Çayağzı, Hanak
| Çayağzı | |
|---|---|
 | |
 Ardahan'ın konumu | |
  Çayağzı Çayağzı'nın Ardahan'daki konumu | |
| Ülke |  Türkiye |
| İl | Ardahan |
| İlçe | Hanak |
| Coğrafi bölge | Doğu Anadolu Bölgesi |
| Rakım | 1813 m |
| Nüfus (2022) | |
| • Toplam | 212 |
| • Yoğunluk | /km² |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| İl alan kodu | 0478 |
| İl plaka kodu | 75 |
| Posta kodu | 75900 |
Çayağzı, Ardahan ilinin Hanak ilçesine bağlı bir köydür.
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Çayağzı köyünün eski adı Gürcüce, Türkçe ve Rusça kaynaklarda Orazaki (ორაზაქი), Oragaz, Orağaz, Oragez gibi değişik biçimlerde geçer. Nitekim Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Orazak (اورەزاك) biçiminde yazılmıştır. Ancak bu defteri yayınlayan Gürcü Türkolog Sergi Cikia, köyün adının Oragaz yerine sehven Orazak yazılmış olabileceğini belirtmiştir.[3] 93 Harbi'nde Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, 1886 yılında köyü Oragez / Orugaz (Орагез / Оругаз) adıyla kaydetmiştir.[4] Köyün Türkçe kaynaklarda adı zaman içinde değişmiş ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine Orağas (اوراغاس) biçiminde girmiştir.[5]
Orazaki köyü, orta çağda Gürcistan'ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Eruşeti'de yer alır. Bugünkü Çayağzı sınırları içinde megalit kalenin varlığı, köyün bulunduğu bölgenin çok eski dönemden itibaren yerleşme alanı olduğunu göstermektedir.[6] Osmanlı Devleti Eruşeti bölgesini 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdi. Orazaki, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli tahrir defterine göre, Gürcülerden alınan toprakların bir kısmını kapsayan Gürcistan Vilayeti'nde Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Köyün nüfusu 17 haneden oluşuyordu ve her hane, Osmanlı idaresinin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştı. Hane reislerinin çoğu Salman, Azara, Mose, İvane, Zakara, Gogiça, Tshada, Simon, Supata, Badura, Revaza, Nikoloz, Mamisa gibi Gürcü adları taşıyordu. Köyde buğday, arpa, sebze, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. Salman'a tahsis edilmiş bir adet değirmen bulunuyordu.[7]
Orazaki, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi'nde Rusların eline geçti. Rus idaresinde Büyük Oragez (Большой Орагез) ve Küçük Oragez (Малый Орагез ) olmak üzere iki ayrı köy olarak kaydedilmişti. İki köy de Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasının (uçastok) bağlı Tikani nahiyesine (маркяз: merkez) bağlıydı. Büyük Oragez'in nüfusu, 15 kişi "Türk", 85 kişi "Kürt" olarak kaydedilmiş olan 100 kişiden oluşuyordu. Küçük Oragez'i küçük bir yerleşmeydi ve köyde sadece tamamı Kürtlerden oluşan 17 kişi yaşıyordu.[4] Daha sonra tek köy olarak görünen Orazaki'de 1896'da 180 kişi, 1906'da 170 kişi yaşıyordu.[8]
Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ardahan bölgesini gezdiği sırada bu köyün adını Orkızı (ორ-ყიზი) olarak kaydetmiştir. Martvileli bu köyde yaşayan Otar-Beg Şarvaşidze'nin evinde Şota Rustaveli'nin Vephistkaosani adlı eserinin 1436 tarihli elyazmasını gördüğünü yazmıştır.[9] Ne var ki bu söz konusu elyazmasının gerçekliği konusunda bugüne kadar bir tespit yapılamamıştır.[10]
Orazaki köyü, Birinci Dünya Savaşı'nın sonlarında Rusya'nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti'nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükümeti'nin Tiflis hükûmetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye'ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti'nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti'nin 16 Mart 1921'de imzaladığı Moskova Antlaşması'yla, Orazaki köyünü de kapsayan Ardahan ile Artvin bölgeleri Türkiye'ye bırakıldı.[11]
Orazaki köyü, 1928 yılında "Orağas" adıyla Kars vilayetinin Ardahan kazasının Hanak nahiyesine bağlıydı.[5] 1935 genel nüfus sayımında da "Oragaz" olarak kaydedilmiş olan köy, aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 346 kişiden oluşuyordu.[12] Orazaki / Orezak / Oragaz "yabancı kökten geldiği" için köyün adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Çayağzı olarak değiştirilmiştir.[13]
Orazaki ile bugünkü Çayağzı köyü sınırları içinde kalan eski yerleşmelerde önemli tarihsel kalıntılar bulunmaktadır. Çayağzı köyünün 1,7 km güneybatısında, yüksek bir tepede megalit bir kale bulunmaktadır. Kaba yonu iri taşlarla inşa edilmiş olan kalenin (11,5 × 8 m) günümüze ulaşan duvarlarının yüksekliği 3-4 metre, kalınlığı ise 2,5 metre kadardır. Dolgu tipi olan duvarların için moloz taşlarla doldurulmuştur. Kalenin etrafında yerleşim izleri fark edilmektedir.[14]
Çayağzı köyünün sınırları içinde, köy yerleşmesinin 1,7 km doğusunda, Kasreti Deresi'nin sağ kıyısında, "Mağaro" olarak anılan bir yerleşme bulunuyordu. Ortadan kalkmış olan bu yerleşmenin 1,8 km doğusunda bir mağara kompleksi bulunmaktadır. Bu mağaralar, 1913-1918 arasında Ardahan Bölgesini gezmiş olan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli tarafından tespit edilmiştir. Martvileli, 28 Eylül 1917 tarihli Sakartvelo gazetesinde yayımlanan günlüklerinde burayı Vardzia'ya benzetmiştir. Akarsuyun kıyısındaki dik kayalara oyulmuş onlarca mağaradan oluşan komplekste kaya kiliseleri de bulunmaktadır.[15]
Çayağzı köyünün sınırları içinde bulunan ve ortadan kalkmış olan Mglinavi (მგლინავი) köyünde bir adet megalit kale ile kilise kalıntıları bulunmaktadır. Mglinavi köyü, Çayağzı köyü yerleşiminin 1,5 km kuzeybatısında bulunuyordu. Köylüler bu eski yerleşmeyi “Girnav” olarak adlandırmaktadır. Gürcü tarihinde önemli bir yere sahip olan Mglinav, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Osmanlı idaresinin Glinav / Gilnav (كلناو) biçiminde kaydettiği köyün nüfusu 27 haneden (yaklaşık 135 kişi) oluşuyordu. Osmanlı Devleti'ne ispenç vergisi veren hane reislerinin çoğu Elisa, Eliazar, Revaz, Simon, Gabriel, Basil, Maharebel, Manvel, İvane, Giorgi, Matsatsa, Okropil gibi Gürcü adları taşıyordu. Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli Kirnavi Kalesi'ni anlatmasına rağmen burada bir köyün varlığından söz etmemiştir.[16] Köyün bu tarihten önce tamamen ortadan kalktığı anlaşılmaktadır.
Mglivani'de bulunan ve köyün Hristiyan dönemine ait olduğu anlaşılan kilise tamamen yıkılmıştır. Buna rağmen kalıntılarından büyük bir kilise olduğu anlaşılmaktadır. Duvar parçaları kalıntılarından Mglinavi Kilisesi’nin kaba taşlarla kireç harcıyla inşa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Mglivani köyünün güneydoğusunda, yüksekçe bir yerde Mglinavi Kalesi bulunmaktadır. Hayli büyük bir alanı kaplayan kaleden geriye büyükçe duvarlar kalmıştır. Kalenin altı kulesinin bulunduğu kalıntılardan anlaşılmaktadır. Kalenin duvarları kesme taştan kireç harcı kullanılarak inşa edilmiştir.[17][18] Günümüzde bu kale "Kırnav Kale" veya "Kırnav Kalesi" olarak adlandırılmaktadır.[19]
Çayağzı köyünden götürüldüğü bilinen rölyefli bir taş Kars Müzesi'nin avlusunda sergilenmektedir. Bu taşta, kabartma bir çerçeve içinde kucağında bebekle oturur vaziyette Meryem Ana ile onun sağında dua eder halde (orans) bir erkek tasvir edilmiştir.[20]
Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]
Çayağzı köyü, Ardahan il merkezine 24 km, Hanak ilçe merkezine 4 km uzaklıktadır.[21]
Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]
| Yıllara göre köy nüfus verileri | |
|---|---|
| 2022 | 212[2] |
| 2021 | 217[2] |
| 2020 | 230[2] |
| 2019 | 241[2] |
| 2018 | 260[2] |
| 2017 | 238[2] |
| 2016 | 248[2] |
| 2015 | 216[2] |
| 2014 | 216[2] |
| 2013 | 220[2] |
| 2012 | 219[2] |
| 2011 | 213[2] |
| 2010 | 213[2] |
| 2009 | 199[2] |
| 2008 | 206[2] |
| 2007 | 191[2] |
| 2000 | 161[21] |
| 1990 | 487[22] |
| 1985 | 699[23] |
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Cayagzi, Turkey Page" (İngilizce). Fallingrain.com. 11 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2020.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q "Ardahan Hanak Çayağzı Köy Nüfusu". Nufusune.com. 22 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2020.
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. cilt (1958), s. 547". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021.
- ^ a b ""Ardahan kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021.
- ^ a b Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 759.
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 22 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; II. cilt (1941) s. 490; III. cilt (1958), s. 547". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021.
- ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 112, ISBN 9786052100271.
- ^ "Roin Malakmadze, Şuşana Putkaradze, Elza Putkaradze ve Şorena Putkaradze - İstanbul Gürcü Manastırından Yazılar (Gürcüce: წერილები სტამბოლის ქართული სავანიდან), Batum, 2020, s. 113, 217-219" (PDF). 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Mayıs 2022.
- ^ "Giorgi Kavtaradze, "Söyleşi: Vephveistkaosani'nin En Erken Döneme Ait Elyazması Türkiye'de Korunuyor Olabilir" (Gürcüce: ინტერვიუ – ვეფხისტყაოსნის ყველაზე ადრინდელი ხელნაწერი შესაძლოა თურქეთში ინახებოდეს)". 8 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2022.
- ^ "Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt s. 489". 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2021.
- ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937, s. 297" (PDF). 16 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Ekim 2021.
- ^ "Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968, s. 735". 23 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2021.
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 24 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 20 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5
- ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 24 Eylül 1917, sayı: 230.
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; II. cilt (1941) s. 461; III. cilt (1958), s. 528". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021.
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 22-23 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5
- ^ ""Kaleler" - Ardahan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü". 3 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2021.
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 174 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5
- ^ a b "Çayağzı Köyü". YerelNet.org.tr. 4 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2020.
- ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1991). "1990 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2020.
- ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1986). "1985 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.