  79. ^ "Exhibition tells story of Spanish children used as vaccine fridges in 1803". the Guardian (İngilizce). 2021-07-27. Erişim tarihi: 2021-07-31. 
  80. ^ "Prvo vakcinisanje u Kragujevcu". 
  81. ^ a b c d Brunton D (2008). The Politics of Vaccination: Practice and Policy in England, Wales, Ireland, and Scotland, 1800-1874. University Rochester Press. ISBN 9781580460361. 
  82. ^ a b c d e f Magner LN (2009). A History of Infectious Diseases and the Microbial World. ABC-CLIO. ISBN 9780275995058. 
  83. ^ Jaupart P, Dipple L, Dercon S (3 December 2019). "Has Gavi lived up to its promise? Quasi-experimental evidence on country immunisation rates and child mortality". BMJ Global Health. 3 (4): e001789. doi:10.1136/bmjgh-2019-001789. PMC 6936423 $2. PMID 31908857. 
  84. ^ UNICEF UK, Child Matters, Summer 2023, pp. 10-11
  85. ^ Brunton D (2008). The Politics of Vaccination: Practice and Policy in England, Wales, Ireland, and Scotland, 1800–1874. University of Rochester Press. s. 39. 
  86. ^ "State Vaccination Requirements". CDC. 11 March 2019. Erişim tarihi: 7 December 2019. 
  87. ^ Tolley K (May 2019). "School Vaccination Wars". History of Education Quarterly. 59 (2): 161–194. doi:10.1017/heq.2019.3. 
  88. ^ a b c Wolfe RM, Sharp LK (August 2002). "Anti-vaccinationists past and present". BMJ. 325 (7361): 430–2. doi:10.1136/bmj.325.7361.430. PMC 1123944 $2. PMID 12193361. 
  89. ^ Salmon DA, Teret SP, MacIntyre CR, Salisbury D, Burgess MA, Halsey NA (February 2006). "Compulsory vaccination and conscientious or philosophical exemptions: past, present, and future". Lancet. 367 (9508): 436–42. doi:10.1016/S0140-6736(06)68144-0. PMID 16458770. 
  90. ^ Mhatre SL, Schryer-Roy AM (October 2009). "The fallacy of coverage: uncovering disparities to improve immunization rates through evidence. Results from the Canadian International Immunization Initiative Phase 2 – Operational Research Grants". BMC International Health and Human Rights. 9 (S1): S1. doi:10.1186/1472-698X-9-S1-S1. PMC 3226229 $2. PMID 19828053. 
  91. ^ "Time to think about vaccinations again?". Medicines Talk (No. 32 Summer 2009). Sydney, Australia: NPS MedicineWise. 1 February 2010. 27 July 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  92. ^ "Laws and Policies Requiring Specified Vaccinations among High Risk Populations". Public Health Law Research. 7 December 2009. Erişim tarihi: 19 November 2014. 
  93. ^ "Vaccination Requirements for Child Care, School and College Attendance". Public Health Law Research. 12 July 2009. Erişim tarihi: 19 November 2014. 
  94. ^ "Standing Orders for Vaccination". Public Health Law Research. 12 July 2009. Erişim tarihi: 8 January 2014. 
  95. ^ Nelson, Katherine S.; Janssen, Julia M.; Troy, Stephanie B.; Maldonado, Yvonne (2012-01-05). "Intradermal fractional dose inactivated polio vaccine: A review of the literature". Vaccine (İngilizce). 30 (2): 121–125. doi:10.1016/j.vaccine.2011.11.018. ISSN 0264-410X. PMID 22100886. 
  96. ^ Hunziker P (2021-07-24). "Personalized-dose Covid-19 vaccination in a wave of virus Variants of Concern: Trading individual efficacy for societal benefit". Precision Nanomedicine (İngilizce). 4 (3): 805–820. doi:10.33218/001c.26101. 
  97. ^ a b Sugarman SD (September 2007). "Cases in vaccine court—legal battles over vaccines and autism". The New England Journal of Medicine. 357 (13): 1275–7. doi:10.1056/NEJMp078168. PMID 17898095. 
  98. ^ Nichol KL, Margolis KL, Lind A, Murdoch M, McFadden R, Hauge M, Magnan S, Drake M (July 1996). "Side effects associated with influenza vaccination in healthy working adults. A randomized, placebo-controlled trial". Archives of Internal Medicine. 156 (14): 1546–50. doi:10.1001/archinte.1996.00440130090009. PMID 8687262. 
  99. ^ Oraby T, Thampi V, Bauch CT (April 2014). "The influence of social norms on the dynamics of vaccinating behaviour for paediatric infectious diseases". Proceedings. Biological Sciences. 281 (1780): 20133172. doi:10.1098/rspb.2013.3172. PMC 4078885 $2. PMID 24523276. 
  100. ^ Larson HJ, de Figueiredo A, Xiahong Z, Schulz WS, Verger P, Johnston IG, Cook AR, Jones NS (October 2016). "The State of Vaccine Confidence 2016: Global Insights Through a 67-Country Survey". eBioMedicine. 12: 295–301. doi:10.1016/j.ebiom.2016.08.042. PMC 5078590 $2. PMID 27658738. 
  101. ^ Bonhoeffer J, Heininger U (June 2007). "Adverse events following immunization: perception and evidence". Current Opinion in Infectious Diseases. 20 (3): 237–46. doi:10.1097/QCO.0b013e32811ebfb0. PMID 17471032. 
  102. ^ Miller NZ, Goldman GS (September 2011). "Infant mortality rates regressed against number of vaccine doses routinely given: is there a biochemical or synergistic toxicity?". Human & Experimental Toxicology. 30 (9): 1420–8. doi:10.1177/0960327111407644. PMC 3170075 $2. PMID 21543527. 
  103. ^ Goldman GS, Miller NZ (October 2012). "Relative trends in hospitalizations and mortality among infants by the number of vaccine doses and age, based on the Vaccine Adverse Event Reporting System (VAERS), 1990–2010". Human & Experimental Toxicology. 31 (10): 1012–21. doi:10.1177/0960327112440111. PMC 3547435 $2. PMID 22531966. 
  104. ^ Science Mom, Catherina (9 May 2011). "Infant mortality and vaccines". Just The Vax. Blogspot.com. Erişim tarihi: 10 October 2019. 
  105. ^ Miller, N.; Goldman, G. (2011). "Infant mortality rates regressed against number of vaccine doses routinely given: Is there a biochemical or synergistic toxicity?". Human & Experimental Toxicology. doi:10.1177/0960327111407644. ISSN 0960-3271. 
  106. ^ a b Halvorsen R (2007). The Truth about Vaccines. Gibson Square. ISBN 978-1-903933-92-3. 
  107. ^ Sinal SH, Cabinum-Foeller E, Socolar R (July 2008). "Religion and medical neglect". Southern Medical Journal. 101 (7): 703–6. doi:10.1097/SMJ.0b013e31817997c9. PMID 18580731. 
  108. ^ Omer SB, Salmon DA, Orenstein WA, deHart MP, Halsey N (May 2009). "Vaccine refusal, mandatory immunization, and the risks of vaccine-preventable diseases". The New England Journal of Medicine. 360 (19): 1981–8. doi:10.1056/NEJMsa0806477. PMID 19420367. 
  109. ^ Gross L (May 2009). "A broken trust: lessons from the vaccine--autism wars". PLOS Biology. 7 (5): e1000114. doi:10.1371/journal.pbio.1000114. PMC 2682483 $2. PMID 19478850. 
  110. ^ "Retracted autism study an 'elaborate fraud,' British journal finds". CNN.com. 6 January 2011. Erişim tarihi: 26 April 2013. 
  111. ^ Phadke VK, Bednarczyk RA, Salmon DA, Omer SB (March 2016). "Association Between Vaccine Refusal and Vaccine-Preventable Diseases in the United States: A Review of Measles and Pertussis". JAMA. 315 (11): 1149–58. doi:10.1001/jama.2016.1353. PMC 5007135 $2. PMID 26978210. 
  112. ^ "WHO – World Immunization Week 2012". who.int. 21 September 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  113. ^ Inglis-Arkell E (January 2014). "Why anti-vaxxers might be creating a world of more dangerous viruses". io9 (İngilizce). Erişim tarihi: 10 June 2019. 
  114. ^ "Pertussis and Other Diseases Could Return If Vaccination Rates Lag". ContagionLive. Erişim tarihi: 10 June 2019. 
  115. ^ a b Wakefield AJ, Murch SH, Anthony A, Linnell J, Casson DM, Malik M, Berelowitz M, Dhillon AP, Thomson MA, Harvey P, Valentine A, Davies SE, Walker-Smith JA (February 1998). "Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive developmental disorder in children". Lancet. 351 (9103): 637–41. doi:10.1016/S0140-6736(97)11096-0. PMID 9500320.  (Geri çekilmiş)
  116. ^ Murch SH, Anthony A, Casson DH, Malik M, Berelowitz M, Dhillon AP, Thomson MA, Valentine A, Davies SE, Walker-Smith JA (March 2004). "Retraction of an interpretation". Lancet. 363 (9411): 750. doi:10.1016/S0140-6736(04)15715-2. PMID 15016483. 
  117. ^ Daley MF, Glanz JM (September 2011). "Straight talk about vaccination". Scientific American. 305 (3): 32–34. Bibcode:2011SciAm.305b..32D. doi:10.1038/scientificamerican0911-32. PMID 21870438. 
  118. ^ "Vaccines Do Not Cause Autism Concerns Vaccine Safety CDC". www.cdc.gov. 6 February 2019. Erişim tarihi: 22 March 2019. 
  119. ^ Jain A, Marshall J, Buikema A, Bancroft T, Kelly JP, Newschaffer CJ (April 2015). "Autism occurrence by MMR vaccine status among US children with older siblings with and without autism". JAMA. 313 (15): 1534–40. doi:10.1001/jama.2015.3077. PMID 25898051. 
  120. ^ Pluviano S, Watt C, Della Sala S (27 July 2017). "Misinformation lingers in memory: Failure of three pro-vaccination strategies". PLOS ONE. 12 (7): e0181640. Bibcode:2017PLoSO..1281640P. doi:10.1371/journal.pone.0181640. PMC 5547702 $2. PMID 28749996. 
  121. ^ Plotkin SA (2006). Mass Vaccination: Global Aspects – Progress and Obstacles (Current Topics in Microbiology & Immunology). Springer-Verlag Berlin and Heidelberg GmbH & Co. K. ISBN 978-3-540-29382-8. 
  122. ^ Fujkuyama Y, Tokuhara D, Kataoka K, Gilbert RS, McGhee JR, Yuki Y, Kiyono H, Fujihashi K (March 2012). "Novel vaccine development strategies for inducing mucosal immunity". Expert Review of Vaccines. 11 (3): 367–79. doi:10.1586/erv.11.196. PMC 3315788 $2. PMID 22380827. 
  123. ^ a b Quilici S, Smith R, Signorelli C (12 August 2015). "Role of vaccination in economic growth". Journal of Market Access & Health Policy. 3: 27044. doi:10.3402/jmahp.v3.27044. PMC 4802686 $2. PMID 27123174. 
  124. ^ a b c Institute of Medicine; Board on Health Care Services; Committee on the Evaluation of Vaccine Purchase Financing in the United States (10 December 2003). Financing Vaccines in the 21st Century. doi:10.17226/10782. ISBN 978-0-309-08979-1. PMID 25057673. 
  125. ^ "The Economic Side of Vaccines' Positive Externalities". Econlife. 24 February 2015. Erişim tarihi: 7 September 2018. 
  126. ^ Carroll S, Rojas AJ, Glenngård AH, Marin C (12 August 2015). "Vaccination: short- to long-term benefits from investment". Journal of Market Access & Health Policy. 3: 27279. doi:10.3402/jmahp.v3.27279. PMC 4802682 $2. PMID 27123171. 
  127. ^ a b Toor, Jaspreet; Echeverria-Londono, Susy; Li, Xiang; Abbas, Kaja; Carter, Emily D; Clapham, Hannah E; Clark, Andrew; de Villiers, Margaret J; Eilertson, Kirsten; Ferrari, Matthew; Gamkrelidze, Ivane (2021-07-13). Stanley, Margaret; Harper, Diane M; Soldan, Kate (Ed.). "Lives saved with vaccination for 10 pathogens across 112 countries in a pre-COVID-19 world". eLife. 10: e67635. doi:10.7554/eLife.67635. ISSN 2050-084X. PMC 8277373 $2. PMID 34253291. 
  128. ^ Watson OJ, Barnsley G, Toor J, Hogan AB, Winskill P, Ghani AC (June 2022). "Global impact of the first year of COVID-19 vaccination: a mathematical modelling study". The Lancet Infectious Diseases. 22 (9): 1293–1302. doi:10.1016/s1473-3099(22)00320-6. PMC 9225255 $2. PMID 35753318. 
  129. ^ "COVID-19 vaccines saved nearly 20 million lives in a year, study says". CBS News. 24 June 2022. 29 June 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 June 2022. 
  130. ^ "Scientists have estimated the cost of stopping 11 diseases that could kill millions in a pandemic". Vox. 22 October 2018. Erişim tarihi: 2 December 2018. 
  131. ^ Chang SL, Piraveenan M, Pattison P, Prokopenko M (December 2020). "Game theoretic modelling of infectious disease dynamics and intervention methods: a review". Journal of Biological Dynamics. 14 (1): 57–89. arXiv:1901.04143 $2. doi:10.1080/17513758.2020.1720322. PMID 31996099. 

Konuyla ilgili yayınlar

Dış bağlantılar

 

Aşılama hakkında kütüphane kaynakları
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Aşılama&oldid=30391825" sayfasından alınmıştır