Sevimli, Hanak
| Sevimli | |
|---|---|
 | |
 Ardahan'ın konumu | |
  Sevimli Sevimli'nin Ardahan'daki konumu | |
| Ülke |  Türkiye |
| İl | Ardahan |
| İlçe | Hanak |
| Coğrafi bölge | Doğu Anadolu Bölgesi |
| Rakım | 1788 m |
| Nüfus (2022) | |
| • Toplam | 229 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| İl alan kodu | 0478 |
| İl plaka kodu | 75 |
| Posta kodu | 75900 |
Sevimli, Ardahan ilinin Hanak ilçesine bağlı bir köydür.
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Sevimli köyünün eski adı Veli'dir. Gürcüce bir yer adı olan Veli (ველი), çayırlık, akarsu kıyısındaki düzlüğe denir.[3] Nitekim bu yerleşim Kura Nehri kıyısındaki düz bir alanda yer alır.[4] Bu yer adı Osmanlıca kaynaklara Vel (ويل) olarak girmiştir.[5][6][7]
Veli köyü, Orta Çağ'da Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Eruşeti’de yer alır. Nitekim Osmanlılar bu bölgeyi ve köyü, 1578 yılında bu Gürcülerden ele geçirmiştir. Köyün sınırları içinde yer alan Veli Kalesi, 10. yüzyılda, Gürcü Krallığı döneminde inşa edilmiştir. Kaledeki kilisenin 954 yılında inşa edilmiş olduğu Gürcüce yazıtından anlaşılmaktadır. Veli Kalesi veya Velistsihe, Kacistsihe ve Mgeltsihe ile birlikte, bir Gürcü devleti Samtshe-Saatabago hükümdarlarının önemli merkezlerinden biriydi.[8][9]
Veli köyü, Osmanlı idaresinin başında, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı tahrir defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde Ardahan- Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Osmanlı idaresinin Vel (ويل) biçiminde kaydettiği köy 30 Hristiyan haneden oluşuyordu. Köyde buğday ve arpa tarımı ile arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. Veli köyünde üç adet değirmen bulunuyordu.[5][10]
Osmanlı döneminde Veli köyünde Katoliklerin yaşadığı çeşitli kaynaklardan bilinmektedir. Nitekim 1828-1829 Osmanlı-Rus savaşında Ahaltsihe ve Ahalkalaki livaları Rusların eline geçince, Veli köyünde yaşayan Katolikler göç edip Ahalkalaki’nin Brava, Hulgumo, Kartikami ve Turtshi adlı köylerine yerleşmiştir. Bu Katolik nüfus Gürcü ve Ermenilerden oluşuyordu. Ancak bu insanlar Gürcüce ve Ermenice bilmiyor, sadece Osmanlıca konuşuyorlardı.[5][11]
Veli köyü, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması uyarınca Osmanlı Devleti tarafından Rusya’ya bırakıldı. Rus idaresinin Vel (Вель) diye kaydettiği köy, Ardahan sancağının Ardahan kazasına bağlı Nakalakevi nahiyesinin sekiz köyünden biriydi. Köyün nüfusu, 104’ü erkek ve 83’ü kadın olmak üzere, 23 hanede yaşayan 187 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir.[12] Oysa Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili 1902 yılında Veli köyünde Müslüman Gürcülerin yaşadığını, birçoğunun akıcı şekilde Gürcüce konuştuğunu yazmıştır.[13] Köyün nüfusu 1896’da 304 kişiye, 1906 yılında da 370 kişiye çıkmıştır.[14]
Rusya yönetimi altındayken 1902 yılında Veli köyünü gezmiş olan Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili, düz bir yerde kurulu olduğu için köyün bu adı taşıdığını belirtmiştir. Bu tarihte köyün nüfusu Müslüman Gürcülerden oluşuyordu. Köylüler Gürcüce biliyordu ve Takaişvili köyün sakinleriyle Gürcüce konuşmuştu. Takaişvili, Veli köyü ve Eruşeti bölgesinin diğer köylerindeki insanların Gürcülere özgü fiziksel özellikler taşıdığını ve Gürcüce soyadlarını koruduğunu yazmıştır.[15] Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı ve gazeteci Konstantine Martvileli de Veli Kalesi ile Rabat’taki (bugün Yıldırımtepe) kaleyi kıyaslamış ve Veli Kalesi’nin Şeytan Kalesi’nden daha büyük olduğunu belirtmiştir.[16]
Veli köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bağımsız Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 7 Mayıs 1920 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması'yla Sovyet Rusya Ardahan sancağının bir bölümünü Gürcistan’ın bir parçası olarak tanıdı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında köy Ankara Hükümeti tarafından fiilen yeniden Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Veli köyünün de içinde yer aldığı Ardahan bölgesi Türkiye’ye bırakıldı.[17][18]
Veli köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Vel (ويل) adıyla Kars vilayetinin Ardahan kazasına bağlı Hanak nahiyesinin köylerinden biriydi.[7] 1940 genel nüfus sayımında "Vel" biçiminde yazılmış olan köy aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 430 kişiden oluşuyordu.[19] Veli veya Vel Türkçe olmadığı için köyün adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Sevimli olarak değiştirilmiştir.[20] 1965 genel nüfus sayımına göre Sevimli köyünde 870 kişi yaşıyor ve bu nüfus içinde 231 kişi okuma yazma biliyordu.[21]
Veli’deki en önemli tarihsel yapı, Gürcüce kaynaklarda Velistsihe olarak geçen Veli Kalesi’dir. 170 × 150 metre ebatlarındaki kale, yığma taşlardan inşa edilmiştir. Köyün merkezinin 600 metre güneybatısında, Kura Nehri'nin sol kıyısında, yarımada biçimli sarp bir tepe üzerinde yer alır. Eski çağlarda bir şehir olduğu sanılan bu yerin Orta Çağ'da sadece kale olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kalenin yıkıntıları günümüze ulaşmıştır.[22] Veli Kalesi Türkçe kaynaklarda genellikle Vel Kalesi olarak geçer.[23]
Veli Kalesi’nin olduğu yerde üç kilise kalıntısı vardır. Vaftizci Yahya’ya adanmış olan ilk kilise 954 yılında inşa edilmiş tek nefli bir yapıdır ve kalenin içinde yer alır. İkinci kilise kalenin alt tarafında, Kura Nehri'nin sağ kıyısında yer alır. Tek nefli yapıdan geriye duvarları kalmıştır. Kalenin doğusunda, surların dışında kalan üçüncü kilise de tek nefli bir yapıdır ve kilisenin duvar resimlerinin izleri bugün de fark edilmektedir. Bu kilise de yıkık durumdadır.[24][25]
Kalenin içinde yer alan kilisenin (10,5 x 7,2 m) kuzey duvarı kalenin duvarına bitişik biçimde, kesme taşlarla inşa edilmiştir. Sunakta duvar resimlerinin izleri günümüze kalmıştır. Doğu duvarında iki adet Hutsuri alfabesiyle yazılmış Gürcüce yazıt vardır, ancak bu yazıtlar zarar görmüştür. Yazıtlardan birinde kilisenin banisi olarak “Gvarami” adı geçer. Güney cephesindeki giriş kapısı üzerinde bulunan yazıt okunamaz durumdadır. Kiliseden düşmüş sekiz köşeli bir taşta banisi adına yazılmış yazıtta kilisenin 954 yılında Vaftizci Yahya adına inşa edildiği belirtilmektedir.[25][26]
Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]
Köy, Ardahan il merkezine 44 km, Hanak ilçe merkezine 18 km uzaklıktadır.[27]
Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]
| Yıllara göre köy nüfus verileri | |
|---|---|
| 2022 | 229[2] |
| 2021 | 257[2] |
| 2020 | 276[2] |
| 2019 | 286[2] |
| 2018 | 289[2] |
| 2017 | 298[2] |
| 2016 | 290[2] |
| 2015 | 303[2] |
| 2014 | 320[2] |
| 2013 | 325[2] |
| 2012 | 331[2] |
| 2011 | 338[2] |
| 2010 | 357[2] |
| 2009 | 370[2] |
| 2008 | 375[2] |
| 2007 | 389[2] |
| 2000 | 461[27] |
| 1990 | 581[28] |
| 1985 | 727[29] |
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Sevimli, Turkey Page" (İngilizce). Fallingrain.com. 25 Şubat 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2020.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q "Ardahan Hanak Sevimli Köy Nüfusu". Nufusune.com. 22 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2020.
- ^ "ველი" - A Comprehensive Georgian-English Dictionary, Londra, 2006, 2 cilt 3 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 0-9535878-3-5
- ^ Ekvtime Takaişvili, Kafkasya Arkeolojisi Materyalleri (Материалы по археологии Кавказа), Moskova, 1909, s. 70-73.
- ^ a b c "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. Cilt (1958), s. 531". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2021.
- ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 299 ve diğer sayfalar.
- ^ a b Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 760.
- ^ "Ekvtime Takaişvili, Kafkasya Arkeolojisi Materyalleri (Rusça: Материалы по археологии Кавказа), Moskova, 1909". 4 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
- ^ "Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. Cilt (1958), s. 531". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2021.
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; II. Cilt (1941), s. 464". 17 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023.
- ^ "Aleksandre Proneli, Görkemli Mesheti (Gürcüce), Gori, 1914, s. 33" (PDF). 25 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023.
- ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 295". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023.
- ^ Ekvtime Takaişvili, Материалы по археологии Кавказа, собранные экспедициями Московского археологического общества : Выпуск XII veya Христианские памятники, Moskova, 1909, s. 70-71.
- ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 112, ISBN 9786052100271.
- ^ "Ekvtime Takaişvili, Kafkasya Arkeolojisi Materyalleri (Rusça: Материалы по археологии Кавказа), Moskova, 1909, s. 70-73". 4 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
- ^ "Konstantine Martvileli, "Ardahan Bölgesinde" (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 3 Ekim 1917, sayı. 216". 25 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023.
- ^ ""Российско-грузинский договор 07.5.1920 г. (полный текст и карта) - один из многих нарушенных Кремлем" / "07.5.1920 tarihli Rus-Gürcü Anlaşması (tam metin ve harita) Kremlin Tarafından İhlal Edilen Birçok Anlaşmadan Biridir"". 11 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023.
- ^ "Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt s. 489". 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023.
- ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1946, s. 349.
- ^ "Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968, s. 777". 23 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023.
- ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968, s. 359.
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018, s. 371, ISBN 9789941478178.
- ^ "Ardahan Valiliği– "Ardahan'ın Tarihsel Mekanları"". 4 Kasım 2019. 22 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2020.
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 193, ISBN 9789941478178.
- ^ a b Kartlis Tshovreba Arkeoloji ve Yer Adları Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013, s. 217. 22 Mayıs 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 9789941158964.
- ^ "Gürcistan Parlamentosu Ulusal Kütüphanesi – "Veli" (Gürcüce)". 4 Kasım 2019.
- ^ a b "Sevimli Köyü". YerelNet.org.tr. 3 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2020.
- ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1991). "1990 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2020.
- ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1986). "1985 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.