Hakasya

Hakasya Cumhuriyeti
Bayrak Arma
Milli Marş: Hakasya Cumhuriyeti Millî Marşı
Konum
Hakasya Cumhuriyeti Hakasya
Yönetim
Ülke:	Rusya
Federâl Bölge:	Sibirya Federal Bölgesi
Ekonomik Bölge:	Sibirya ekonomik bölgesi
Başkent:	Abakan
Cumhurbaşkanı:
Genel bilgiler
Yüzölçüm:	61.900 km² (23.900 sq mi)
Nüfus:	498.384 (05/2009)
- Yoğunluk:	8 /km² (21 /sq mi)
Diğer bilgiler
Dili:	Hakasça, Rusça
Kuruluş tarihi:	1993
Kodu:	90

Hakasya Cumhuriyeti (Hakasça: Хакасия Республиказы; Khakasiya Respublikazı. Rusça: Pеспублика Хакасия) veya Hakasya. Sibirya'da Rusya Federasyonu'na bağlı bir cumhuriyet. Orta Sibirya'nın güneyinde yer alır. Güney ve doğusunda Türk kökenli Tuva Cumhuriyeti, batısında Türk kökenli Altay Cumhuriyeti ve eski adı bir Türk topluluğu olan Şor Türklerinin yeri anlamında Şorya olan sonradan adı Kemerova olarak değiştirilmiş oblast (bölge), kuzeydoğusunda Krasnoyarsk oblası ile çevrilidir.

Tarihi

Hakaslar, Türk boyu olup Güney Doğu Sibirya da yaşamaktadırlar. Hakaslar 1800'lü yıllarda Rus İmparatorluğu'na katılmış, 1930 da özerk bölge statüsüne kavuşmuşlardır. Hakaslar eski şamanizm inancına sahiptirler.

Hakasların iki bin yılı aşan tarihleri onların bir Kırgız grubu olduğunu göstermektedir.

Tanrı Dağı Kırgızlarının dünyaca ünlü büyük destanları Manas da bu tarihi olaydan bahsetmektedir. Manas Destanı'nın anlattığına göre Tanrı Dağı Kırgızları Yenisey bölgesinden bugünkü vatanlarına Manas Han önderliğinde göç etmişlerdir. 9. yüzyıl Çin kaynakları Kırgızlardan "Heges" veya "KieKiaSe" adıyla bahsetmektedir. Sonraki yıllarda Tanrı Dağı Kırgız boylarının Müslümanlaşma ve yaşanılan bölgeler arasındaki mesafenin uzak olması nedeniyle Yenisey Kırgızlarının ayrı bir kimlik benimsemesini ve Hakas adını kabullenmeleri sonucunu doğurmuştur.

Coğrafi yapı

Yüzölçümü 61.900 km² dir.

Yenisey Irmağının yukarı kesimindeki geniş Minusinsk Havzasının batı yarısında yer alır. Yenisey Irmağının kollarından, Abakan Irmağı bölgenin ortasından geçer. Irmak vadisinin güneyinde, Karagoş Dağında 2.930 m'ye kadar yükselen Batı Sayan Dağları bulunur. Kuzeyindeki Akaban ile Kuznetsk Alatau Dağlarının en yüksek noktasıyla 2.178 m yüksekliğindeki Verhni Zub'dur. Kapalı havuzda kurak ve sert bir kara iklimi egemendir. Bu nedenle alçak kesimler bozkırlar ve ormanlık alanlarla kaplıdır. Ama 1954'ten sonra özelliklede bakir ve boş topraklann çoğu tarıma açılmıştır. Dağlar çam, köknar ve ladin ormanlarıyla kaplıdır.

Zaman Dilimi

Hakasya Krasnoyarsk zaman dilimindedir (KRAT/KRAST). UTC'e göre saat farkı +0700 (KRAT)/+0800 (KRAST).

İdari bölümler

Bu alt başlığın ana maddesi: Hakasya İdari Yapılanması

Nüfus

Hakaslar eskiden göçebe olan Sibiryalı bir Türk halkıdır. Ama günümüzde bölge nüfusunun yaklaşık % 80'ini Ruslar oluşturur. Toplam nüfusu 498.384 olan Hakas Muhtar Bölgesi nüfusunun ancak % 11,1'i Hakas'tır.

1989 nüfus sayımına göre nüfusları 110.000 olan Hakas'lar başlıca Krasnoyarsk Krayı'na bağlı olan Hakas Muhtar Bölgesinde yaşamaktadırlar. Hakasların Kırgız ve Sagay diye iki kolu bulunur.

2009 yılı verilerine göre Hakas Cumhuriyetinin nüfusu — 538 054 kişidir. Ülke yüzölçümünün kilometre karesine — 8,7 kişi./km² düşer. Nüfusun %71,1 kadarı şehirde yaşamaktadır.

2002 nüfus sayımlarına göre Hakas cumhuriyetinin etnik nüfus dağılımı şu şekilde belirtilmiştir:

Ulus	Oranı 2002 yılı, %.
Ruslar	%80,3
Hakaslar	%12
Alman	%1,7
Ukraynalı	%1,53
Beyaz Rus	%0,5

Nüfusu 5 bini artan yerleşimler 1 Ocak 2009 verilerine göre

Abakan Şablon:Рост163,4 Ak Yar 9,1 (2003) Çernogorsk Şablon:Рост74,9 Черёмушки Şablon:Padeniye9,0 Sayana-gorsk Şablon:Padeniye48,6 Askiz 7,0 (2003) Abaza Şablon:Padeniye17,0 Taştıp 6,5 (2003) Ust-Abakan Şablon:Rost15,7 Mayna Şablon:Рост6,0 Sorsk Şablon:Рост13,1 Бея 5,4 (2003) Şira Şablon:Падение9,1 Veltirskoye 5,2 (2003)

İdari Yapı

İdari merkezi baskent Abakandir. Güney Doğu Sibirya'da bulunan bu bölge, Rusya'nın Krasnoyarks eyaletine bağlıdır. Rusya'nın oluşumunda ve 18. yüzyılda Rusya'ya katılmış, 1930'da Muhtar Bölge olarak yer almıştır.

Rusya Federasyonu içinde Hakasya Cumhuriyeti haritası

Ekonomik Yapısı

Hakas Muhtar Bölgesi, ekonomik kaynaklardan kömür, demir, altın, mermer vs. sanayi bakımından zengindir. Ayrıca kereste işletme sanayii gelişmiştir. Ekonomi tarım ve hayvancılığa (özellikle küçükbaş) dayanmaktadır. Bitki üretimi de yeterli düzeydedir.

Koyun ve keçi besiciliği hala önemli bir ekonomik etkinliktir. Alçak kesimlerde gerçekleştirilen sulama projeleri otlaklarda beslenen hayvan sayısını, ekili arazilerin yüzölçümünü ve başta buğday, yulaf, darı ve patates olmak üzere tarımsal üretimi artırmıştır. Rusların bölgeye yerleşmesinede etkili olan bakır madenciliği 18. yy'dan beri önemini korumaktadır. Abaza ve Teya'da zengin demir cevherleri. yukarı Çulım'da altın, Çemogorsk'ta kömür, Aksiz'de barit çıkartılmaktadır. Bölgede ayrıca bakır, tungsten yatakları da vardır. Ormanlar önemli bir kereste kaynağıdır.

Enerji

1980'lerin başında Yenisey Irmağı üzerindeki Sayanagorsk'ta yapılan 6.400 megavat kapasiteli hidroelektrik santralından Minusinsk Havzasındaki sanayi için gerekli enerjinin sağlanması planlanmış ve elektrik enerjisi gereksinimini karşılamaktadır.

Eğitim ve Kültür

Hakasya'da 269 ortaokulda (91 bin öğrenci), 7 Anaokulunda (770 öğrenci), 1 üniversitede (6500 öğrenci) bulunmaktadır. Eğitim sistemi devletin mülkiyetindedir. Burada yılda 15.000 kitap, 1 dergi (2200 tiraj), 1 gazete bulunmaktadır. 250 kütüphane, 1 müze, 1 tiyatro, 280 kulüp vardır.

Dil

Hakasça, Uygurcaya yakındır. Bugün bir yazı diline sahip olan Hakasların dil ve edebiyat enstitüleri mevcuttur. Hakaslar Çarlık döneminde zorla kabul ettirilen Kiril alfabesini Sovyet Devriminden sonra bırakıp Latin alfabesine geçmişler, ama 1939'dan sonra yeniden Rus alfabesini kullanmak zorunda kalmışlardır. Moğolca ve Çince öğelerin de rastlandığı Hakasça'nın sözcük dağarcığı daha çok ortak Türkçenin sözcüklerinden oluşur. Belli başlı ses değişimlerine örnek olarak b->p- (bar "var" / par, biz / pis). d/z (adak "ayak" / azah), y/c (yahşi "güzel" / cahsı, yıl / çıl), z/s (yüz / çüs) gösterilebilir. Hakaslar zengin bir halk edebiyatı geleneğine sahiptirler. Türkolog W. Radloff'un Hakas lehçesi edebiyatı ve etnografyasıyla ilgili geniç çalışmaları vardır.

Hakasya Alfabesi

A (A), Б (B) ,Ӌ (c), Ч (Ç), Д (D), Э (E) , Е (E; kelime başlarında ise YE olarak okunur) , Ф (F) , Г (G) ,Ғ (Ğ)Х (H) , Ы (ı) , И (İy), İ (i), Ж (J) К (K), Л (L), М (M), Н (N); Нь( ñ Damaktan N harfi Türk Ortak Latin Alfabesi’nde “ñ” olarak belirlenmiştir) , O (O), Ö (Ö) , П (P), Р (R), С (S), Ш (Ş), Т (T), У (U), ÿ (Ü), В (V), Й (Y), З (Z), Ë (yo), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya), Ъ (kesme işareti), Ь (inceltme işareti)

Hakas Alfabesi:

Hakas Alfabesi Büyük Küçük	Türkiye Alfabesi karşılığı	ÖNERİLEN	Hakas Alfabesi Büyük Küçük	Türkiye Alfabesi karşılığı	ÖNERİLEN
А а	A	A	П п	P	P
Б б	B	B	Р р	R	R
В в	V	V	С с	S	S
Г г	G	G	Т т	T	T
Ғ ғ	G	ğ	İ i	İ	İ
Д д	D	D	У у	U	U
Е е	E	E	Ÿ ÿ	Ü	Ü
Ё ё	YO	kaldırılmalı	Ф ф	F	F
Ж ж	J	J	Х х	H	H
З з	Z	Z	Ц ц	TS	kaldırılmalı
И и	İ	İ	Ч ч	Ç	Ý
Й й	Y	Y	Ш ш	Ş	Ş
К к	K	K	Щ щ	ŞÇ	kaldırılmalı
Л л	L	L	Ӌ ӌ	C	C
М м	M	M	Ы ы	I	I
Н н	N	N	Ь ь	inceltme işareti	'
Нь нь	n	ñ	Э э	E	E
О о	O	O	Ю ю	YU	kaldırılmalı
Ö ö	Ö	Ö	Я я	YA	kaldırılmalı

1929 yılına kadar — Latin Alfabesi:

A a	B в	C c	Ç ç	D d	Ә ә	F f	G g
Ƣ ƣ	I i	Į į	J j	K k	L l	M m	N n
N̡ n̡	O o	Ө ө	P p	R r	S s	Ş ş	T t
U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ	Ь ь

с 1939 — Rus Alfabesi:

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	I i	К к	Л л	М м
Н н	Ң ң	О о	Ö ö	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ӌ ӌ	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

thumb|250px|Хакасский алфавит из букваря 1934 года Таблица соответствия букв хакасских алфавитов

Kiril 1924-1929	Latin	Kiril 1939-1947	Kiril 1947-1953	Kiril с 1953
Аa	Аa	Aa	Аa	Аа
Бб	Bв	Бб	Бб	Бб
Вв	Vv	Вв	Вв	Вв
Гг	Gg	Гг	Гг	Гг
h (c 1927)	Ƣƣ		ғ	Ғғ
Дд	Dd	Дд	Дд	Дд
Ее		Ее	Ее	Ее
				Ёё
Жж	Ƶƶ	Жж	Жж	Жж
Зз	Zz	Зз	Зз	Зз
Ии	Ii	Ии	Ии	Ии
Ii (с 1927)	Įį	Ii	Ii	Ii
Йй	Jj	Йй	Йй	Йй
Кк	Kk	Кк	Кк	Кк
Лл	Ll	Лл	Лл	Лл
Мм	Mm	Мм	Мм	Мм
Нн	Nn	Нн	Нн	Нн
Ҥҥ	N̡n̡	нъ	нъ	ң (с 1962)
Оо	Оо	Оо	Oo	Oo
Ӧӧ	Ɵɵ	Ӧӧ	Ӧӧ	Ӧӧ
Пп	Pp	Пп	Пп	Пп
Рр	Rr	Рр	Рр	Рр
Сс	Ss	Сс	Сс	Сс
Тт	Tt	Тт	Тт	Тт
Уу	Uu	Уу	Уу	Уу
Ӱӱ	Yy	Ӱӱ	Ӱӱ	Ӱӱ
Фф	Ff	Фф	Фф	Фф
Хх	Хх	Хх	Хх	Хх
Цц		Цц	Цц	Цц
Чч	Cc	Чч	Чч	Чч
Jj	ç		Ӌӌ	Ӌӌ
Шш	Şş	Шш	Шш	Шш
Щщ		Щщ	Щщ	Щщ
		ъ	ъ	ъ
Ыы	Ƅƅ	Ыы	Ыы	Ыы
ь	‘	ь	ь	ь ı|-	Ээ	Әә	Ээ	Ээ	Ээ
Юю		Юю	Юю	Юю
Яя		Яя	Яя	Яя

Hakasya'dan görünümler

• 
  Hakasya manzara (2000)
• 
  Eagle on megalith near village Kazanovka . Hakasya Cumhuriyeti ( 2000)
• 
  Megalith near village Kazanovka .Hakasya Cumhuriyeti(2000)
• 
  Megalith near village Safronov. Hakasya Cumhuriyeti(2000)
• 
  Megalith near village Safronov. Hakasya Cumhuriyeti(2000)
• 
  Sunset near town Askiz. Hakasya Cumhuriyeti.(2000)
• 
  Ripe valley in Republic Khakassia, Russian Federation (2000)

Kaynak

Wikimedia Incubator

Wikimedia Incubator'de Hakasça Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.

• Hakasya ve Türk Dünyası Haritası
• Khanza Big Hakas Türküsü
• TİKA
• http://alparslanfatih2007.googlepages.com/kirilalfabesi - Hakas Alfabesi
• Khanza Big Hakas Türküsü
• [1]
• - Hakasların Müziği
• Beyaz Arif Akbas, "Khakassia: The Lost Land", Portland State Center for Turkish Studies, 2007.

http://www.pdx.edu/turkish_studies_center/books