Gürcü alfabesi
| Gürcü alfabesi ქართული დამწერლობა | |
|---|---|
 damts'erloba | |
| Tür | El yazısı Alfabetik Alfabe |
| Diller | Gürcüce, Kartveli dilleri |
| Oluşturan | Kral I. Parnavaz (geliştiren) |
| Yaratılması | MÖ 4. yüzyıl ile MS 3. yüzyıl arası |
| Unicode aralığı | U+10A0–U+10FF, U+2D00–U+2D2F |
| Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA. | |
Gürcü alfabesi (Gürcüce: ქართული დამწერლობა / "kartuli damts'erloba" ya da ქართული ანბანი / "kartuli anbani"), Güney Kafkas dillerinin (Gürcüce, Megrelce, Svanca ve Lazca), özellikle Gürcücenin yazımında kullanılan alfabedir. 1940'larda Osetçe ve 1937-1954 arasında Abhazcanın[1] yazımında da kullanılmıştır. Gürcü alfabesi Dağıstan'da Avarlar tarafından da yüzyıllarca Avar dilini yazmak için kullanılmıştır. Avarlar Gürcü krallıkları ile Alazan vadisi yüzünden çatışmaya başlayınca Gürcü alfabesi, 16. yüzyıldan itibaren yerini Avar dili için düzenlenmiş Arap harflerinden oluşan Ajam alfabesine bıraktı.
Gürcü alfabesi, günümüzde dünyada kullanılan en eski yazı sistemilerinden biridir.[kaynak belirtilmeli] Beşi sesli olmak üzere 33 harften oluşur. Büyük-küçük harf ayrımı olmayıp hepsi aynı şekilde yazılır.
Alfabenin ortaya çıkışı
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcü tarih yazıcılığında Gürcü alfabesini geliştiren kişi olarak Kral I. Parnavaz kabul edilir. Gürcü alfabesinin geliştirildiği tarih olarak kabul edilen zaman dilimi, MÖ 4. yüzyıl ile MS 3. yüzyıl arasında değişir.[kaynak belirtilmeli] Hiç kuşkusuz Gürcüce çok eski tarihlerden beri vardı; ama Gürcistan eski çağlardan beri bir kültür bölgesiydi ve değişik halkların temsilcileri bu coğrafyada kendi dillerini konuşuyor ve kendi yazı sistemlerini kullanıyorlardı.
Alfabeler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Asomtavruli
[değiştir | kaynağı değiştir]Asomtavruli (Gürcüce): ასომთავრული) en eski Gürcü yazısıdır. Asomtavruli "büyük harf" anlamına gelir; bu kelime "harf" anlamına gelen aso (ასო) ile "asıl, baş" anlamına gelen mtavari (მთავარი) kelimelerinden oluşur.
| Asomtavruli harfler | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ⴀ | Ⴁ | Ⴂ | Ⴃ | Ⴄ | Ⴅ | Ⴆ | Ⴡ | Ⴇ | Ⴈ | Ⴉ | Ⴊ | Ⴋ | Ⴌ |
| Ⴢ | Ⴍ | Ⴎ | Ⴏ | Ⴐ | Ⴑ | Ⴒ | Ⴣ | ႭჃ, Ⴓ | Ⴔ | Ⴕ | Ⴖ | Ⴗ | Ⴘ |
| Ⴙ | Ⴚ | Ⴛ | Ⴜ | Ⴝ | Ⴞ | Ⴤ | Ⴟ | Ⴠ | Ⴥ | ||||
Nushuri
[değiştir | kaynağı değiştir]| Nushuri harfler | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ⴀ | ⴁ | ⴂ | ⴃ | ⴄ | ⴅ | ⴆ | ⴡ | ⴇ | ⴈ | ⴉ | ⴊ | ⴋ | ⴌ |
| ⴢ | ⴍ | ⴎ | ⴏ | ⴐ | ⴑ | ⴒ | ⴣ | ⴍⴣ, ⴓ | ⴔ | ⴕ | ⴖ | ⴗ | ⴘ |
| ⴙ | ⴚ | ⴛ | ⴜ | ⴝ | ⴞ | ⴤ | ⴟ | ⴠ | ⴥ | ||||
Mhedruli
[değiştir | kaynağı değiştir]| Mhedruli harfler | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ა | ბ | გ | დ | ე | ვ | ზ | ჱ | თ | ი | კ | ლ | მ | ნ | |
| ჲ | ო | პ | ჟ | რ | ს | ტ | ჳ | უ | ფ | ქ | ღ | ყ | შ | |
| ჩ | ც | ძ | წ | ჭ | ხ | ჴ | ჯ | ჰ | ჵ | ჶ | ჷ | ჺ | ჸ | ჹ |
Yazı biçimleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcü alfabesinin üç farklı biçimi vardır. Mrgvlovani (Parnavaz döneminden kalmıştır) İÖ 3. yüzyıldan, Nushuri 9. yüzyıldan, Mhedruli 11. yüzyıldan ortaya çıkmıştır.
Mrgvlovani yazı biçimine en son 11. yüzyıl metinlerinde rastlanır. Sonraki yüzyıllarda bu yazı biçimi unutulmuş değildi; ama daha çok yazı başlıklarında kullanılıyordu. Bundan dolayı da, “başlık harfleri” anlamında Asomtavruli olarak adlandırılmıştır. Nushuri alfabesi, ilk olarak 9. yüzyıldaki metinlerde görülür. Mhedruli alfabesi ise 10. yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır. Nushuri yazısı, Mhedruli yazısıyla eşzamanlı olarak kullanıldı. Ancak zaman içinde Nushuri dinsel ve bilimsel metinlerde, Mhedruli ise, bu alanların dışında, resmi ve askeri yazışmalarda kullanıldı. Bundan dolayı da Mhedruli (askeri) adıyla anılmaya başlandı. Nushuri bugün de kilisede kullanılan bir yazı biçimidir. Gündelik ve dinsel törenlere özgü metinler bu yazı biçimiyle yazılmaktadır.
Eski Gürcücede 38 harf bulunuyordu. 19. yüzyılda alfabede basitleştirilmeye gidildi. Bugün Gürcü alfabesinde 5'i sesli olmak üzere 33 harf vardır. Gürcücede her harf bir fonemi karşılar ve Gürcü alfabesi yazıldığı gibi okunur. Bu üç Gürcü yazı biçimi, yalnızca harflerin yazılış biçimiyle birbirinden ayrılır. Bugün kullanılan yazı, kolay yazılabilir biçime uygun hale getirilmiş bir alfabedir. Mrglovani yazı biçimi görece zor yazılan harflerden oluşur; çünkü bir harfi tek bir el hareketiyle yazmak olanaklı değildir. Bir harfi yazabilmek için eli birkaç kez kaldırmak gerekir. Ama her yazı biçiminin giderek gelişmiş bir biçim olduğu söylenebilir.
İlk yazı örnekleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Arkaik dönem bir yana bırakılırsa eski Gürcüceyi bugün de anlamak mümkündür. Zamanın gerektirdiği gibi alfabede değişiklikler olmuş; ama dilde bir değişiklik olmamıştır. Gürcü alfabesinin eskiliğine karşın bu alfabeyle yazılmış en eski metinler İS 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Bu en eski yazılı belge, Filistin'deki Gürcü manastırında mozaikle çevrelenmiş biçimde Mrglovani alfabesiyle yazılmış dört Gürcü yazıtıdır. Bu yazıtlar, 433 yılına tarihlenmektedir. Yaklaşık bu tarihlerde Gürcüstan'da Asomtavruli yazısıyla yazılmış yazıtlar vardır. Bolnisi manastırındaki bu yazıtların tarihi 493/494 yılı olarak belirlenmiştir. 5-6. yüzyıllardan kalma başka yazıtlar da günümüze ulaşmıştır. Mtsheta'daki Cvari Kilisesi'nde yazıtlar ise 6-7. yüzyıllara aittir.
Gürcü edebiyatının en eski metinleri de gene 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Şuşanikis Martviloba (Şuşanikis Tsameba) adlı bu en eski edebi metin, o kadar gelişmiş bir yazıyla ve dille yazılmıştır ki bunun ilk edebiyat metni olmadığı açıktır. Ancak daha eski metinler günümüze ulaşmamıştır. Bu metinde ayrıca bir İncil çevirisinden de söz edilmektedir. Biraz daha geç bir dönemde Evstati Mtshetelis Martviloba yazılmış ve bunu pek çok yeni metin izlemiştir.
İstanbul'da, Pirosmani 4 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. adıyla Türkçe ve Gürcüce olarak yayımlanan dergi, Türkiye'de Gürcü alfabesini kullanan bir yayın organıdır.
Transkripsiyon
[değiştir | kaynağı değiştir]Günümüzde kullanılan Gürcü alfabesi, 5'i sesli olmak üzere 33 harften oluşmaktadır.
| Mhedruli harfler |
Unicode | Adı | ISO 9984 | BGN | IPA |
|---|---|---|---|---|---|
| ა | U+10D0 | an | A a | А а | /a/ |
| ბ | U+10D1 | ban | B b | B b | /b/ |
| გ | U+10D2 | gan | G g | G g | /ɡ/ |
| დ | U+10D3 | don | D d | D d | /d/ |
| ე | U+10D4 | en | E e | E e | /ɛ/ |
| ვ | U+10D5 | vin | V v | V v | /v/ |
| ზ | U+10D6 | zen | Z z | Z z | /z/ |
| თ | U+10D7 | tan | T t | T t | /t̪ʰ/ |
| ი | U+10D8 | in | I i | I i | /ɪ/ |
| კ | U+10D9 | k'an | K' k' | K' k' | /kʼ/ |
| ლ | U+10DA | las | L l | L l | /l/ |
| მ | U+10DB | man | M m | M m | /m/ |
| ნ | U+10DC | nar | N n | N n | /n/ |
| ო | U+10DD | on | O o | O o | /ɔ/ |
| პ | U+10DE | par | P' p' | P' p' | /pʼ/ |
| ჟ | U+10DF | jan | J j | J j | /ʒ/ |
| რ | U+10E0 | rae | R r | R r | /r/ |
| ს | U+10E1 | san | S s | S s | /s/ |
| ტ | U+10E2 | t'ar | T' t' | T' t' | /t̪ʼ/ |
| უ | U+10E3 | un | U u | U u | /ʊ/ |
| ფ | U+10E4 | par | P p | P p | /pʰ/ |
| ქ | U+10E5 | kan | K k | K k | /kʰ/ |
| ღ | U+10E6 | ğan | Ğ ğ | Ğ ğ | /ɣ/ |
| ყ | U+10E7 | q'ar | Q' q' | Q' q' | /qʼ/ |
| შ | U+10E8 | Şin | Ş ş | Ş ş | /ʃ/ |
| ჩ | U+10E9 | çin | Ç ç | Ç ç | /ʧ/ |
| ც | U+10EA | tsan | Ts ts | Ts ts | /ʦʰ/ |
| ძ | U+10EB | dzil | Dz dz | Dz dz | /ʣ/ |
| წ | U+10EC | ts'il | Ts' Ts' | Ts' ts' | /ʦʼ/ |
| ჭ | U+10ED | ç'ar | Ç' ç' | Ç' ç' | /ʧʼ/ |
| ხ | U+10EE | h'an | H' h' | H' h' | /x/ |
| ჯ | U+10EF | can | C c | C c | /ʤ/ |
| ჰ | U+10F0 | hae | H h | H h | /h/ |
Türk alfabesinde karşılıklar
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcü alfabesi fonetik bir alfabe olup harflerinin çoğunun, yine fonetik bir alfabe olan Türk alfabesinde karşılıkları bulunmaktadır. Türk alfabesinde bulunmayan fonemler birden fazla harf (ც-ts; ძ-dz; წ-tz) kullanılarak ve Türk alfabesi harflerine işaretler (კ-k'; პ-p'; ტ-t'; ჭ-ç') konarak karşılanmaktadır. Bununla birlikte Türkçede bulunmayan Gürcüce fonemler ancak duyarak algılanabilir.
| Mhedruli harfler |
Harfin Adı | Türk alfabesindeki karşılığı |
|---|---|---|
| ა | an | A a |
| ბ | ban | B b |
| გ | gan | G g |
| დ | don | D d |
| ე | en | E e |
| ვ | vin | V v |
| ზ | zen | Z z |
| თ | tan | T t |
| ი | in | I i |
| კ | k'an | K' k' |
| ლ | las | L l |
| მ | man | M m |
| ნ | nar | N n |
| ო | on | O o |
| პ | p'ar | P' p' |
| ჟ | jan | J j |
| რ | rae | R r |
| ს | san | S s |
| ტ | t'ar | T' t' |
| უ | un | U u |
| ფ | par | P p |
| ქ | kan | K k |
| ღ | ğan | Ğ ğ |
| ყ | qar | Q q |
| შ | Şin | Ş ş |
| ჩ | çin | Ç ç |
| ც | tsan | Ts ts |
| ძ | dzil | Dz dz |
| წ | tzil | Tz tz |
| ჭ | ç'ar | Ç' ç' |
| ხ | h'an | H' h' |
| ჯ | can | C c |
| ჰ | hae | H h |
Gürcü alfabesini kullanan diğer diller
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Çerkesçe'nin yazımında (tarihsel olarak) kullanılmış, daha sonra 17. yüzyılda Arap ve 20. yüzyılda Kiril alfabesi ile değiştirilmiştir.[4][5]
- İnguşça'nın yazımında (tarihsel olarak) kullanılmış, daha sonra 17. yüzyılda Arap ve 20. yüzyılda Kiril alfabesi ile değiştirilmiştir.[6]
- Çeçence'nin (tarihsel olarak) yazımında kullanılmış, daha sonra 17. yüzyılda Arap ve 20. yüzyılda Kiril alfabesi ile değiştirilmiştir.[7]
- Avarca'nın yazımında (tarihsel olarak) kullanılmış, daha sonra 17. yüzyılda Arap ve 20. yüzyılda Kiril alfabesi ile değiştirilmiştir.[8][9]
- Gürcü alfabesiyle yazılmış 18. yüzyıldan kalma Arapça İncil'in Farsça çevirisi Tiflis'teki Ulusal El Yazmaları Merkezi'nde korunmaktadır.
- Tiflis'teki Ermeni topluluğunda, 18. ve 19. yüzyıllarda Ermenice yazmak için zaman zaman Gürcü alfabesi kullanılmıştır ve bu tür metinlerin bazı örnekleri Tiflis'teki Gürcü Ulusal El Yazmaları Merkezi'nde korunmaktadır.[11]
- Tiflis'teki Ulusal El Yazmaları Merkezi koleksiyonlarında, 18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyılın başlarına ait, Gürcü alfabesiyle yazılmış birkaç kısa Rusça şiir de bulunmaktadır.
- Diğer Kuzeydoğu Kafkas dillerinde Gürcü alfabesi, 18. yüzyıldan itibaren bölgedeki Gürcü misyonerlik faaliyetleri ile bağlantılı olarak Kuzey Kafkas ve Dağıstan dillerini yazmak için kullanılmıştır.[13]
- Gürcistan’da Lazca'nın yazımında ve Lazca üzerine araştırmalarda bugün de kullanılmaktadır. Nikolay Marr, 1910 yılında basılan Грамматика чанского (лазского) языка: С хрестоматией и словарем ("Çan (Laz) Dilinin Grameri: Antoloji ve Sözlükle Birlikte") adlı ünlü eserinde Lazca metinleri Gürcü alfabesiyle yazmıştır.
- Megrelce'nin yazımında bugün de kullanılmaktadır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის ისტორიიდან 13 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Abhaz dilinin Gürcü yazı sistemine geçirilmesinin tarihinden)
- ^ George 2009, s. 104.
- ^ The Abkhazians: A Handbook, George Hewitt, p. 171
- ^ Papşu, Murat (2006)."Çerkes-Adığe yazısının tarihçesi Aralık 14, 2013[Tarih uyuşmuyor], tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 51, Eylül-Ekim 2006. (Türkçe)
- ^ "The Circassian Alphabet". circassianweb.com. Circassian Family Tree. Erişim tarihi: 24 March 2024.
- ^ Язык, история и культура вайнахов, И. Ю Алироев p.85, Чех-Инг. изд.-полигр. об-ние "Книга", 1990
- ^ Чеченский язык, И. Ю. Алироев, p.24, Академия, 1999
- ^ Грузинско-дагестанские языковые контакты, Маджид Шарипович Халилов p.29, Наука, 2004
- ^ История аварцев, М. Г Магомедов p.150, Дагестанский гос. университет, 2005
- ^ Enwall 2010, ss. 144–145.
- ^ Enwall 2010, s. 137.
- ^ Steffen, James (2013-10-31). The Cinema of Sergei Parajanov (İngilizce). University of Wisconsin Pres. ISBN 978-0-299-29653-7.
- ^ Enwall 2010, ss. 137–138.
