Jan Žižka

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Jan Žižka
Jan Žižka Heykeli; Prag'da bulunan Vítkov Tepesi Ulusal Anıtı Bohumil Kafka tarafından yapılmıştır.
LakabıTek Gözlü Jan
Doğumy. 1360
Trocnov, Bohemya Krallığı
Ölüm11 Ekim 1424
Žižkovo Pole; Přibyslav yakınlarında, Bohemya Krallığı
Defin yeriKutsal Ruh Katedrali, Hradec Králové
BağlılığıHussitler (1419–1423)
Taboritler (1423–1424)
Hizmet yıllarıy. 1378–1424
RütbesiKraliçe Sofia'nın Kahyası
Çatışma/savaşlarıLeh-Litvan-Töton Savaşı

Hussit savaşları

ÖdülleriLitoměřice yakınlarındaki bir kaleye İncil'den Chalice (Kadeh) adını vermiştir.

Jan Žižka z Trocnova a Kalicha (y. 1360 - 11 Ekim 1424) Jan Hus'un çağdaşı ve takipçisi ve Taboritlere önderlik eden radikal Hussit koluna mensup Çek generali, askeri lideri ve günümüzde bir Çek ulusal halk kahramanıdır. Çocukluk yıllarında bir gözünü[1] ve ardından ise her iki gözünü birden kaybettiği için "Tek Gözlü Žižka" olanak bilinir.[2]

Jan Žižka, Papalık tarafından Kutsal Roma İmparatorluğu'nun Bohemya bölgesinde isyan eden Hussit güçlerini alt etmek amacıyla gönderilen üç Haçlı seferine karşı tek gözü kör olarak eğitimsiz ve teçhizatsız köylü askerleriyle birlikte savaşan ve ordusunun başında hayatının son aşamalarında tamamen kör olmasına rağmen tek bir savaşı bile kaybetmeyen generaldir.[3]

Bohemya Krallığı'ndaki küçük Trocnov köyünde Çek soylu sınıfına mensup bir ailenin çocuğu olarak hayata gözlerini açtı.[4][5][6] Piccolomini'nin Historia Bohemica'sına göre, Zizka'nın gençliğinden itibaren Bohemya Kraliyet Sarayıyla birtakım bağlantıları vardı. Bavyera Kraliçesi Sofia'ya kahya olarak hizmet verdi. Grunwald Muharebesi'nde (15 Temmuz 1410) savaştı ve burada Radzyń kentini Töton Şövalyeleri'ne karşı savundu. Daha sonra Bohemya'daki Hussit ayaklanmasında önemli bir rol oynadı. Sudoměř Muharebesi'ndeki (1420) ve Vítkov Tepesi Muharebesi'ndeki (1420) çatışmalarda Hussit güçlerine liderlik etti. Kutná Hora Muharebesi'nde (1421) Kutsal Roma İmparatorluğu ve Macar Krallığı güçlerinden oluşan orduyu mağlup etti. Savaş arabalarının bu savaşta kraliyet süvarilerine karşı etkinliği, onun Hussit ordularının başına geçmesinde önem teşkil etmiştir.

Žižka'nın Haçlı ordularına karşı uyguladığı taktikler alışılmışın dışında ve yenilikçiydi. Ordusunu yeteneklerine göre eğitip donatmanın yanı sıra, beş yüz yıl sonra ortay çıkacak olan tankı öngörerek küçük toplar ve tüfeklerle donatılmış zırhlı arabalar kullandı. Savaş alanındaki coğrafi özelliklerinden yararlanarak kuvvetleri arasında disiplini sağladı. Genellikle kendi birliklerinden sayıca üstün olan yüksek eğitimli ve zırhlı rakiplerle defalarca yüzleşebilmek için sivil köylüleri hızlı bir şekilde başarıyla eğitti.

Jan Žižka'yı ve 1420'de Vitkov Tepesinde elde edilen zaferi onurlandırmak için Prag'daki Vítkov Tepesi'ne ulusal bir anıt dikildi. Bu ulusal anıtın içinde bulunan heykeli kaidesi dahil 22 metre yüksekliği ve 16,5 ton toplam ağırlığıyla, dünyanın en büyük bronz atlı heykellerinden biridir.[7]

Erken Dönem Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Jan Žižka, günümüzde České Budějovice bölgesinin bir parçası olan Trocnov köyünün iki büyük yönetim çiftliğinden birinde dünyaya geldi. Eski bir efsaneye göre, çiftliğe ait tarlaların ve küçük göletlerin hemen yanında büyüyen bir meşe ağacının altında doğmuştur.[8] Žižka'nın ailesi, fazla mülke sahip olmayan olmayan aşağı bir Çek soylu sınıfına mensuptu. Ailenin geri kalanı hakkında da çok az şey bilinmektedir. Jan Žižka'nın birkaç kardeşi olduğu bilinmektedir ancak tarihçilerin tespit edebildiği tek erkek kardeşi Mantalos ve tek kız kardeşi Kariølá'dır. Ailenin armalarında kerevit kullanılmıştır.[8]

Ünlü meşe ağacının durduğu ve efsaneye göre doğduğu yerdeki Jan Žižka anıtı.

Žižka'nın tam olarak doğum yılı ve günü bilinmemektedir. 3 Nisan 1378 tarihli bir belgede (Latince: Johannes dictus Zizka de Trocnov) "Trocnov'lu Zizka'yı yani Jan"ın bir evlilik sözleşmesinde tanık olarak yer aldığı belirlenmiştir. Bu belgeye dayanarak, Žižka'nın bu sırada reşit olduğu ve aşağı yukarı 1360 civarında doğduğu varsayılmaktadır. Bununla birlikte, bu belgede adı geçen Jan Žižka adlı kişinin Hussit generaliyle olanla aynı olup olmadığına ilişkin doğrudan bir kanıt bulunmamaktadır. Örneğin Çek tarihçi Tomek ve takipçileri, bu kişinin generalin babası olabileceğini çünkü Žižka'nın 1378'de yetişkin olduğu kabul edilirse, 1419'dan sonra bu kadar yetenekli bir komutan olamayacak kadar yaşlı olacağını savundular.[8] Šmahel gibi diğerleri ise böyle bir yaşın bile onu başarılı bir liderlikten alıkoyamayabileceğini kabul etmektedir.[9] Ayrıca tarihçi Petr Čornej, "Žižka" nın bir aile adı olmadığını, Žižka ailesinin diğer hiçbir üyesinde tasdik edilmeyen belirli bir takma ad olduğunu öne sürmüştür.[10]

Žižka'nın adı, uzun vadeli mali sorunlarla mücadele etmiş olabileceği şeklinde yorumlanan 1378-1384 yılları arasındaki birkaç mülkiyet belgesinde geçmektedir.[11] 1381'de Žižka'nın Trocnov malikanesindeki mirasın çözümlenmesiyle bağlantılı olarak Prag'da bulunduğu tasdik edilmektedir. Piccolomini'nin Prag kraliyet sarayında eğitim aldığına dair iddialarını Zizka'nın Prag'daki bu bulunuşuyla olan bağlantısını ne şekilde sağladığı net değildir.[12] 1384 tarihli bir belgede, Žižka'nın karısı olarak Kateřina isimli bir şahıstan bahsedilir.[8] Bu belgede, Žižka'nın Kateřina'yla olan evliliği nedeniyle çeyiz olarak sahip olduğu tarlayı sattığını belirtilmektedir. Bu tarihten sonra Žižka'nın adı 20 yıl boyunca tarihi belgelerden kaybolur ve genellikle paralı asker olduğu varsayılır.

Bir Kanun Kaçağı Olarak Žižka[değiştir | kaynağı değiştir]

Žižka'nın aile arması uzun zamandır bilinmiyordu, ancak 20. yüzyılda 1378'den kalma bir arma ile belirsiz bir mühür keşfedildi. Renk açısından bakıldığında, bunun gümüş bir zemin üzerinde kırmızı bir kerevit olması muhtemeldir.

Rosenberg'li Henry liderliğindeki güney Bohemya soylularının bir kısmının 14. ve 15. yüzyılın başında Bohemya kralı IV. Wenceslaus'a karşı birkaç ayaklanma yaşanmış olsa bile; ki bu dönemde Kral kısa bir süre Henry'nin kontrolündeki Pribenice ve Cesky Krumlov'daki kalelerinde esir olarak tutulmuştur; Žižka'nın bu çatışmalara katıldığına dair somut hiçbir kanıt bulunmamaktadır. 15. yüzyılın ilk yıllarında Jan Žižka'nın aile mülkünü kontrol etmekte olduğu değerlendirilmektedir.[8] Ancak bu dönemde muhtemelen mali sorunlar nedeniyle mülklerinin bir kısmını satmaya başlamıştır. Yeterince güvenilir olmayan bazı kaynaklara göre, Žižka'nın babasının, 1407'de Plzeň yakınlarında ölmeden önce kraliyet bekçisinin yerini aldığını ve Žižka'nın kendisinin de kraliyet hizmetine alınmış olabileceğini öne sürülmektedir.[8]

Ancak 1406'dan itibaren Žižka "Kara Kitap"ta (Latince: acta negra maleficorum) Rosenberg malikanesine karşı bir haydut olarak görünmeye başlar[13] Ne yazık ki bu durumun nedenleri bilinmemektedir, ancak Rosenberg'li Henry'ye ile Budějovice şehrine ve onun müttefiklerine[14] açık bir düşmanlık ilan etmesi konusunda, ailesine karşı yapılan bir tür adaletsizlikle mücadele ettiği ve buna karşı tepki göstermeye çalıştığı düşünülmektedir. Šmahel, güney Bohemya'da o dönemde bölgede büyük toplumsal gerginliğe neden olan haydutluğunun patlamasını, bölge halkının toprak talepleriyle birlikte borçluluk ve yoksulluğuna rağmen Rosenberg hanedanının kilise ve kişisel mülklerinin sürekli büyümesine bağlar.[15] Bu koşullar nihayetinde Žižka'yı Trocnov'daki evini terk etmeye zorlamış olabilir. Tarihçi Tomek ise diğer taraftan, o zamanlar nadir olarak uygulanan mirasla kendisine kalmış mülkünden zorla mahrum bırakılmış olabileceğini iddia etmektedir.[8] Sonuç olarak, yerel asilzade Valkoun tarafından kısmen desteklenen bir kanun kaçağı hayatı yaşamaya başlamıştır.

Her halükarda, Žižka yalnızca mali kâr peşinde koşan Rosenberg ailesinin hasmı Matěj Vůdce liderliğindeki yerel haydutları da müttefikleri olarak kullanarak yapabileceği her şekilde düşmanlarına zarar vermeye çalıştı. Grup, günümüzde Číměř bölgesinde yer alan Sedlo köyündeki bir çiftlik, Lomnice nad Lužnicí'den çok uzak olmayan bir değirmen, Hlavatce'de bilinmeyen bir kadının evi veya bölgedeki ormanlarda olmak üzere çeşitli yerlerde kamp kurdu.[16] Haydutlar, güney Bohemya yollarında seyahat eden tüccarları ve diğer insanları soyarlardı. O zamanlar gasp etmek, insanları fidye için alıkoymak ve küçük kasabalara saldırmak grubun ana gelir kaynağıydı.[17] Žižka, bu baskınlarda yer aldı ve bir kez Rosenberg'li Henry'nin grubuna mensup bir adamın öldürülmesine katıldı.[18] Žižka ve haydutlar, Henry'nin daha güçlü bazı düşmanlarıyla da temas halindeydi. Örneğin 1408'de Žižka, bugün Hussit Savaşlarının başlangıcında Žižka'nın ordusunun ilk komutanlarından biri olan Mikuláš'ın mezarının bulunduğu Prachatice yakınlarındaki Hus Kalesinin fethine katıldı. Yardımını isteyen bir diğer soylu ise Slověnice kalesini ele geçirmek isteyen Kunštát'lı Erhart'tı.[19]

Zizka askerlerine öncülük ediyor. 1400'ler

Matěj Vůdce de dahil olmak üzere Žižka'nın arkadaşlarından bazıları sonunda yakalandı, işkence gördü ve idam edildi. Žižka'nın durumu, 25 Nisan 1409'da Budějovice şehri ile olan ihtilafının sona ermesi gerektiği Kral tarafından kabul edildiğinde ve 27 Haziran'da özel bir mektupla affedildiğinde değişti. Kral, aynı zamanda Budějovice belediye meclisine de aynısını yapmasını emretti.[20] Bu, kralın Žižka'nın çatışmada en azından kısmen haklı olduğunu kabul ettiğini göstermektedir.

Grunwald Muharebesi (1410)[değiştir | kaynağı değiştir]

Polonyalı tarihçi Jan Długosz'a göre,[21] 1410 yılında Žižka, Polonya-Litvanya-Töton Savaşı sırasında paralı asker olarak görev yaptı. Orta Çağ Avrupa'sının en büyük muharebelerinden biri olan 1. Tannenberg Muharebesi olarak da adlandırılan Grunwald Muharebesi'nin kazanan Polonya-Litvanya tarafında olduğu varsayılmaktadır.[22][23] 15 Temmuz 1410'da savaştı ve sırasıyla Polonya Kralı Jogaila ve Büyük Dük Vytautas liderliğindeki Polonya Krallığı ve Litvanya Büyük Dükalığı ittifakı, Ulrich von Jungingen liderliğindeki Töton Şövalyelerini kesin bir şekilde mağlup etti. Şövalyeler asla eski güçlerini geri kazanamadılar ve savaş tazminatlarının mali yükü, topraklarında iç çatışmalara ve ekonomik gerilemeye neden oldu. Savaş, Doğu Avrupa'daki güç dengesini değiştirdi. Jan Długosz'a göre, savaştan sonra Žižka Radzyń kasabasının garnizonunda görev yapmıştır.[21]

Prag Günleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Žižka'nın 1411-1419 yılları arasında ne yaptığına ilişkin net bilgiler bulunmamaktadır. Çek teolog ve rahip Lukáš Pražský'nin 1527 civarı yazıldığı düşünülen bir raporuna göre, Žižka, Kral IV.Wenceslas'ın karısı Kraliçe Bavyera'lı Sophia'nın hizmetine kahya olarak girdi ve Jan Hus'un vaazlarına katılırken ona eşlik etti. Hus'un 1413'te Güney Bohemya sürgün edildiği gittiği göz önüne alındığında, bu raporun 1411-1412 yıllarıyla ilgili olması gerektiği değerlendirilmektedir.[10] Žižka'yı kişisel olarak tanıyan ve 1419 olaylarına atıfta bulunan Hussit tarihçisi Březová'lı Vavřinec'e[24] göre, müstakbel Hussit lideri daha sonra bir "Bohemya kralının bir aile üyesi" yani bir kralın saray mensubu olarak görev yaptı. Bu durum, Žižka'nın Kral'ın hizmetkârları arasında sahip olduğu istisnai konumu özellikle vurgulayan 16. yüzyıla kronikler tarafından da doğrulanmaktadır. Žižka'nın Polonya kralının 1414'te Töton Şövalyelerine karşı verdiği başarısız savaşta yer almış olması mümkün olmakla birlikte buna ilişkin somut kanıtlar yetersizdir. Bununla birlikte, bu savaş seferinin sona ermesinden sadece bir ay sonra, 7 Kasım 1414'te Prag'daki Na Příkopě sokağındaki bir evin tek gözlü kraliyet "kapıcısı" Janek tarafından satın alınması ilginçtir. Çek tarih yazımı genellikle bu "kapıcının" Žižka ile aynı kişi olduğunu kabul eder. 27 Mayıs 1416'da "kapıcı" Janek bu evi satar ve Prag'ın eski kent merkezinde daha küçük başka bir ev satın alır.

Öneminin ve Etkisinin Artışı[değiştir | kaynağı değiştir]

Jan Žižka tarihteki ilk önemli izini 30 Temmuz 1419'da Prag'da rahip Jan Želivský önderliğindeki bir Hussit alayına katıldığında bırakmıştır.[10] O günlerde isyana hazır bir şekilde beklemekte olan Hussit kalabalık Prag Belediye binasının önünde toplanarak hapiste tutulan birkaç Hussit'in serbest bırakılmasını talep ediyordu. Bu talepler meclis üyeleri tarafından reddedilince, kalabalık belediye binasını bastı ve tarihte Prag Defenestrasyonları olarak adlandırılan bir hadiseyle meclis üyelerini pencerelerden aşağı attı. Prag'ın Birinci Defenestrasyonu olarak adlandırılan bu olay Hussit devriminin başlangıcı olarak kabul edilir. IV.Wenceslaus bu olayları duyduktan 17 gün sonra muhtemelen yaşadığı şoka bağlı olarak kalp krizi geçirdi ve öldü. Hussitler daha sonra şehri ele geçirdi ve tüm muhaliflerini kentten kovdu.

13 Kasım 1419'da Luxemburg Hanedanı'nın son imparatoru Kral Sigismund'un taraftarları ile Prag halkı arasında geçici bir ateşkes imzalandı. Žižka bu uzlaşmayı onaylamadı ve yandaşlarıyla birlikte krallığın en zengin şehirlerinden biri olan Plzeň'e gitmek üzere Prag'dan ayrıldı, ancak kısa süre sonra bu şehri de terk etti. 25 Mart 1420'de Hussit savaşlarının ilk meydan muharebesi olan Sudoměř'de Sigismund'un askerlerini yendi. Daha sonra Hussit hareketinin o zamanlar yeni kurulmuş olan kalesi Tábor'a geldi. Tabor'un kilise teşkilatı biraz püriten bir karaktere sahipti ve burada hükümetin tamamen demokratik bir temelde kurulmuş olmasına rağmen çok sıkı bir askeri disiplin uygulanmaktaydı. Žižka yeni askeri topluluğun örgütlenmesinde büyük rol oynadı ve topluluğun başında bulunan dört halk komutanından (hetman) biri oldu.

Araba Kalesi Taktiği[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Araba kalesi ve Savaş arabası birliği
Jan Vilimek tarafından yapılan ilusturasyonu

Žižka, Çekçede "vozová hradba", Almancada ise "Wagenburg" olarak adlandırılan araba kalelerini hareketli bir tahkimat olarak kullanma taktiklerinin geliştirilmesine yardımcı oldu. Hussit ordusu sayıca üstün bir rakiple karşılaştığında, arabaları kare veya daire şeklinde dizerek savaş pozisyonu alıyordu. Arabalar tekerlekten tekerleğe zincirlerle birbirine bağlanır ve gerektiğinde atların hızlı bir şekilde koşulabilmesi için köşeleri birbirine bağlı olarak birbirine eğimli bir şekilde yerleştirilirdi. Bu araba duvarının önüne ise birlikler tarafından bir hendek kazılırdı. Her arabanın mürettebatı yaklaşık 16-22 askerden meydana gelirdi: bunlar arasında 4-8 yaylı tüfekçi, 2 tabancacı, kargı ya da balyoz[Dipnot 1] la donatılmış 6-8 asker, 2 kalkan taşıyıcı ve 2 sürücü bulunurdu.

Hussit savaş arabalarının bir replikası

Hussitlerin savaş alanındaki taktikleri iki aşamadan oluşuyordu; birincisi savunma, ikincisi ise saldırı amaçlı bir karşı saldırı. İlk aşamada ordu arabaları düşman ordusunun yakınına yerleştirir ve topçu ateşiyle düşmanı savaşa kışkırtırdı. Topçu ateşi genellikle yakın mesafeden düşmana ağır kayıplar verdirirdi.

Daha fazla kayıp vermemek için düşman şövalyeleri sonunda saldırıya geçmek ya da geri çekilmek durumunda kalırdı. Bunun üzerine arabaların arkasına gizlenen piyadeler ateşli silahlar ve tatar yaylarıyla saldırıyı savuşturarak düşmanı zayıflatır, nişancılar ilk olarak atları hedef alarak süvarileri ana avantajlarından mahrum bırakmasını amaçlardı. Nihayetinde atları vurulan ve düşen şövalyelerin çoğu ya ölür ya da kaçmak zorunda kalırdı.

Düşmanın morali bozulur bozulmaz, ikinci aşama olan karşı saldırı başlardı. Piyadeler ve süvariler arabaların arkasından fırlayarak, çoğunlukla kanatlardan olmak üzere düşmana şiddetle saldırdı. Kanatlarda savaşırken ve arabalardan bombalanırken düşman fazla direniş gösteremeden, savaş alanından kaçamayan ağır zırhlı atsız şövalyeler geride bırakarak geri çekilmek zorunda kalırdı. Hussitler kısa sürede düşman ordularına ağır kayıplar verdirmesi ve esir almamalarıyla ünlendi.

Barutlu Silahlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Hussit savaşları aynı zamanda savaş alanında tabancaların en erken başarılı kullanım örneklerinden biridir. Žižka barut kullanımında bir yenilikçiydi. Arabaların arasına monte edilmiş orta kalibreli toplarla sahada manevra yapan ilk Avrupalı komutandı.[25] Çekler tabancaya "píšťala", piyade karşıtı sahra toplarına ise "houfnice" diyorlardı, ki İngilizce "pistol" ve "howitzer" kelimeleri buradan türetilmiştir.[26][27] Bu dönemlerde Almanlar barutu daha küçük, taktik silahlarda kullanıma uygun hale getirmeye yeni başlamışlardı. Açık alanda sadece tek atımlık bir silahla silahlanmış bir silahşör, at üzerinde hücum eden bir şövalyeyle boy ölçüşemezdi; ancak bir kale duvarının arkasından ya da araba kalesi muhafazasının içinden, toplu ve disiplinli silahşörler tabancayı en yüksek potansiyeliyle kullanabilirdi. Žižka, Grunwald Muharebesindeki deneyimlerinden düşmanlarının nasıl saldıracağını tam olarak biliyordu ve kendisinden sayıca üstün kuvvetleri yenmek için yeni yollar buldu.

Hussite Haçlı Seferleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Hussit savaşları

Hussit Savaşları, Protestan Reformu'nun öncüleri olan Hussitlerin inancının tanınmasını sağlamak için yapılmış, ağırlıklı olarak dini bir hareket olsa da, sosyal altyapının yarattığı olumsuz etkiler tarafından da desteklenmiş ve Çek ulusal bilincini güçlendirmiştir. Katolik Kilisesi Jan Hus'un öğretilerinin sapkın olduğunu düşünüyordu. Bu nedenle Hus 1411 yılında aforoz edildi, Konstanz Konseyi tarafından kınandı ve 1415 yılında kazığa bağlanarak yakıldı. Asıl savaşlar Temmuz 1419'da, protestocu Hussitlerin belediye meclis üyelerini ve yargıcı Yeni Belediye Binası'nın pencerelerinden attığı Prag'ın Birinci Defenestrasyonu ile başladı. Rivayete göre Kral IV.Wenceslaus bu tahliyeden o kadar etkilenmişti ki kısa bir süre sonra 16 Ağustos 1419'da şoka bağlı olarak kalp krizinden öldü. Bu olay, Žižka'nın ününü kazanacağı silahlı çatışmalara yol açmıştır.

Birinci Hussit Karşıtı Haçlı Seferi[değiştir | kaynağı değiştir]

Mikolas Ales tarafından çizilen bir ilusturasyon

Bu dönemde Kral Sigismund resmen Macaristan Kralıydı ancak Bohemya'daki krallığı tartışmalıydı. Sigismund Bohemya tacı üzerinde hak iddia etmişti, ancak Bohemya'nın kalıtsal mı yoksa seçimli bir monarşi mi olduğu o zamanlar tartışmalıydı. Özellikle Sigismund'un tahtta hak iddia ettiği soy, Bohemya Krallığı'nın soylular tarafından seçilen seçimli bir monarşi olduğunu kabul etmişti ve bu nedenle krallığın naibi Wartenbergli Čeněk de Sigismund'un iddiasının kabul edilmemesinin nedeni olarak Sigismund'un seçilmediğini açıkça belirtmişti. Roma Kilisesi'ne sıkı sıkıya bağlı olan Sigismund, 17 Mart 1420'de "Bohemya'daki John Wycliffe, Hussitler ve diğer tüm sapkınların yok edilmesi için" bir Haçlı seferi ilan eden bir emirname yayınlayan Papa V. Martin'den yardım almakta başarılı oldu. Sigismund'un başında olduğu ve diğer birçok Alman prensinin de ona eşlik ettiği, Avrupa'nın her yerinden gelen ve büyük ölçüde yağma olasılığının cezbettiği maceracılardan oluşan büyük bir Haçlı ordusu 30 Haziran'da Prag surlarının önüne geldi. Hemen şehri kuşatmaya başladılar ve Žižka şehri savunmak zorunda kaldı. Askeri stratejisini geliştirirken pragmatist davrandı. Žižka'nın ordusu, kılıçlı, atlı ve zırhlı olmak üzere klasik bir asker olmak için hem parası hem de teçhizatı olmayan çiftçilerden ve köylülerden oluşuyordu, bu yüzden Žižka askeri verimliliğini artırmak için çiftçilerin becerilerini kullandı. Tarım aletlerini savaş aletlerine uyarladı. Tarım tokmağı, savaş tokmağına dönüştürüldü.

Zizka'nın ayrıntılı bir tasviri, Jan Metejko

Sigismund tarafından tehdit edilen Prag halkı Taboritlerden yardım istedi. Žižka ve diğer komutanların önderliğindeki Taborlular başkentin savunmasında yer almak üzere yola çıktılar. Žižka ve adamları Prag'da, şehrin hemen dışındaki Vítkov olarak bilinen tepede, günümüzde bu savaşa nedeniyle onun onuruna yeniden adlandırılan Žižkov'da, güçlü bir pozisyon aldılar. 14 Temmuz'da Sigismund'un orduları genel bir saldırıya geçti. Alman Haçlılarının önderliğindeki güçlü bir kuvvet, Hussitlerin açık araziyle iletişimini sağlayan kale olan Vítkov'daki mevziye saldırdı. Žižka'nın kişisel liderliği sayesinde saldırı geri püskürtüldü ve Sigismund'un kuvvetleri kuşatmayı terk etti. 22 Ağustos'ta Taboritler Prag'ı terk edip Tábor'a döndüler.[4] Sigismund Prag'dan çekilmiş olsa da, Vyšehrad ve Hradčany kaleleri kralın birliklerinin elinde kalmaya devam etti. Prag halkı Vyšehrad'ı kuşattı ve Ekim ayının sonlarına doğru garnizon kıtlık nedeniyle teslim olma noktasına geldi. Sigismund kaleyi kurtarmaya çalıştı, ancak 1 Kasım'da Pankrác köyü yakınlarında Hussitler tarafından kesin bir yenilgiye uğratıldı. Vyšehrad ve Hradčany kaleleri de teslim oldu ve kısa bir süre sonra neredeyse tüm Bohemya Hussitlerin eline geçti.

Žižka artık Sigismund'un partizanlarıyla, özellikle de güçlü bir Romalı olan Rožmberkli II.Oldřich ile sürekli mücadele halindeydi. Bu mücadele sayesinde Hussitler Bohemya'nın büyük bir bölümünü Sigismund'dan aldılar. Tahta Litvanya Büyük Dükü Vytautas'ın seçilmesi önerildi. Ancak Bohemya ve Moravya'nın mülk sahipleri 1 Haziran 1421'de Čáslav'da bir araya gelerek ülkenin tüm siyasi ve dini partilerinden seçilen yirmi üyeden oluşan geçici bir hükümet kurulmasına karar verdiler. Čáslav'daki müzakerelere katılan Žižka, Tábor'un iki temsilcisinden biri olarak seçildi.[5]

Žižka, Adamitler adı verilen fanatik bir mezhebin bazı karışıklıklarını kısa sürede bastırdı. Daha sonra Romanistlere ve Sigismund taraftarlarına karşı seferlerine devam etti ve Litoměřice yakınlarında küçük bir kaleyi ele geçirip yeniden inşa ettikten sonra, büyük hizmetlerinin karşılığında aldığı ya da talep ettiği tek ödül olan bu kalenin mülkiyetini elinde tuttu. Hussit geleneklerine göre, bu yeni mülküne İncil'deki Kadeh (Çekçe'de Kalich) adını verdi ve bundan böyle Kadehli Žižka imzasını benimsedi.[4] Jan Žižka, Hussit Savaşları sırasında kendisi için başka mülk ele geçirmedi. Bu durum o dönem için alışılmadık bir durumdu ve Žižka'yı çağdaşlarından ayırıyordu.

Aynı yılın ilerleyen günlerinde Rabí Kalesi'ni kuşatırken ağır yaralandı ve gören tek gözünü de kaybetti. Artık tamamen kör olmasına rağmen Tábor ordularına komuta etmeye devam etti.[8]

İkinci Hussit Karşıtı Haçlı Seferi[değiştir | kaynağı değiştir]

Sigismund 1421'in sonunda Bohemya'yı tekrar zapt etmeye çalıştı ve önemli Kutná Hora şehrini ele geçirdi. Şehrin çoğunlukla Alman olan vatandaşları şehirdeki Hussitlerden birkaçını öldürdü ve şehrin giriş çıkışlarını, orduları surlarının dışında kamp kurmuş olan Žižka'ya kapattı. Bu durumun ardından Sigismund'un orduları bölgeye gelerek Hussitleri kuşattı. Žižka, Tábor ve Prag'ın birleşik ordularının başındaydı ve tuzağa düşürülmesine rağmen bazı tarihçilerin tarihteki ilk hareketli topçu manevrası olarak adlandırdığı şeyi gerçekleştirmeyi başardı. Žižka düşman hatlarını yararak Kolín'e doğru geri çekildi, ancak takviye kuvvet aldıktan sonra 6 Ocak 1422'de Kolín ve Kutná Hora arasındaki Nebovidy köyünde Sigismund'un herhangi bir saldırıdan şüphelenmeyen ordusuna saldırarak bozguna uğrattı. Bu savaşta Sigismund yaklaşık 12.000 adamını kaybetti ve kendisi de ancak kaçarak kurtulabildi. Sigismund'un kuvvetleri 10 Ocak'ta Deutschbrod Muharebesi'nde son bir direniş gösterdi, ancak şehir Çekler tarafından basılarak, Žižka'nın emirlerinin aksine kılıçtan geçirildi.[4][8]

İç Savaş[değiştir | kaynağı değiştir]

Zizka'nın Tabor'da bulunan heykeli

1423 yılının başlarında, Hussitlerin radikal ve ılımlı kanatları arasındaki mücadele bir iç savaşa yol açtı. Žižka, radikal Taboritlerin lideri olarak, ılımlı Praglıları ve Utraquist soyluları 20 Nisan'da Hořice'de yenilgiye uğrattı. Kısa bir süre sonra Bohemya'ya karşı yeni bir haçlı seferinin hazırlandığı haberi geldi. Bu durum Hussitlerin 24 Haziran'da Konopiště'de bir ateşkes imzalamasına neden olsa da Haçlılar dağılır dağılmaz, iç muhalefet yeniden patlak verdi. Litvanya Prensi Sigismund Korybut, Bohemya'daki geçici yönetimi sırasında Miletínek Lordu Bořek'i Hradec Králové şehrinin valisi olarak atamıştı. Bořek ılımlı bir Hussit fraksiyonu olan Utraquist kanadına mensuptu. Sigismund Korybut'un ayrılmasından sonra Hradec Králové şehri, demokrat kandın üstünlüğü ele geçirmesi nedeniyle Bořek'i yöneticisi olarak tanımayı reddetti. Žižka'yı yardıma çağırdılar. Žižka bu talebi kabul etti ve Bořek komutasındaki Utrakistleri 4 Ağustos 1423'te Strachov çiftliğinde yenilgiye uğrattı.[10]

Žižka bu zaferin ardından eski düşmanı Kral Sigismund'un yönetimi altındaki Macaristan'ı istila etmeye kalkıştı. Macarların büyük üstünlüğü nedeniyle bu sefer başarısız olsa da, bu mücadele geri çekilmede gösterdiği beceri nedeniyle onun büyük askeri başarıları arasında yer alır. 1424 yılında Bohemya'da Hussitlerin birbiri arasındaki mücadele yeniden patlak verdiğinde, Žižka 6 Ocak'ta Skalice'de ve 7 Haziran'da Malešov'da Praglıları ve Utraquist soyluları kesin bir yenilgiye uğrattı. Eylül ayında ise Prag üzerine yürüdü. Aynı ayın 14'ünde, daha sonra Prag'ın Utrakist başpiskoposu olan Rokycany'li John'un etkisiyle Hussit taraflar arasında barış sağlandı. Tekrar birliğini sağlayan Hussitlerin, bir bölümü hâlâ Sigismund'un taraftarlarının elinde bulunan Moravya'ya saldırması ve Žižka'nın bu seferin lideri olması kararlaştırıldı.[4]

Ölümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Zizka'nın Ölümü, Josef Manes

Ancak Žižka, Přibyslav yakınlarındaki Moravya sınırında, bugün Žižkovo Pole olan Přibyslav'daki kalenin kuşatılması sırasında 11 Ekim 1424'te öldü. Geleneksel olarak vebadan öldüğü söylenirdi, ancak tarihçilerin modern bilgileri bu teoriyi dışlamaktadır. İskelet kalıntıları incelendikten sonra arsenik zehirlenmesi teorisi bile dışlanmıştır. Tarihçilere göre, cerahatli bir hastalık olan karbonkül(şirpençe) en olası ölüm nedeni olarak kabul edilmektedir.[28]

Tarihçi Piccolomini'ye göre, Žižka'nın son arzusu derisinin davul yapımında kullanılmasıydı,[12] böylece öldükten sonra bile birliklerini yönetmeye devam edebilecekti. Žižka o kadar saygı görüyordu ki, öldüğünde askerleri kendilerine Sirotci ("Yetimler") adını verdiler çünkü babalarını kaybetmiş gibi hissediyorlardı. Düşmanları "Hiçbir ölümlü elin yok edemediği kişi Tanrı'nın parmağıyla yok edildi" diyordu.

Yerine Büyük Prokop geçti.

Popüler Kültürdeki Yeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Edebiyat[değiştir | kaynağı değiştir]

Žižka, David B.'nin "The Armed Garden and Other Stories" romanında ana karakterlerden biri olarak görünür.[29] Aynı zamanda George Sand'ın bir romanının, Meissner'in yazdığı bir Alman destanının ve Alois Jirásek'in yazdığı bir Bohemya trajedisinin kahramanıdır.

Jan Žižka, sanatçı Kouichi Ohnishi tarafından çizilen ve yazılan "Dívčí Válka" ("Otome Sensou" veya "Battle of the Maidens" olarak da bilinir) anime-mangasının ana karakterlerinden biridir.

Filmler[değiştir | kaynağı değiştir]

Medieval filmi posterleri

Jan Žižka, Otakar Vávra tarafından yönetilen "Hussite Devrim Üçlemesi "nin ana kahramanıdır. Filmde Žižka rolünde Zdeněk Štěpánek oynamıştır. Üçleme; Jan Hus(1954), Jan Žižka(1955) ve Against All(1956) adlı filmlerden oluşmaktadır.[30][31] Jan Žižka 1960 Polonya yapımı "Knights of the Teutonic Order" filminde yer almıştır. Bu filmde Tadeusz Schmidt tarafından canlandırılmıştır. 1968 Çekoslovak filmi "Na Žižkově válečném voze'de Žižka"da Ilja Prachař tarafından canlandırılmıştır.

2013 yapımı animasyon filmi "The Hussites", Hussit savaşlarını konu almaktadır. Filmin kahramanı Záboj, Jan Žižka'dan esinlenerek oluşturulmuştur.[32]

Yönetmen Petr Jákl'ın "Medieval" adlı filmi 2022 yılında gösterime girmiştir. Bu filmde Jan Žižka'nın gençlik yılları anlatılmaktadır. Bu film bugüne kadar yapılmış en pahalı Çek filmi olarak kayıtlara geçmiştir. 2022 yılında Netflix'te yayımlanan filmde Žižka, Ben Foster tarafından canlandırılmıştır.[33]

Video oyunları[değiştir | kaynağı değiştir]

Age of Empires II: Definitive Edition - Dawn of the Dukes oyununda, oyuncunun Jan Žižka rolünü üstlendiği tek oyunculu bir senaryo vardır.[34]

Age of Empires III oyununda, Almanlar tarafından kullanılan bir birim olarak Hussit vagonları bulunmaktadır. Birim bilgi kutusu doğrudan Žižka'dan adının İngilizceleştirilmiş versiyonuyla bahseder: John Zizka.

Žižka, Europa Universalis II'de Bohemya fraksiyonu için varsayılan bir general olarak görünür.

Field of Glory II: Medieval, oyuncunun Jan Žižka rolünü üstlendiği Hussite seferini içerir.

Žižka, 1419-1420 yıllarında geçen Songs of the Chalice adlı bağımsız 3D gerçek zamanlı strateji oyununun ana kahramanıdır.

Jan Žižka, mobil oyun Rise of Kingdoms'da yer alan efsanevi süvari komutanlarından biridir.

Hrot adlı oyunda, Čáslav'da bulunan ve Jan Žižka'ya atfedilen insan kafatasının üst kısmı olan Calva of Caslav'a bir selam niteliğinde olan Calvaria of Čáslav adlı bir güçlendirme bulunur.

Diğer[değiştir | kaynağı değiştir]

1917 yılının başlarında Rusya'daki Çekoslovak lejyonlarının 3. Çekoslovak Tüfek Alayı oluşturuldu ve "Jan Žižka z Trocnova"[35] adını aldı.

Dünya Savaşı sırasında bir dizi askeri birliğe Jan Žižka'nın adı verilmiştir. Bunlardan biri olan 1. Çekoslovak Jan Žižka Partizan Tugayı, işgal altındaki Çekoslovakya'daki ilk Nazi karşıtı gerilla birlikleri arasındaydı. Aynı adı taşıyan bir Yugoslav partizan tugayı 26 Ekim 1943'te Batı Slavonya'da kuruldu ve büyük bir Çek ve Slovak azınlığın yaşadığı bölgelerde faaliyet gösterdi.

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Balyoz Hussitlerin milli silahıdır

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel
  1. ^ "Jan, Count Žižka | Bohemian leader | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 3 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2023. 
  2. ^ Urbánek, R.; Jopson, N. B. (1924). "Jan Žižka, the Hussite (On His Quincentenary)". The Slavonic Review. 3 (8): 272-284. ISSN 1471-7816. 28 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2023. 
  3. ^ Verney, Victor (2020). Warrior of God : Jan Zizka and the Hussite Revolution. Barnsley. ISBN 978-1-5267-6670-0. OCLC 1140114145. 
  4. ^ a b c d e "1911 Britannica Ansiklopedisi, Jan Zizka Maddesi". 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  5. ^ a b von., Lützow, Franz, Graf (1939). Bohemia : an historical sketch. Dent. OCLC 963691451. 
  6. ^ 1843-1923., Leger, Louis, (1880-1886). Nouvelles études slaves; histoire et littérature. E. Leroux. OCLC 977942487. 
  7. ^ "Jan Žižka Heykeli". 11 Kasım 2020. 20 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2023. 
  8. ^ a b c d e f g h i Tomek, Václav Vladivoj (2014). Jan Žižka z Trocnova (Çekçe). Prag: Dobrovský. ISBN 978-80-7390-108-0. 
  9. ^ Pavlicek, Ota; Šmahel, František, (Ed.) (24 Şubat 2015). "A Companion to Jan Hus". doi:10.1163/9789004282728. 
  10. ^ a b c d Čornej, Petr (2019). Jan Žižka : život a doba husitského válečníka. Vydání první. Praha. ISBN 978-80-7432-990-6. OCLC 1134409416. 9 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  11. ^ Šmahel, p.22-25. 
  12. ^ a b 1405-1464., Piccolomini, Enea Silvio, (2005). Aeneas Silvius Piccolomini : historia Bohemica. Böhlau. ISBN 3-412-15604-3. OCLC 773727229. 
  13. ^ Šmahel, p. 26
  14. ^ Tomek, p.12-13. 
  15. ^ Šmahel, p. 28
  16. ^ Tomek, p.15-16. 
  17. ^ Šmahel, p. 28. 
  18. ^ Tomek, p. 12–13. 
  19. ^ Tomek, p. 14–15. 
  20. ^ Šmahel, p. 33–32. 
  21. ^ a b Długosz, Jan (1997). Danuta Turkowska, Cristophorus Baczkowski, Franciscus Sikora (Ed.). Ioannis Dlugossii Annales, seu, Cronicae incliti Regni Poloniae. [Wyd. 1.] Jan Dąbrowski. Varsaviae,: Państwowe Wydawn. Naukowe. ISBN 83-01-12399-0. OCLC 3298680. 
  22. ^ "Jan Žižka at Grunwald: from mercenary to Czech national hero". Czech Radio. 16 Haziran 2010. 12 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  23. ^ Daszczyński, Roman (14 Temmuz 2010). "Kto jest kim na obrazie Jana Matejki? Cz. 2". wyborcza.pl. 20 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  24. ^ Vavřinec z Březové. Historia hussitica [Hussite Chronicle].
  25. ^ Sedlar, Jean W. (1994). East Central Europe in the Middle Ages, 1000-1500. Seattle: University of Washington Press. ISBN 978-0-295-80064-6. OCLC 704348287. 
  26. ^ "Pistol, Online Etymology Dictionary". 26 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  27. ^ "Howitzer, Online Etymology Dictionary". 1 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  28. ^ Vokáč, Martin. "595 yıl önce, cani ve ünlü kahraman Jan Žižka, Přibyslav yakınlarında öldü" (Çekçe). idnes.cz. 21 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  29. ^ "The Armed Garden Other Stories". Erişim tarihi: 9 Mayıs 2023. 
  30. ^ "Jan Hus". 19 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  31. ^ "Jan Zizka". 19 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  32. ^ "Husiti". 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  33. ^ "Medieval (2022), IMDB sayfası". IMDB. 24 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
  34. ^ "Age of Empires 2: Definitive Edition adds the Poles and Bohemians in a new DLC". pcgamesn.com.
  35. ^ Preclík, Vratislav (2019). Masaryk a legie. 1. vydání. Karviná. ISBN 978-80-87173-47-3. OCLC 1107861342. 24 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2023. 
Genel
  • Bílek, Jiří (2007), Hádanky naší minulosti 7. Čtyři Janové a bratr Prokop, Euromedia Group Praha. p. 172–173. 978-80-242-1952-3

Count Lützow, The Hussite Wars, J. M. Dent & Sons London, E. P. Dutton & Co. New York (1909).

  • Čornej, Petr (2019), Jan Žižka. Nakladatelství Paseka. 978-80-7432-990-6
  • Fudge, Thomas A., The Crusade Against Heretics in Bohemia, 1418–1437: Sources and Documents for the Hussite Crusades (Crusade Texts in Translation S.).Höfler, Konstantin, Geschichtsquellen Böhmens.
  • Heymann, Frederick G. (1969), John Zizka & the Hussite Revolution, Russell & Russell New York (1955).
  • Šmahel, František, Die Hussitische Revolution I-III, MGH-Schriften. 43/I-III, Hannover (2002).Turnbull, Stephen, The Hussite Wars (1419–36), Osprey Publishing. 1-84176-665-8.
  • Verney, Victor (2009), Warrior of God: Jan Žižka and the Hussite Revolution, Frontline Books London.978-1-84832-516-6

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Jan_Žižka&oldid=32603382" sayfasından alınmıştır