Vıçıtırın
| Vıçıtırın | |
|---|---|
Şehir | |
Vıçıtırın, Vushtrri | |
 | |
  Vıçıtırın Vıçıtırın’ın Kosova'daki konumu | |
| Ülke/Bölge/UNMIK |  Kosova (de facto) Kosova-Metohiya (de jure) UNMIK (de jure) |
| İl/Okrug/District | Mitroviça Kosovskomitrovački District of Mitrovica |
| Belediye | Vıçıtırın |
| İdare | |
| • Belediye Başkanı | Bajram Mulaku (PDK) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 345 km² |
| Rakım | 514 m |
| Nüfus (2011)[1] | |
| • Toplam | 69.881 |
| • Yoğunluk | 202.6/km² |
| Zaman dilimi | UTC+01.00 (OAS) |
| • Yaz (YSU) | OAYS |
| Alan kodu | +381 28 |
| Plaka kodu | 02 |
Resmî site Vıçıtırın Belediyesi | |
Vıçıtırın (Arnavutça: Vushtrri; Sırpça: Vučitrn / Вучитрн) Kosova'nın kuzeyinde, Mitroviça’nın hemen güneyinde bir şehir ve belediye merkezi.[2][3][4][5][6]
De facto olarak Kosova Cumhuriyeti’nin Mitroviça ilinde; de jure olarak Sırbistan Cumhuriyeti’ne bağlı Kosova-Metohiya Özerk Bölgesi’nin Kosovskomitrovački ilinde yer alır. Ayrıca de jure olarak Birleşmiş Milletler Kosova Geçici Misyonu’nun Mitroviça Bölgesi’nde (District of Mitrovica) bulunur.
Şehrin adı
[değiştir | kaynağı değiştir]Şehrin adının kaynağı konusunda kesin bir görüş bulunmamaktadır. Osmanlı sonrası Türkçe literatürde şehrin adı Vıçıtırın ve Vuçıtırın şekillerinde kullanılagelmiştir. Ancak Vıçıtırınlıların kendi kullanımları ve belgelerdeki kullanım sıklığı Vıçıtırın biçimi yönündedir. Vuçıtırın şekli birkaç kaynakta, şehrin o dönem Sırpça ismi olan Vuçitrn şeklinin de analojik baskısıyla kullanılmıştır.[7][8] Analojik baskıya kanıt olarak bu kullanımda Vuçıtırın şeklinin yanında Vuçitırın, Vuçitrın gibi deforme şekillerin olması da öne sürülebilir.
Şehrin Osmanlı devrindeki imlası وولچيترين ve ووچيترين şekillerinde görünmektedir.[9] Bu şekiller Vulçıtırın / Vulçitirin ve Vuçıtırın / Vuçitirin şekillerinde okunabilir. Bazı çalışmalarda "Volçetrin" olarak da kaydedilmiştir. Çağdaş dönemde şehrin adı, Vıçıtırın olarak standardize edilmektedir.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Eski tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Yerleşim Vicianum (Vitianum) adıyla İliryalılar tarafından yerleşime açılmıştır. İliryalılardan sonra Roma İmparatorluğu hakimiyetine girmiştir. Roma'nın 395 yılında ikiye bölünmesiyle Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) topraklarında kalmıştır. Hıristiyanlıkta Doğu-Batı Kiliselerinin ayrıldığı dönem sonrasında Vıçıtırın, Katolik nüfus ağırlıklı bir hâlde olmuştur. 8. yüzyılda Sırplar'ın idaresi altına girmiştir. 1389 yılında gerçekleşen I. Kosova Muharebesiyle Osmanlı etkisine giren yerleşim, Brankoviç ailesinden alınarak Sırp Kralı Stefan'a verilmiştir. Ancak kısa süre sonra yeniden Brankoviç ailesine bırakılmıştır. Fetret Devri ile birlikte Vulçıtrın'ın olduğu bölgede de Osmanlı hakimiyeti kalkmıştır. Yerleşim 15. yüzyıl başlarında Branković hanedanı tarafından bir süre başkent olarak kullanılmıştır. 1439 yılında Kosova topraklarında yeniden Osmanlı hakimiyeti başlamış olmakla birlikte Macaristan Krallığı karşısında alınan yenilgiler üzerine 1444 yılında yeniden Branković ailesinin hakimiyetine girmiştir.[10]
Osmanlı dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Fatih Sultan Mehmed'in Balkanlara seferi sırasında 1455 yılında kesin olarak Osmanlı topraklarına katılmıştır. Aynı yıl yapılan tahrirde “Vilayet-i Vılk” olarak belirtilen idari biriminin merkezi olan yerleşimde; tamamı Hristiyanlardan oluşan 255 hane (erkek reis), 16 bive (dul kadın) ve 16 mücerred (yetişkin bekar erkek) kaydedilmiş olup bu tarihte yerleşimde Müslüman nüfus bulunmamaktadır. 1462 yılında Kosova'da Rumeli Eyaleti'ne bağlı olarak kurulan ilk sancak olmuştur. 1477 yılında Hristiyan nüfus; 94 hane, 24 mücerred ve 24 bive olarak kaydedilirken bu tarihte yerleşimde ilk defa Müslüman nüfus da görülmekte olup 45 Müslüman hane (erkek reis) olarak kaydedilmiştir. 1485 yılında Hristiyan nüfus 94 hane, 6 mücerred ve 15 bive olarak, Müslüman nüfus ise 43 hane olarak görülmektedir. 1486 yılı tahririnde Hristiyan nüfus; 76 hane, 14 bive, 13 mücerred ve 9 baştina (çiftlik sahibi) olup bunlar Tırgovişte, Gradeniçe, Rabay ve Şuşter olmak üzere 4 mahallede yaşamaktadır. Bu tarihte Müslüman hane sayısı 43 olarak kaydedilmiştir.[11]
16. yüzyıl ikinci yarısında şehirde Müslümanlar 6 mahallede (Cami-i Şerif, Kadı, Zağanos, Hürrem Çavuş, Doğancı, Tahir) 205 hane, Hristiyanlar 4 mahallede (Gradiçka, Tergovişte, Şuster, Ratay) 87 hane olarak yaşamakta olup şehirdeki toplam hane sayısı 292'dir.[12] 1569-70 yılına ait tahririnde Vulçıtrın'da altı mahallede 228 Müslüman hane ve üç mahallede 97 Hristiyan hane olmak toplam 9 mahallede 325 hane kaydedilmiştir. Özellikle 16. yüzyılda Anadolu ve civar yerlerden şehre Arnavut ve Türklerin iskanı olmasıyla halkın büyük çoğunluğu Müslümanlardan oluşmaya başlamıştır. 1659-1660 yılında şehri gören Evliya Çelebi seyahatnamesinde, I. Murad tarafından fethinden sonra kalesinin yıkıldığı bilgisi verildikten sonra 2.000 hane bulunan şehirdeki yapılar hakkında bilgi vermiştir. Evliya Çelebi şehir halkını da Rumeli asıllı tanımlayıp Boşnakça konuşmayıp Arnavutça ve Türkçe konuştuklarını belirtirken, şehrin Girit seferleri nedeniyle canlılığını kaybettiğini ifade etmiştir. 19. yüzyılda sancak statüsü kaldırılınca kaza merkezi olmuştur. Balkanlardaki karışıklık döneminde şehir nüfusu azalmaya başlamıştır.[10]
1844 yılı kayıtlarına göre yerleşimde 3’ü Müslüman ve 3’ü de Hristiyan olmak üzere toplam 6 mahalle bulunmaktadır. Müslümanlar; Gazi Ali Bey (83 hane), Hürrem Çavuş (67 hane) ve Müslüman Kıpti (25 hane) mahallelerinde olmak üzere 175 hanede, Hristiyanlar ise; Kasaba Reayası, Mahalle ve Hristiyan Kıpti mahallelerinde olmak üzere 138 hanede yaşamakta olup buna göre şehirde toplam 313 hane bulunmaktadır.[12]
20. yüzyılda Vıçıtırın
[değiştir | kaynağı değiştir]
1. Dünya Savaşı’nda Avusturya-Macaristan’ın işgalini yaşayan şehir, savaş sonrasında Yugoslavya Krallığı sınırları içine dâhil edilmiştir. 2. Dünya Savaşı’nda şehir Alman egemenlik bölgesinde olmuştur. Kasım 1944’te Komünist Yugoslavya düzeni kurulmuştur.
1998-1999 Kosova Savaşı'nda
[değiştir | kaynağı değiştir]1974 Yugoslavya Anayasası'nın 1989 yılında yürürlükten kaldırılmasıyla beraber, bütün Kosova’da olduğu gibi Vıçıtırın'da da çeşitli çalkalanmalar, sıkıntılar yaşanmıştır. Bu sıkıntılar, 1998 yılında Kosova Kurtuluş Ordusu ile Sırpların kontrolundaki Yugoslav ordusunun çatışmalarına dönüşmüştür. Bu süreç, Kosova’nın 1998-1999 Kosova Savaşı ile Sırp egemenliğinden kurtarılmasıyla sonuçlanmıştır. 16 Haziran 1999’da NATO güçleri Vıçıtırın'a girmiştir.
1998-1999 Kosova Savaşı sonrasında Vıçıtırın, yeniden yapılanma sürecine girmiştir. Yugoslavya devrinde, hemen kuzeyindeki Mitroviça şehrinin biraz da olsa gölgesinde kalıp geriye itilen şehir, yeni dönemle beraber gelişme evresine girmiştir.
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]Vıçıtırın, 42o 49 Kuzey ve 20o 58 Doğu koordinatlarında yer almaktadır. Şehir, Kosova'nın kuzey kesimindedir. Priştine’ye yakındır.
Nüfus ve kültürel yapı
[değiştir | kaynağı değiştir]Vıçıtırın'ın bugünkü kent nüfusundaki etnik dağılımda en büyük oran Arnavutlara aittir. Şehirde Arnavutlardan sonra Türkler, Romlar, Aşkaliler yaşamaktadır. 1999 yılından sonra şehre, civar köylerden yoğun bir göç (tamamına yakını Arnavut) olmuştur.
2011 yılında Kosova genelinde yapılan nüfus sayımında Vıçıtırın nüfusu 69.881 çıkmıştır.[1]
Osmanlı döneminde sancak merkezi olması yönüyle büyük bir aydın ve zengin Türk nüfusuna sahip olan Vıçıtırın, 1912’den sonraki süreçte, Balkanlar’ın genelinde yaşandığı gibi, Vıçıtırın’da da yaşanan ve Türkiye’ye doğru gelişen göçlerle, Türk nüfus bakımından büyük ve hızlı bir azalma yaşamıştır.
Bugün, Kosova Türkçesinin Priştine ağzına dayalı bir Türkçe ağzını kullanan Vıçıtırın Türkleri, kültürel faaliyetlerini Çeşme Derneği vasıtası ile yapmaktadırlar. Vıçıtırın’daki Türkler, kendi millî özelliklerini koruma hususunda çeşitli açılardan sıkıntılar yaşamaktadırlar.
1990-1999 sürecinde Vıçıtırın Belediyesi sınırları içinde 9 kütüphane (toplam 77.284 kitap) bulunmaktaydı. 1999’daki operasyon döneminde kütüphanelerde büyük hasarlar ve kayıplar yaşanmıştır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b 2011 Genel Nüfus Sayımı REKOS2011 12 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kosova İstatistik Kurumu
- ^ Abdurrahman, Kemal, Vıçıtırın Folkloru, Çevren, Sayı, 43, Eylül 1984, s. 112-122.
- ^ İgbal Orlat Vıçıtırın Folkloru Üzerine Birkaç Söz, Çevren, XI, 41 (Mart 1984), s. 111-127
- ^ İkbal Tunuzlu, Vıçıtırın Ağzında Masallar ve Türküler, Çevren, Sayı: 1, 1973, S. 114-124
- ^ Raif Vırmıça, Kosova’da Osmanlı Mimarî Eserleri I, TC. Kültür Bakanlığı, Ankara, 1999, s. 271-287
- ^ Tan Gazetesi, Priştine, 1970, Vıçıtırın Öğrencileriyle Başbaşa haberi
- ^ Enver Baki, Vuçıtırın Manileri, Folklorumuz, Sesler IV, 28 (Eylül 1968), s. 80-82
- ^ Nimetullah Hafız, Kosova Mitroviçası, Vuçitırın ve Priştine Türk Ağızlarının Başlıca Özellikleri, Çevren, VI/1-2, Priştine, 1979, s. 84 [1] 14 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Binbaşı Mehmed Nasrullah, Kolağası Mehmed Rüşdü, Mülazım Mehmed Eşref, Osmanlı Atlası XX. Yüzyıl Başları, (Yayına Hazırlayanlar: Yaşar Baş ve Rahmi Tekin), Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2003, s. 28 (Kosova Vilayeti haritası)
- ^ a b Aruçi, Muhammed (2013). "Vulçıtrın". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 43. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 132-134. 5 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2025.
- ^ Alaca, Hanife (2019). "Vulçıtrın". ÇKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 10 (Özel). DergiPark. ss. 114-128. 8 Mayıs 2025 tarihinde [hhttps://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/887573 kaynağından] arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2025.
- ^ a b Arslan, İsmail (2012). "19. Yüzyıl Ortalarında Balkanlarda Bir Osmanlı Kasabasının Sosyo-Ekonomik Yapısı:Vulçıtrın" (PDF). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 12 (2). acikerisim.balikesir.edu.tr. ss. 409-424. 8 Mayıs 2025 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2025.
.png)
