Gaziantep kastelleri ve livasları
Gaziantep kastelleri ve livasları, Türkiye'nin Gaziantep şehrinde bulunan yer altı su yapılarıdır. Suyun buharlaşmadan iletilmesi amacıyla inşa edilmiştir.[1] Su tünellerine livas, suyun halkın kullanımına sunulduğu yapılara kastel denmektedir.[2] Günümüzde altı tane kastel mevcuttur.[1] UNESCO, 2018'de kastel ve livasları Dünya Mirası Geçici Listesi'ne eklemiştir.[2]
Kastel kelimesi, Kilis ilinde çeşmeler için kullanılmakla birlikte, "Gaziantep'te yer altı kanalları ile gelen suya ulaşmak için kısmen veya tamamen yeraltında yapılan ve 10-40 basamakla inilen "büyük su tesisleri" anlamında kullanılmaktadır.[3] Yirminci yüzyıl başında, Gaziantep'te 10 adet kastelin varlığı bilinmektedir.[3] Gaziantep kent merkezindeki tek su kaynağının Alleben deresi olması ve şehrin jeolojik yapısının yer altında tüneller açmaya uygun olmasından ötürü, şehir dışından getirilen bu kanallar ile gelen su, yeryüzüne çıkmadan evlere, camilere ve kastellere dağıtılmıştır.[3] Su, kastele gelmeden önce iki kola ayrılır; ilk kol içme ve kullanma suyu olarak havuzlara gider, ikincisi ise temizlik amacıyla kullanmak için tuvaletlere dağıtılırdı.[3] Tuvaletlere gelen su ise, önce çimecelik adı verilen yaklaşık 1.20 metre derinliğinde ve kayaya oyulmuş havuzlara gelmekteydi.[3]
Gaziantep’te tarihi kent dokusunda birçok cami, han, hamam, medrese, kastel, çeşme ve özel kullanımdaki evlerin kuyularına su sağlayan yer altı su kanalları bulunmaktadır. Yerel dilde livas adı verilen yer altı su kanalları, şehir dışındaki kaynaktan şehre su taşımakta kullanılmış ve şehir içinde birçok farklı hatta ayrılarak kente su sağlayan bir su yolu ağı oluşturmuştur. Bütün kullanıcıları ilgilendiren bir sistem olması ve yaşamın temel gereklerinden biri olan su ile ilgili olması nedeni ile suyun dağılımı ve kullanımı ile ilgili birtakım kurallar oluşmuştur. Bu kurallar kent içinde su yollarının oluşumunu doğrudan etkilemiştir.[4]
Gaziantep'te bulunan ve günümüze kadar ulaşan altı tane kastel yapısı vardır, bunlar;
- Bişirici (Pişirici) Kasteli ve Mescidi[5]
- İmam-ı Gazali (Gazali) Kasteli ve Mescidi
- Ahmet Çelebi Kasteli
- Kozluca Kasteli ve Mescidi (Tahtani Mescit)
- İhsanbey (Esenbek) Kasteli ve Mescidi
- Şeyh Fethullah Kasteli ve Mescidi'dir.[6]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b "Kasteller ve Çeşmeler". Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2018.
- ^ a b "The Underground Water Structures in Gaziantep; Livas' and Kastels" (İngilizce). UNESCO. 5 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2018.
- ^ a b c d e "Gaziantep'te Kastel Adı Verilen Su Tesisleri" (PDF). 1984. 24 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Şubat 2024.
- ^ "Gaziantep Tarihi Su Sisteminin Osmanlı Dönemindeki Yönetimi". Meltem Uçar. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024.
- ^ "Pişirici Kasteli". Gaziantep Şahinbey Belediyesi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024.
- ^ Altan, Hilal Merve (2019). "Kaya Oyma Su Yapılarında Hasar Tespiti". 24 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2024.
 | Gaziantep ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |