Fekal-oral yol

Fekal-oral hastalık bulaşma yollarını gösteren diyagram (dışkı, parmaklar, sinekler, tarlalar, sıvılar, gıda). Dikey mavi çizgiler bariyerleri göstermektedir: tuvaletler, güvenli su, hijyen ve el yıkama.

Fekal-oral yol (oral-fekal yol veya orofekal yol olarak da adlandırılır), dışkı partiküllerindeki patojenlerin bir kişiden başka bir kişinin ağzına geçtiği belirli bir hastalık bulaşma yolunu tanımlar. Fekal-oral yolla hastalık bulaşmasının başlıca nedenleri arasında yeterli sanitasyonun olmaması (açık dışkılamaya yol açması) ve kötü hijyen uygulamaları yer almaktadır. Toprak veya su kütleleri fekal materyal ile kirlenirse, insanlar su kaynaklı hastalıklar veya topraktan bulaşan hastalıklarla enfekte olabilir. Gıdaların dışkı ile kirlenmesi de fekal-oral bulaşmanın bir başka şeklidir. Bir bebeğin bezini değiştirdikten veya anal hijyen sağladıktan sonra ellerin düzgün bir şekilde yıkanması gıda kaynaklı hastalıkların yayılmasını önleyebilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Fekal-oral yoldaki ortak faktörler beş adettir: parmaklar, sinekler, tarlalar, sıvılar ve gıda. Fekal-oral yolla bulaşan hastalıklar arasında tifo, kolera, çocuk felci, hepatit ve başta ishale neden olanlar olmak üzere diğer birçok enfeksiyon yer almaktadır.

Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]

Fekal-oral bulaşma genellikle bir bulaşma yolu olarak tartışılsa da aslında patojenin giriş ve çıkış portallarının bir özelliğidir ve diğer bulaşma yollarının birçoğunda faaliyet gösterebilir.^[1] Fekal-oral bulaşma öncelikle kontamine gıda veya su yoluyla dolaylı bir temas yolu olarak kabul edilir. Bununla birlikte, anal seks gibi dışkı veya kontamine vücut parçaları ile doğrudan temas yoluyla da gerçekleşebilir.^[2]^[3] Ayrıca, kontamine tuvaletlerden gelen tuvalet dumanı yoluyla damlacık veya hava yoluyla bulaşma yoluyla da gerçekleşebilir.^[4]^[5]

F-diyagramı[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde kullanılan "F-diyagramının" temelleri 1958 yılında Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından yayınlanan bir yayında atılmıştır.^[6] Bu yayında, insan dışkısı odak noktasından hareketle hastalıkların bulaşma yolları ve bulaşma önündeki engeller açıklanmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Modern görünümlü F-diyagramları elde etmek için tarih boyunca değişiklikler yapılmıştır. Bu diyagramlar birçok sanitasyon yayınında kullanılmaktadır.^[7] Fekal-oral bulaşma yollarının su, eller, eklembacaklılar ve toprak yoluyla gerçekleştiği gösterilecek şekilde düzenlenmişlerdir. Hatırlamayı kolaylaştırmak için, bu yolların her biri için İngilizcesinde "F" harfiyle başlayan kelimeler kullanılır: sıvılar (İngilizce: fluid), parmaklar (İngilizce: fingers), sinekler (İngilizce: flies), gıda (İngilizce: food), tarlalar (İngilizce: fields), fomitler (nesneler ve ev yüzeyleri).^{[kaynak belirtilmeli]}

Sadece insan dışkısına odaklanmak yerine, diğer hayvanların dışkıları (İngilizce: feces) da F-diyagramına dahil edilmelidir.^[7]

Sanitasyon ve hijyen bariyerleri doğru bir şekilde yerleştirildiğinde bir enfeksiyonun eller, su ve gıda yoluyla bulaşmasını önler. F-diyagramı, uygun sanitasyonun (özellikle tuvaletler, hijyen, el yıkama) fekal-oral yollarla hastalıkların bulaşmasını durdurmak için nasıl etkili bir bariyer görevi görebileceğini göstermek için kullanılabilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Örnekler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bulaşma[değiştir | kaynağı değiştir]

Bulaşma süreci basit olabilir veya birden fazla adım içerebilir. Fekal-oral bulaşma yollarına bazı örnekler şunlardır:

dışkı ile temas etmiş (örneğin çukur tuvaletlerden kaynaklanan yer altı suyu kirliliği nedeniyle) ve içmeden önce uygun şekilde arıtılmamış su;
dışkı ile kirlenmiş birinin elini sıkmak, bir çocuğun bezini değiştirmek, bahçede çalışmak veya evcil hayvanlarla uğraşmak.
dışkı varlığında hazırlanmış yiyecekler;
toprak yeme (jeofaji)
karasinekler gibi hastalık vektörleri, açık dışkılama gibi yetersiz dışkı bertarafından kaynaklanan kontaminasyonu yayar;
tuvaleti kullandıktan veya çocuk bezini değiştirdikten sonra ellerin yetersiz yıkanması veya hiç yıkanmaması;
dışkı ile temas etmiş herhangi bir şeyin temizlenmemesi veya yetersiz temizlenmesi;
anilingus, koprofili veya A2M gibi dışkı ile oral teması içerebilecek cinsel uygulamalar.
Çocuklarda veya koprofaji adı verilen zihinsel bir bozuklukta dışkı yemek

Korunma[değiştir | kaynağı değiştir]

İnsanların davranışlarını değiştirmeye ve açık dışkılamayı durdurmaya yönelik yaklaşımlardan biri de toplum liderliğindeki toplam sanitasyon yaklaşımıdır. Bu süreçte, sineklerin yiyeceklerden taze insan dışkısına ve oradan da geri döndükleri "canlı gösteriler" kullanılır. Bu, köylüleri harekete geçirmek için "tetikleyici" olabilir.^[8]

Hastalıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıdaki liste fekal-oral yolla geçebilen başlıca hastalıkları göstermektedir. Bunlar, hastalığın bulaşmasında rol oynayan patojen türüne göre gruplandırılmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Helmintler[değiştir | kaynağı değiştir]

İlgili hastalıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Su kaynaklı hastalıklar, patojen mikroorganizmaların neden olduğu ve en yaygın olarak kontamine tatlı sularda bulaşan hastalıklardır. Bu, fekal-oral bulaşmanın özel bir türüdür.^{[kaynak belirtilmeli]}

İhmal edilen tropikal hastalıklar arasında fekal-oral yolla bulaşan birçok hastalık da bulunmaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Temel çoğalma sayısı

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Principles of Epidemiology: Chain of Infection". U.S. Centers for Disease Control and Infection (İngilizce). 18 Şubat 2019. 23 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020. Bu madde bu kaynaktan gelen kamu malı içermektedir.
^ LaMorte, Wayne W. (6 Ocak 2016). "Common Vehicle Spread". Boston University School of Public Health. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020.
^ Whittier, Christopher A (16 Nisan 2017), "Fecal-Oral Transmission", Bezanson, Michele; MacKinnon, Katherine C; Riley, Erin; Campbell, Christina J (Ed.), The International Encyclopedia of Primatology (İngilizce), Hoboken, NJ, USA: John Wiley & Sons, Inc., s. 1, doi:10.1002/9781119179313.wbprim0193, ISBN 978-1-119-17931-3
^ Johnson, David L.; Mead, Kenneth R.; Lynch, Robert A.; Hirst, Deborah V.L. (March 2013). "Lifting the lid on toilet plume aerosol: A literature review with suggestions for future research". American Journal of Infection Control. 41 (3): 254-258. doi:10.1016/j.ajic.2012.04.330. PMC 4692156 $2. PMID 23040490.
^ Jones, RM; Brosseau, L. M. (May 2015). "Aerosol transmission of infectious disease". Journal of Occupational and Environmental Medicine. 57 (5): 501-8. doi:10.1097/JOM.0000000000000448. PMID 25816216.
^ Wagner, E. G., and Lanoix, L. N. (1958). Excreta disposal for rural and small communities (PDF). WHO, Geneva, Switzerland. s. 12. 12 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2016.
^ ^a ^b ^c Penakalapati, Gauthami; Swarthout, Jenna; Delahoy, Miranda J.; McAliley, Lydia; Wodnik, Breanna; Levy, Karen; Freeman, Matthew C. (17 Ekim 2017). "Exposure to Animal Feces and Human Health: A Systematic Review and Proposed Research Priorities". Environmental Science & Technology. 51 (20): 11537-11552. Bibcode:2017EnST...5111537P. doi:10.1021/acs.est.7b02811. ISSN 0013-936X. PMC 5647569 $2. PMID 28926696.
^ Kal, K and Chambers, R (2008) Handbook on Community-led Total Sanitation 10 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Plan UK Accessed 2015-02-26
^ Hale TL, Keusch GT. Baron S (Ed.). Shigella in: Baron's Medical Microbiology (4.4yıl=1996 bas.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. (via NCBI Bookshelf).
^ Giannella RA. Baron S (Ed.). Salmonella:Epidemiology in: Baron's Medical Microbiology (4.4yıl=1996 bas.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. (via NCBI Bookshelf).
^ Finkelstein RA. Baron S (Ed.). Cholera, Vibrio cholerae O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios in: Baron's Medical Microbiology (4.4yıl=1996 bas.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. (via NCBI Bookshelf).
^ ^a ^b ^c Intestinal Parasites and Infection 28 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. fungusfocus.com – Retrieved on 2010-01-21
^ ^a ^b "Stool-To-Mouth or Fecal–Oral Route of Transmission of Infection | Healthhype.com". www.healthhype.com. 5 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2016.
^ Zuckerman AJ. Baron S (Ed.). Hepatitis Viruses in: Baron's Medical Microbiology (4.4yıl=1996 bas.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. (via NCBI Bookshelf).
^ Wang L, Zhuang H (2004). "Hepatitis E: an overview and recent advances in vaccine research". World J Gastroenterol. 10 (15): 2157-62. doi:10.3748/wjg.v10.i15.2157. PMC 4724990 $2. PMID 15259057.
^ Holshue ML, ve diğerleri. (2020). "First Case of 2019 Novel Coronavirus in the United States". New England Journal of Medicine. 382 (10): 929-936. doi:10.1056/NEJMoa2001191. PMC 7092802 $2. PMID 32004427.
^ Pinghui, Zhuang (2 Şubat 2020). "Coronavirus: scientists identify possible new mode of transmission in human faeces". South China Morning Post. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2020.
^ Meyer EA. Baron S (Ed.). Other Intestinal Protozoa and Trichomonas Vaginalis in: Baron's Medical Microbiology (4.4yıl=1996 bas.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. (via NCBI Bookshelf).

[:1-1] "Principles of Epidemiology: Chain of Infection". U.S. Centers for Disease Control and Infection (İngilizce). 18 Şubat 2019. 23 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020. Bu madde bu kaynaktan gelen kamu malı içermektedir.

[2] LaMorte, Wayne W. (6 Ocak 2016). "Common Vehicle Spread". Boston University School of Public Health. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020.

[3] Whittier, Christopher A (16 Nisan 2017), "Fecal-Oral Transmission", Bezanson, Michele; MacKinnon, Katherine C; Riley, Erin; Campbell, Christina J (Ed.), The International Encyclopedia of Primatology (İngilizce), Hoboken, NJ, USA: John Wiley & Sons, Inc., s. 1, doi:10.1002/9781119179313.wbprim0193, ISBN 978-1-119-17931-3

[Mead2013-4] Johnson, David L.; Mead, Kenneth R.; Lynch, Robert A.; Hirst, Deborah V.L. (March 2013). "Lifting the lid on toilet plume aerosol: A literature review with suggestions for future research". American Journal of Infection Control. 41 (3): 254-258. doi:10.1016/j.ajic.2012.04.330. PMC 4692156 $2. PMID 23040490.

[Jon2015-5] Jones, RM; Brosseau, L. M. (May 2015). "Aerosol transmission of infectious disease". Journal of Occupational and Environmental Medicine. 57 (5): 501-8. doi:10.1097/JOM.0000000000000448. PMID 25816216.

[6] Wagner, E. G., and Lanoix, L. N. (1958). Excreta disposal for rural and small communities (PDF). WHO, Geneva, Switzerland. s. 12. 12 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2016.

[Levy-7] Penakalapati, Gauthami; Swarthout, Jenna; Delahoy, Miranda J.; McAliley, Lydia; Wodnik, Breanna; Levy, Karen; Freeman, Matthew C. (17 Ekim 2017). "Exposure to Animal Feces and Human Health: A Systematic Review and Proposed Research Priorities". Environmental Science & Technology. 51 (20): 11537-11552. Bibcode:2017EnST...5111537P. doi:10.1021/acs.est.7b02811. ISSN 0013-936X. PMC 5647569 $2. PMID 28926696.

[CLTS-8] Kal, K and Chambers, R (2008) Handbook on Community-led Total Sanitation 10 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Plan UK Accessed 2015-02-26

[Baron_c2-9] Hale TL, Keusch GT. Baron S (Ed.). Shigella in: Baron's Medical Microbiology (4.4yıl=1996 bas.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. (via NCBI Bookshelf).

[Baron_d2-10] Giannella RA. Baron S (Ed.). Salmonella:Epidemiology in: Baron's Medical Microbiology (4.4yıl=1996 bas.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. (via NCBI Bookshelf).

[Baron_e2-11] Finkelstein RA. Baron S (Ed.). Cholera, Vibrio cholerae O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios in: Baron's Medical Microbiology (4.4yıl=1996 bas.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. (via NCBI Bookshelf).

[fungusfocus2-12] Intestinal Parasites and Infection 28 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. fungusfocus.com – Retrieved on 2010-01-21

[healthhype.com2-13] "Stool-To-Mouth or Fecal–Oral Route of Transmission of Infection | Healthhype.com". www.healthhype.com. 5 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2016.

[Baron_b2-14] Zuckerman AJ. Baron S (Ed.). Hepatitis Viruses in: Baron's Medical Microbiology (4.4yıl=1996 bas.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. (via NCBI Bookshelf).

[Wang_20042-15] Wang L, Zhuang H (2004). "Hepatitis E: an overview and recent advances in vaccine research". World J Gastroenterol. 10 (15): 2157-62. doi:10.3748/wjg.v10.i15.2157. PMC 4724990 $2. PMID 15259057.

[Holshue_20203-16] Holshue ML, ve diğerleri. (2020). "First Case of 2019 Novel Coronavirus in the United States". New England Journal of Medicine. 382 (10): 929-936. doi:10.1056/NEJMoa2001191. PMC 7092802 $2. PMID 32004427.

[Pinghui_20203-17] Pinghui, Zhuang (2 Şubat 2020). "Coronavirus: scientists identify possible new mode of transmission in human faeces". South China Morning Post. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2020.

[Baron_a2-18] Meyer EA. Baron S (Ed.). Other Intestinal Protozoa and Trichomonas Vaginalis in: Baron's Medical Microbiology (4.4yıl=1996 bas.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. (via NCBI Bookshelf).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]