İçeriğe atla

Hiung-nu: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
(Tüm bekleyen değişiklikleri göster)
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Johnny281993 (mesaj | katkılar)
3.437 değişiklik
Değişiklik özeti yok
Etiketler: Geri alındı Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği Gelişmiş mobil değişikliği
Gogolplex (mesaj | katkılar)
Devriyeler
7.787 değişiklik
k Johnny281993 (mesaj) tarafından yapılan değişiklikler geri döndürülerek, Br Prometheus tarafından değiştirilmiş son sürüm geri getirildi.
Etiket: Geri döndürme
1. satır: 1. satır:
{{Hakkında|Orta Asya'da yaşamış kırsal göçebe kabileler federasyonu Siyunnu halkı|Avrupa Hunları|Hun İmparatorluğu}}
{{Hakkında|Orta Asya'da yaşamış kırsal göçebe kabileler federasyonu Hsiung-nu halkı|Avrupa Hunları|Hun İmparatorluğu}}
{{Eski ülke bilgi kutusu
{{Eski ülke bilgi kutusu
|kendi_dilindeki_adı = 匈奴 <br /> Xiongnu
|kendi_dilindeki_adı =
|tam_adı = Siyunnular
|tam_adı = Büyük Hun İmparatorluğu
|yaygın_adı = Siun-nu
|yaygın_adı = Büyük Hun İmparatorluğu
|statü =
|statü =
|yönetim_biçimi =
|yönetim_biçimi =
103. satır: 103. satır:
[[Dosya:XiongnuMap.png|330px|küçükresim|Hiung-nu bölgeleri, MÖ. 250 yılı.]]
[[Dosya:XiongnuMap.png|330px|küçükresim|Hiung-nu bölgeleri, MÖ. 250 yılı.]]


'''Siyunnular''' veya '''Siun-nular''' <ref>Şevket Koçsoy, "Türk Tarihi Kronolojisi", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 78, Wilhelm Koppers, "İlk Türklük ve İlk İndo-Germenlik", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 332, 333, 336, László Rásonyi, "Tarihte Türklük", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 358, 364, 372, Lajos Ligeti, "Bilinmeyen İç Asya", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 679, İlhami Durmuş, "İskitler", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 576, 587, 588, İlhami Durmuş, "Sarmatlar", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 637, Faruk Sümer, "Oğuzlar", ''Türkler'', Cilt 2, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-35-8, s. 289 - 290.</ref>{{Refn|Hun, Huna, Hunlar, Khuni, Hiung-nu, Hsiung-nu, Xun-nu, Xiong-nu ve Xiyon, Hiung-nu halkına atıfta bulunan ve farklı kaynaklarda geçen diğer isimlendirmelerdir.{{kaynak belirt}}|group=fn}} ([[Çince]]: '''匈奴'''; [[pinyin]], '''Xiōngnú'''; [[Wade-Giles]]: '''Hsiung-nu'''), Türkiye [[tarihyazımı]]nda bilinen isimleri ile '''Büyük Hun İmparatorluğu''' veya '''Asya Hun İmparatorluğu''', [[MÖ 3. yüzyıl]] sonlarından itibaren Çin'in Kuzey sınırlarını tehdit eden bir güç unsuru olarak 500 sene Orta Asya'da egemenlik kurmuş olan kırsal göçebe kabileler konfederasyonuna verilen isim.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Xiongnu People | url = http://global.britannica.com/topic/Xiongnu | website = britannica.com | yayıncı = Encyclopædia Britannica | erişimtarihi = 25 Temmuz 2015 | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200311191625/https://global.britannica.com/topic/Xiongnu |arşivtarihi= 11 Mart 2020 | ölüurl = hayır }}</ref> Hiung-nu halkı hakkındaki bütün bilgiler dağınık Çin kaynaklarına ve arkeolojik bulgulara dayanmaktadır. Dilleri hakkındaki değişik varsayımlar, Çin kaynaklarında bulunabilen, çoğunluğu kişi ve unvan adları olan sözcüklere dayanmaktadır. Dillerindeki sözcüklerin Çin lehçelerindeki transkripsiyonlarına göre dillerinin [[İran dilleri|İrani]],<ref name="Harmatta488">{{harvnb|Harmatta|1994|p=488}}: "Their royal tribes and kings (''shan-yü'') bore Iranian names and all the Hsiung-nu words noted by the Chinese can be explained from an Iranian language of Saka type. It is therefore clear that the majority of Hsiung-nu tribes spoke an Eastern Iranian language."</ref><ref name="Bailey21">{{harvnb|Bailey|1985|pp=21–45}}</ref><ref name="Jankowski26">{{harvnb|Jankowski|2006|pp=26–27}}</ref> [[Türk dilleri|Türk]],<ref>[[Yusuf Gedikli|Gedikli, Yusuf]] (2009). [http://abs.kafkas.edu.tr/upload/518/yomdergi.pdf Hun Türkçesi Üzerine Araştırma ve İncelemeler - 8: Hun Türklerindeki Hu-Chie ~ Wu-Chie, İ-Ch’ü Jung, Ta-Li Jung Kavim Adlarının Etimolojisi ve Çok Önemli Üç Sonuç; Türk Dilinin ve Türk Tarihinin MÖ 659 Yılında Başladığının Belgelenmesi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20121202133830/http://abs.kafkas.edu.tr/upload/518/yomdergi.pdf |tarih=2 Aralık 2012 }}. YOM Türk Dünyası Kültür Dergisi, Bahar 2009</ref><ref name="ReferenceA">[[History of Northern Dynasties]], [[:zh:s:北史/卷099|vol. 99]]</ref><ref name="ReferenceB">[[Book of Zhou]], [[:zh:s:周書/卷50|vol. 50]]</ref><ref name="Henning 1948">Henning 1948</ref><ref name="Sims-Williams 2004">Sims-Williams 2004</ref><ref name=":0">Pritsak 1959</ref><ref name="Gyula">Gyula Németh, ''Attila ve Hunlar'', çev. Tarık Demirkan, Kömen Yayınları, Konya 2014, 2. bs, s. 20.</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-404&Bilgi=asya-hun-devleti | başlık = Asya Hun Devleti | arşivurl = https://web.archive.org/web/20131121042945/http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-404%26Bilgi%3Dasya-hun-devleti | arşivtarihi = 21 Kasım 2013 | erişimtarihi = 19 Mart 2020 | ölüurl = evet }}</ref><ref name="tez">Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf {{Webarşiv|url=https://www.webcitation.org/63rPeTJL1?url=http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20%2820%29.pdf |tarih=11 Aralık 2011 }}. Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/63rPeTJL1 {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120118064149/http://www.webcitation.org/63rPeTJL1 |tarih=18 Ocak 2012 }})</ref> [[Moğol dilleri|Moğol]], [[Ural dilleri|Ural]],<ref>Di Cosmo, 2004, pg 166</ref> [[Yenisey dilleri|Yenisey]]<ref>Adas 2001: 88</ref><ref name="beckwith">Beckwith 2009: 404-405, nn. 51-52.</ref> veya [[İzole dil|yalıtık dil]] olduğuna veya halkın [[Çokuluslu devlet|çok uluslu]] olduğuna dair görüşler bulunmaktadır.
'''Hiung-nu'''<ref>Şevket Koçsoy, "Türk Tarihi Kronolojisi", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 78, Wilhelm Koppers, "İlk Türklük ve İlk İndo-Germenlik", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 332, 333, 336, László Rásonyi, "Tarihte Türklük", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 358, 364, 372, Lajos Ligeti, "Bilinmeyen İç Asya", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 679, İlhami Durmuş, "İskitler", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 576, 587, 588, İlhami Durmuş, "Sarmatlar", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 637, Faruk Sümer, "Oğuzlar", ''Türkler'', Cilt 2, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-35-8, s. 289 - 290.</ref>{{Refn|Hun, Huna, Hunlar, Khuni, Hiung-nu, Hsiung-nu, Xun-nu, Xiong-nu ve Xiyon, Hiung-nu halkına atıfta bulunan ve farklı kaynaklarda geçen diğer isimlendirmelerdir.{{kaynak belirt}}|group=fn}} ([[Çince]]: '''匈奴'''; [[pinyin]], '''Xiōngnú'''; [[Wade-Giles]]: '''Hsiung-nu'''), Türkiye [[tarihyazımı]]nda bilinen isimleri ile '''Büyük Hun İmparatorluğu''' veya '''Asya Hun İmparatorluğu''', [[MÖ 3. yüzyıl]] sonlarından itibaren Çin'in Kuzey sınırlarını tehdit eden bir güç unsuru olarak 500 sene Orta Asya'da egemenlik kurmuş olan kırsal göçebe kabileler konfederasyonuna verilen isim.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Xiongnu People | url = http://global.britannica.com/topic/Xiongnu | website = britannica.com | yayıncı = Encyclopædia Britannica | erişimtarihi = 25 Temmuz 2015 | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200311191625/https://global.britannica.com/topic/Xiongnu |arşivtarihi= 11 Mart 2020 | ölüurl = hayır }}</ref> Hiung-nu halkı hakkındaki bütün bilgiler dağınık Çin kaynaklarına ve arkeolojik bulgulara dayanmaktadır. Dilleri hakkındaki değişik varsayımlar, Çin kaynaklarında bulunabilen, çoğunluğu kişi ve unvan adları olan sözcüklere dayanmaktadır. Dillerindeki sözcüklerin Çin lehçelerindeki transkripsiyonlarına göre dillerinin [[İran dilleri|İrani]],<ref name="Harmatta488">{{harvnb|Harmatta|1994|p=488}}: "Their royal tribes and kings (''shan-yü'') bore Iranian names and all the Hsiung-nu words noted by the Chinese can be explained from an Iranian language of Saka type. It is therefore clear that the majority of Hsiung-nu tribes spoke an Eastern Iranian language."</ref><ref name="Bailey21">{{harvnb|Bailey|1985|pp=21–45}}</ref><ref name="Jankowski26">{{harvnb|Jankowski|2006|pp=26–27}}</ref> [[Türk dilleri|Türk]],<ref>[[Yusuf Gedikli|Gedikli, Yusuf]] (2009). [http://abs.kafkas.edu.tr/upload/518/yomdergi.pdf Hun Türkçesi Üzerine Araştırma ve İncelemeler - 8: Hun Türklerindeki Hu-Chie ~ Wu-Chie, İ-Ch’ü Jung, Ta-Li Jung Kavim Adlarının Etimolojisi ve Çok Önemli Üç Sonuç; Türk Dilinin ve Türk Tarihinin MÖ 659 Yılında Başladığının Belgelenmesi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20121202133830/http://abs.kafkas.edu.tr/upload/518/yomdergi.pdf |tarih=2 Aralık 2012 }}. YOM Türk Dünyası Kültür Dergisi, Bahar 2009</ref><ref name="ReferenceA">[[History of Northern Dynasties]], [[:zh:s:北史/卷099|vol. 99]]</ref><ref name="ReferenceB">[[Book of Zhou]], [[:zh:s:周書/卷50|vol. 50]]</ref><ref name="Henning 1948">Henning 1948</ref><ref name="Sims-Williams 2004">Sims-Williams 2004</ref><ref name=":0">Pritsak 1959</ref><ref name="Gyula">Gyula Németh, ''Attila ve Hunlar'', çev. Tarık Demirkan, Kömen Yayınları, Konya 2014, 2. bs, s. 20.</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-404&Bilgi=asya-hun-devleti | başlık = Asya Hun Devleti | arşivurl = https://web.archive.org/web/20131121042945/http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-404%26Bilgi%3Dasya-hun-devleti | arşivtarihi = 21 Kasım 2013 | erişimtarihi = 19 Mart 2020 | ölüurl = evet }}</ref><ref name="tez">Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf {{Webarşiv|url=https://www.webcitation.org/63rPeTJL1?url=http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20%2820%29.pdf |tarih=11 Aralık 2011 }}. Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/63rPeTJL1 {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120118064149/http://www.webcitation.org/63rPeTJL1 |tarih=18 Ocak 2012 }})</ref> [[Moğol dilleri|Moğol]], [[Ural dilleri|Ural]],<ref>Di Cosmo, 2004, pg 166</ref> [[Yenisey dilleri|Yenisey]]<ref>Adas 2001: 88</ref><ref name="beckwith">Beckwith 2009: 404-405, nn. 51-52.</ref> veya [[İzole dil|yalıtık dil]] olduğuna veya halkın [[Çokuluslu devlet|çok uluslu]] olduğuna dair görüşler bulunmaktadır.


Çin'in kuzeyinde MÖ 2. bin yıldan itibaren, bugün Çin sınırlarındaki bölgelerde ve Moğolistan'ın güneyinde yaşayan kırsal göçebe kabileler birbirleriyle savaştılar. Bu kabilelerden bazıları birleşerek Hiung-nu konfederasyonunu kurdu ve bölgedeki önemli bir güç olan [[Yueshi]]'leri<ref>月氏 yuè shì</ref> yendikten sonra MÖ 200'lerden itibaren [[Teoman (lider)|Teoman]] ve [[Mete]] döneminde Çin'e karşı ciddi bir tehdit oluşturan bir imparatorluk oldular.
Çin'in kuzeyinde MÖ 2. bin yıldan itibaren, bugün Çin sınırlarındaki bölgelerde ve Moğolistan'ın güneyinde yaşayan kırsal göçebe kabileler birbirleriyle savaştılar. Bu kabilelerden bazıları birleşerek Hiung-nu konfederasyonunu kurdu ve bölgedeki önemli bir güç olan [[Yueshi]]'leri<ref>月氏 yuè shì</ref> yendikten sonra MÖ 200'lerden itibaren [[Teoman (lider)|Teoman]] ve [[Mete]] döneminde Çin'e karşı ciddi bir tehdit oluşturan bir imparatorluk oldular.

Sayfanın 18.18, 12 Şubat 2021 tarihindeki hâli

Bu madde Orta Asya'da yaşamış kırsal göçebe kabileler federasyonu Hsiung-nu halkı hakkındadır. Avrupa Hunları için Hun İmparatorluğu sayfasına bakınız.
Büyük Hun İmparatorluğu
Büyük Hun İmparatorluğu
MÖ 220-MÖ 45
Büyük Hun İmparatorluğunun en geniş sınırları
Büyük Hun İmparatorluğunun en geniş sınırları
BaşkentLongçeng (蘢城, modern Arhangay)[1]
Yaygın dil(ler)Farklı teoriler mevcut
• MÖ 220 - MÖ 209
Teoman (ilk tanhu)
• MÖ 209 - MÖ 174
Mete (En önemli tanhu)
• MÖ 58 - MÖ 46
Ho-Han-Ye (Son tanhu)
Tarihçe 
• Kuruluşu
MÖ 220
• Dağılışı
MÖ 45
Hiung-nu bölgeleri, MÖ. 250 yılı.

Hiung-nu[2][fn 1] (Çince: 匈奴; pinyin, Xiōngnú; Wade-Giles: Hsiung-nu), Türkiye tarihyazımında bilinen isimleri ile Büyük Hun İmparatorluğu veya Asya Hun İmparatorluğu, MÖ 3. yüzyıl sonlarından itibaren Çin'in Kuzey sınırlarını tehdit eden bir güç unsuru olarak 500 sene Orta Asya'da egemenlik kurmuş olan kırsal göçebe kabileler konfederasyonuna verilen isim.[3] Hiung-nu halkı hakkındaki bütün bilgiler dağınık Çin kaynaklarına ve arkeolojik bulgulara dayanmaktadır. Dilleri hakkındaki değişik varsayımlar, Çin kaynaklarında bulunabilen, çoğunluğu kişi ve unvan adları olan sözcüklere dayanmaktadır. Dillerindeki sözcüklerin Çin lehçelerindeki transkripsiyonlarına göre dillerinin İrani,[4][5][6] Türk,[7][8][9][10][11][12][13][14][15] Moğol, Ural,[16] Yenisey[17][18] veya yalıtık dil olduğuna veya halkın çok uluslu olduğuna dair görüşler bulunmaktadır.

Çin'in kuzeyinde MÖ 2. bin yıldan itibaren, bugün Çin sınırlarındaki bölgelerde ve Moğolistan'ın güneyinde yaşayan kırsal göçebe kabileler birbirleriyle savaştılar. Bu kabilelerden bazıları birleşerek Hiung-nu konfederasyonunu kurdu ve bölgedeki önemli bir güç olan Yueshi'leri[19] yendikten sonra MÖ 200'lerden itibaren Teoman ve Mete döneminde Çin'e karşı ciddi bir tehdit oluşturan bir imparatorluk oldular.

Hsiung-nu halklarının ana dini muhtemelen Tengricilik idi.[20][21][22] Tenggeri ve tengri kelimelerinin Moğol ve Türk dillerine, Hsiung-nu dilinde cennet manasına gelen chengli kökünden geçtiğine de inanılmaktadır.[23]

Etimoloji

Hiung-nu adının o zamana göre eski Çincede karşılığı olan H'yenyun adına ilk olarak MÖ 822 yılında yazılmış "Şarkı Kitapları"nın birinde yer alan bir şiirde rastlanır[12]. Hiung-nu adına daha sonra MÖ 318 yılında Çin ile yapılan Kuzey Şansi Savaşı'nda ve bunun sonucunda yapılan anlaşmada rastlanmaktadır.[24]

Tarihçe

Kökleri

Ana madde: Hiung-nu § Etnik ve dilsel kimlikleri üzerine teoriler
Çin seddi

5. yüzyıldan itibaren Çin kayıtlarında Hiung-nu ile ilgili bilgiler görülmeye başlamıştır. Moğolistan'daki güney Sibirya'da Selenge Irmağı vadisinde yapılan kazılarda bazı Hiung-nu Şanyu'larının (Hiung-nu hükümdarlarının) mezarları bulunmuştur. Ölü ile birlikte gömülmüş eşyaların arasında İran, Çin ve Yunan menşeli dokumaların bulunması Hiung-nu ile uzak ülkeler arasında ticaretin olduğunu gösterir.[25]

Hiung-nu halkının, Avrupa'ya kadar gelmiş olan Hunların asıl çekirdeği olduğu görüşü üzerine tarihçiler arasında farklı görüşler vardır. M.S. 370 yılında İdil Nehri civarında görülen Hunların atalarının, batıya göç eden Hiung-nu'lar olduğu hipotezi bulunmaktadır.[26][27]

MÖ 500-221 arasında farklı Çin hükümdarları birbirleri ile iç savaşlar sürdürürken, kuzeydeki Hiung-nu toprakları genişlemeye devam ediyordu.

Hiung-nu halkının, etnik ve dilsel açıdan pek çok halkı kast ettiği ve Kuzey Çin'de yaşamış göçebe halkları tanımlamak için kullanılan bir terim olduğu düşünülmektedir.[28] Ayrıca bu topluluğa yüzyıllar boyunca Sakalar, Sarmatlar, Tunguz kavimleri ve Çin'den sürülmüş olan bazı çoban halkları gibi birçok halkın karışmış olması gerektiği düşünülür. Örneğin MÖ 349 yılından kalma bazı Çin yazılarında Hiung-nu halklarının 19 boyundan biri olduğu belirtilen, Çiğ kavmi uzun burunları ve uzun sakalları ile Çinlilerin dikkatini çekmişlerdir.

Tarihçi Sima Qian MÖ 2. yüzyılda yazdığı Shiji'de, Xiongnuların (Hiung-nu) atasının Chunwei adında Çin'in Xia Hanedanı mesubu bir soylu olduğunu iddia eder.[29] Ancak bu iddia modern tarihçiler tarafından kabul edilmemektedir; Çin tarih yazıcılığının "tipik olarak düşmanları ile akrabalık bağları kurma eğilimi" olarak yorumlanır.[30] Ayrıca Sima Qian ve daha sonraki hanedanlık tarihçileri, efsanevi krallar Yao ve Shun zamanından beri kuzey babar topraklarında yaşayan Dağlı Rong[31], Di[32], Xianyun[33], ve Xunyu[34] gibi halklardan bahsederek, Xiongnuların bunların ardılı olduklarını iddia etmişlerdir. Ancak bu iddiayı da destekleyen kanıtlar bulunmamaktadır.[35] Çinliler mesela Ti-halkı hakkında m.ö. 714 ve m.ö. 541 yıllarından kalma yazılarda, onları mağlup ettiklerini ve bu halkın yaya olarak savaştığını kayıt etmişlerdir. Bu üstte sayılan halklarında Hiung-nu'larla mutlaka bağlantıları olmuş olması gerektiği düşünülür.

MÖ 350 ile MÖ 290 yılları arasında Çin topraklarının kuzeyinde, Çin Seddi'nin ilk başlangıcı olarak Çin'in kuzey sınırını sağlamlaştırmak ve korumak amacıyla ilk savunma yapıları inşa edilmiştir. Hiung-nu halkının saldırılarına karşı daha etkili olabilmek için, Çin'in Zhou Hanedanı'nin MÖ 325 - MÖ 298 yılları arasında hükümdarı olan Wu-ling ordularına ata binmeyi ve ok atmayı öğretmiştir. Ve hatta onları Hiung-nu'lar gibi giyindirmiştir. Bu tedbirler sayesinde hükümdarlığının 26. yılında Orman-hiung-nu'larını yenilgiye uğratmıştır. MÖ 318 yılında Hiung-nu'ların ve Çinlilerin arasında sınırların kabul edilmesi ile ilgili antlaşması imzalanmıştır.

Devletin kuruluşu

Ordos vadisinde bronz adam, MÖ 300-100. yy.

Hiung-nu'lar, Qin Hanedanı'nın Çin Şi Huang (taht: MÖ 247 - MÖ 210) döneminde Çin seddi güçlendirilmişti ve MÖ 215'te General Meng Tian[36] komutasındaki 300.000 kişilik ordu tarafından yenilerek kuzeye püskürtülmüştü.

MÖ 3. yüzyılda Teoman, (Touman; taht ? - MÖ 209) ve oğlu Mete (Motun; taht MÖ 209 - MÖ 174), Çinlilerin Han döneminde bulunan ülkelerini çok kez korku içinde bırakan bir ülke kurmuştur. Bu "Büyük Hun İmparatorluğu" ve diğer isimlerle tanımlanan ülkenin yüz ölçümü 18 milyon km²'yi bulmuştur.[37] Ülkenin yönetimi bugünkü Moğolistan'ın batısında, yani Altay bölgesinin Moğolistan'da kalan Gool Mod adlı bölümünde ve Moğolistan'ın merkezinde Noyol-Uul (bugün Noin Ula) adlı kısımında bulunmuştur.

Bu zamanlarda Hiung-nu'ların baş rakibi, kendileri gibi göçebe bir yaşam sürdüren ve bugünkü Gansu bölgesinde yaşamış olan Yueshi halkıdır. Bu halk çok kez Çinliler için para karşılığında savaşmışlardır. MÖ 176 yılında Hiung-nu'lar Motun (Mete) emiri altındaki Yueshi'leri ve onların etrafında yaşayan diğer halkları mağlub etmiştir ve Motun bunu Çinlilerin Han-Hükümdarına saygılı bir şekilde bildirmiştir:

Tengri'nin taht'a oturtduğu Hiung-nu'ların büyük Şan-yü'sü, Çin Hükümdarının herhangi bir sıkıntısı var mı, bilmek ister.. [...] sonra Lö-lan, U-sun ve Ho-k'ut halklarını ve bunların etraflarında bulunan diğer 25 ülkeyi yenerek hepsini Hiung-nu yapmıştır. Böylece bütün yay gerip ok atan halklar birleşip büyük bir aile olmuştur.

Erken zamanlarında iyi gelişmiş devlet yapıları ile dikkat çeken Hiung-nu'ların çoğu konuda genel yasaları ve cezaları vardır. Mete'nin devamlı olarak kısa süre içinde harekete geçmeye hazır büyük bir ordusu, devletin ve ordunun sorumluluğunu farklı rütbelere sahip farklı kişiler arasında paylaştırılmış bir düzeni olmuştur. Bu düzen özellikle Mete'nin oğlu Ki-ok döneminde (Laoşang Tanhu, MÖ 174 - MÖ 161) geliştirilmiştir. Ayrıca Ki-ok halkından vergi toplamaya başlamıştır.

Yükseliş dönemi

Ordos vadisinde bir gümüş at, MÖ 400-100. yy.

Han dönemindeki Çinliler, Hiung-nu halkını "güçlü, savaşçı ama zayıf bir kültüre sahip olan bir halk" olarak tarif etmişlerdir. Fakat çok yüksek ve gelişmiş olan savaşma sanatlarını özellikle ok atıp ata binme yeteneklerini övmüşlerdir.

Yueshi ile mücadele

Motun[38] (Mete; taht MÖ 209 - MÖ 174), MÖ 174 yılında vefat etmiş ve böylece devletin yönetimi oğlu Ki-ok[39] (MÖ 174 - MÖ 161)'a kalmıştır. Ki-ok Chanyu döneminde Hiung-nu, MÖ 166 yılında Çinlilerin o zamanlardaki başkentleri Chang'an'a saldırmışlardır. Ayrıca MÖ 160 yılında en büyük rakibi olan Yueshi'ye saldırıp onları mağlub etmişlerdir. Ancak bu savaşta Ki-ok ölmüştür.[kaynak belirtilmeli]

İmparator Wu ile mücadele

Çin Han imparatoru Wu Di[40] (taht MÖ 141 - MÖ 87), Hiung-nu'ları tekrar eski topraklarının sınırlarına itmeyi başarmıştır. Hiung-nu, Mete'nin torunu Yizhixie[41] (taht dönemi: MÖ 126 - MÖ 114) döneminde 120'li yıllarda Han Generali Wei Qing[42] komutasındaki Han ordularıyla defalarca çatışmış ve MÖ 119 yılında Örgöö'de (bugün Moğolistan'in başkenti Ulanbatur) General Wei Qing'in yeğeni Huo Qubing[43] komutasındaki Han ordusu tarafından büyük bir yenilgiye uğramıştır. Fakat bu büyük çatışmada Çinlilerin tüm at yetiştiriciliği de hasara uğrayıp tükenmiş olduğu için, bozkırlardaki hakimiyet yine de Hiung-nu'lara kalmış ve MÖ 105 yılında tekrar büyük bir başarı elde etmişlerdir.

Bu çatışmalarda Hiung-nu'lar için İpek yolu'nun kontrolü önem kazanmıştır. Bu yüzden Çinliler İpek yolunu MÖ 102 - MÖ 101 ve 73 - 94 yılları arasında ele geçirip İpek yoluna hakim olmuşlardır.

Hiung-nu'ların bölünmesi

Bir soylu hiung-nu savaşçı. (MÖ 200 - MS 100)

Ana maddeler: Batı Hiung-nu, Kuzey Hiung-nu, Güney Hiung-nu.

Doğu ve Batı Hiung-nular

MÖ 46 yılında Hiung-nu'ların hükümdarlar kardeşleri arasında Çinlilerin desteklediği iç karmaşalar yasanmış ve sonunda Hiung-nu hükümdarlığı 5'e bölünmüştür. Kardeşlerden birisi Ho-han-ye[44] (taht dönemi: MÖ 58 - MÖ 35) Çinlilerin kralına gidip Çinlilerin egemenliğini kabul etmiş ve kendi kardeşlerine karşı destek bulmuştur. Çiçi[45] adında diğer bir kardeşleri (Çiçi hunları) Çu nehrinin kıyısında Alanlara komşu olarak bir bölgeye yerleşmişlerdir. Ancak MÖ 36 yılında Çiçi, Çinliler tarafından öldürülmüştür.

Ho-han-yeh'nin oğlu Hudur-şi-dagao (taht dönemi: M.S. 18 - 45/46) hükümdarlığı altında Hiung-nu devleti yeniden doğmuştur. Hudur-şi-dagao Çinlilerin Han-hanedanlığını desteklemiş ve onlara düşmanları olan diğer Çin hanedanlığı Vang'a karşı yardımcı olmuştur.

Kuzey ve Güney Hiung-nular

M.S. 48 yılında Pi'nin öncülük altında Yu'nun oğlu Panu'ya karşı ayaklanmışlardır. Panu hükümdarlık zamanında Çin hakimiyetini kabul etmiştir. Bu amcaoğullarını arasındaki çatışmanın sonucu olarak Doğu Hiung-nu Pi önderliğindeki Güney Hiung-nu ile Panu önderliğindeki Kuzey Hiung-nu olmak üzere ikiye bölünmüştür.

Han Çinlileri derhal Güney Hiung-nu'yu, Siyenpi (Sien-pi), Vu-huan, Vu-sun ve Ting-ling kavimlerini Kuzey Hiung-nu'ya karşı kışkırtıp onlarla birlikte Kuzey Hiung-nu'yu mağlub etmişlerdir. 87 yılında bir proto-Moğol halk olan Siyenpiler, Yu-liu halkının tanhusunu öldürmüşlerdir. 89 ve 91 yıllarında da 2 çin generali Çila dağlarında ve Altay bölgesinde büyük başarılar elde etmiş ve bu yenilgiye uğramış tanhuyu I-li ovasına kadar sürmüşlerdir. Bu hükümdarı kovduktan sonra onun yerine kardeşi Yu-çu-kien'i koymuşlardır, ama kardeşi de 93 yılında Siyenpiler tarafından öldürülmüş ve böylece bozkırlar üzerindeki hakimiyet Siyenpilere kalmıştır.

Tan-şi-huai 156 - 181 yıllarında Siyenpileri en güçlü dönemlerine varmalarını sağlarken, Kuzey Hiung-nu "Doğu Türkistan"[kaynak belirtilmeli] üzerine hakimiyet özleminden vazgeçmis bir şekilde 158 yılında Aral gölü'nün kuzeyine yerleşmişlerdir.

Çin'de Hiung-nu hakimiyeti

Güney Hiung-nu uzun süre Çin settinin bitişiğinde tutsak gibi yaşamış, Hu-çu-ç'üan döneminde (195-216) hala Han Hanedanı ile birlik olarak gittikçe daha çok güneye doğru hareket etmişlerdir. 300 yıllarında Beş Barbar Onaltı Krallık döneminde Çin'in kuzey kesminde Han Zhao başta olmak üzere birkaç hanedanı kurmuş ve Jin Hanedanı'na ait başkentleri tekrar ele geçirmeyi başarmışlardır. Ama 352 yılında peşlerinden gelen Siyenpiler tarafından tekrar yenilgiye uğratılmışlardır.

Hiung-nu'lar tarihlerinde çok kez Hint-Avrupa halklarla karışmış ve zamanla onların kültürlerinden etkilenmişlerdir. Böylece kentler inşa edip, yabancı ülkelerle ticaret yapmaya başlamışlardır. Hiung-nu'lar tarafından kurulmuş olduğu bilinen bazı kentler; Ordu Balık, Kara Balagasum, Kuz Ordu'dur. Ipek yolunun üzerinde bulunan bazıları Kara Hoço, Kaşgar ve Yarkand'dır.

Etnik ve dilsel kimlikleri üzerine teoriler

Hiung-nu halkından kalma altın kemer kilidi. (MÖ 3. ila 2. yüzyıl)

Hiung-nu halkının etnik ve dilsel kimliği akademik çevrelerde tartışma konusu olmaktadır ve akademik çevrelerde geniş kabul gören kesinleşmiş bir teori bulunmamaktadır.[46]

Çok uluslu

Pek çok akademisyen Hiung-nu'ların etnik ve dilsel açıdan farklı grupların bir karışımından oluştuklarına inanır ve eski Çin kaynaklarınca ortaya konan olası anadilleri hakkında tatmin edici bir cevaba henüz ulaşılmadığını belirtirler.[28] Koreli tarihçi Hyun Jin Kim, bozkır imparatorluklarında eski ırki veya etnik ilişki teorilerinin reddedilip, yerine çok uluslu, çok dilli bir yapılanmanın kabulünün tarihsellik adına daha gerçekçi olduğunu belirtmiştir.[47]

Çin kaynakları Tiele ve Aşina kabilelerini Hiung-nu ile bağdaşlaştırmış, ancak diğer Türki kavimlerden bahsetmemiştir. Zhou'nun kitabı ve Kuzey Hanedanlıklarının Tarihi isimli Çin kaynakları Aşina kabilesinin Hiung-nu'ların bir parçası olduğunu belirtmiştir,[48][49] fakat bu bağlantının tarihsel doğruluğu tartışmalı bir konudur.[50]

Sui'nin kitabı ve Tongdian kaynaklarına göre ise Hsiungnular Pingliang kökenli "karışık göçebelerdir" (Çince: 雜胡; pinyin: zá hú).[51][52] Aşina ve Tiele halkları ayrı etnik gruplara ait iken Hiung-nu halkı ile karışmış olabileceklerine de inanılmaktadır.[53] Buna ilaven Çin kaynakları kuzey sınırlarındaki pek çok farklı göçebe halkı Hiung-nu adı altında sınıflandırmıştır. Bu Greko-Roman kaynaklarında da çok sık karşılaşılan bir durumdur. Örneğin Bizans İmparatoru VII. Konstantin, De Administrando Imperio kitabında[54][55] Tourkia (Yunanca: Τουρκία) kelimesini Türkleri tanımlamak yerine Macar halklarını tanımlamak için kullanmıştır.[56] Yunan kaynakları Hunlar ve Avarları da İskitli olarak sınıflandırmıştır. Bu tarz basitleştirme ve genellemeler eski tarihi ve edebi kaynaklarda sık görülmüş ve genellikle aynı coğrafyada yaşamış fakat farklı etnik grup ve kökenlere mensup göçebeleri tanımlarken kullanılmıştır.[57]

Hun

Ayrıca bakınız: Hunca

Hiung-nu halkını tabir etmek için Çin kaynaklarında 匈奴 karakterleri kullanılır. Bu karakterler Çincede berbat köle manasına gelmiş ve aşağılama amacıyla kullanılmıştır.[58] Modern Çince ve Eski Çince arasında zaman içinde çeşitli ses evrimleri yaşandığından ötürü Modern Çincede xiōngnú olarak telaffuz edilen karakterlerin Eski Çincede daha farklı bir telaffuz edildiği düşünülmektedir. Eski Çince telaffuz yeniden yapılandırıldığında xiōngnú kelimesinin ilk karakteri olan 匈 karakterinin /qʰoŋ/ şeklinde telaffuz edildiği varsayılmaktadır. Bu varsayımsal telaffuz ile Avrupa dillerinde geçen Hun kelimesi benzerlik göstermektedir. Ancak ikinci karakter olan 奴 karakterinin Hun kelimesi ile bir benzerliği bulunmamaktadır.

Hiung-nu ve hun ilişkisi iddiası ilk defa 18. yüzyılda Fransız tarihçi Joseph de Guignes tarafından ortaya kondu.[59] İlerleyen yıllarda Kuzey Hsiungnuların Çin ile yaptıkları savaşı kaybetmelerinden ötürü kuzey batıya göç etmesi ve Avrupa Hunlarının kısmende olsa göç eden bu halkların kökensel, kültürel ve genetik açıdan bir devamı olduğu fikri yaygınlaşmaya başladı.[60] Akademisyenler aynı zamanda Eftalitler'in ve Kidaritlerin'de Hunlar ile akraba bir kavim olduğunu düşünmeye başlamışlardır.[61]

Bu iddialara ilk karşı çıkan kişi ise Otto J. Maenchen-Helfen oldu. Maenchen-Helfen bu geleneksel fikrin birincil kaynak olarak arkeolojik bulgulara dayanmak yerine yazılı kaynaklara dayandığı gerekçesini öne sürdü ve güvenilmez olduğunu savundu.[62] Akademisyenin çeşitli çalışmaları sonucunda hiung-nu ve hunların aynı kavim veya aynı ataya sahip olan akraba kavimler olması fikri tartışmalı bir konu olmaya başladı.[60][63][64][65][66] Buna ek olarak daha önce Hunlar ile bağdaşlaştırılmış Eftalitler'in (Akhunlar) ve Kidarite Krallığı'nın da Hunlardan farklı bir kavim olduğuna dair çalışmalar yürütüldü.[64][67] Avusturyalı tarihçi Walter Pohl, hiçbir bozkır konfederasyonunun etnik olarak tek bir milletten oluşmadığını, tarihte görülen farklı gruplarca kurulmuş benzer isimli devletlerin bu isimleri ismin prestiji yüzünden seçtiklerini veya diğer devletler tarafından kan bağına bakılmaksızın sadece geldikleri yer veya yaşayış tarzları yüzünden onlara bu isimlerin verildiklerini söylemiş ve Hiung-nu'lar, Akhunlar ve Hunlar arasında bir köken ya da kan ilişkisi olmadığını savunmuştur.[68]

İrani halklar

Harold Walter Bailey, MÖ. 200 yılından hiung-nu isimlerinin İran adları ile benzerliğini öne sürerek, İran kökenli adlar taşıdığını öne sürmüştür.[5] Bu teori Türkolog Henryk Jankowski tarafından da desteklenmiştir.[6] Orta Asya üzerine çalışmalar yürütmüş akademisyen Christopher I. Beckwith, Xiongnu isminin İskit (Scythian) ile Saka ve Soğdya gibi Kuzey İranlılarla ilişkili bölgeler ile aynı ada sahip olduğunu belirtir.[69][70] Beckwith'e göre Xiongnu halkı, yalnızca başlangıçta, yönetimde yer almış İranlı bir grup barındırmış, veya daha büyük olasılıkla daha önceden İrani bir kavmin egemenliği altında yaşayıp onlardan göçebe hayat tarzı ögeleri edinmişlerdir.[69]

UNESCO'nun yayınladığı Orta Asya Medeniyetlerinin Tarihi kitabının editörü Macar dilbilimci János Harmatta, kabile ve kral isimlerinin İran'dan alındığını, Çincede geçen her hiung-nu kökenli kelimenin İskitçe kökler ile açıklanabileceğini savunmuş ve bunlara dayanarktan hiung-nu içinde İran dili konuşan bir kesimin olduğunu belirtmiştir.[4]

Türk

Eski Çin kaynaklarından Beişi ile Çou Şu adlı yapıtlarda Asya Hunlarının, Türk olduğu belirtilmektedir.[8][9] Ayrıca eski bir Soğd yazıtında da Asya Hunlarının Türk olduğu belirtilmektedir.[10][11]

Lajos Ligeti, E.H. Parker, Jean-Pierre Abel-Rémusat, Julius Klaproth, Kurakichi Shiratori, Gustaf John Ramstedt, Annemarie von Gabain ve Omeljan Pritsak, Hsiung-nu halkının Türk olduğunu belirtmektedir.[12][13] Bazı akademisyenler yönetici sınıfının Ön Türklerlerden oluştuğunu savunmuştur.[71][72] Craig Benjamin, Hsiung-nu dilinin Dingling dilleri ile bağlantılı olduğunu ve dilin Ön Türkçe veya Ön Mongolca olduğuna inanmaktadır.[73]

Hiung-nu dilinde kullanmış ünvanlar ve önemli sözcükler ile Türk dillerinde bulunan sözcükler arasında bağlantılar olduğunu iddia ederekten, Hiung-nu halkı içinde Türk halklarının ağırlıkta olduğunu savunan pek çok araştırmacı da bulunmaktadır.[46][74] Bu nedenlerde ötürü bilim insanlarının bir kısmı Hiung-nu halklarının Türk kökenli olduğunu iddia etmektedir.[75][76][77][78]

Moğollar

Ayrıca bakınız: Moğol dilleri

Çeşitli Moğol ve yabancı akademisyenler Hsiungnuların Moğol dilleri konuşmuş olabileceklerini önermiştir.[79][80] Moğol arkeologlar Slab Grava kültürü halkının Hsiungnu halkının atası olduğunu iddia etmiştir, bazılarıda Hsiungnuların modern Moğolların atası olabileceğini belirtmiştir.[81]

"Song'un kitabı" olarak da bilinen ve 5. yüzyılda yazılmış Çin kaynaklı tarihi metine göre, Cücenlerin (Rouran) alternatif ismi "Tatar konfederasyonu" veya "Tartar" idi ve bir Hsiung-nu kabilesiydiler. Nikita Bichurin, Hiung-nu ve Siyenpileri (Xianbei) aynı etnik grubun iki altgrubu olarak sınıflandırmıştır.[82]

Cengiz Han, Daoist Qiu Chuji'ya yazdığı bir mektubunda Modu Şanyu'dan (Mete-Han) "bizim Şanyumuzun eski zamanları" olarak bahsetmiştir.[83] Arkeologlar tarafından bulunan, Hiung-nu halkının güneş ve ay sembolleri Moğolların Soyombo sembolüne de benzetilmektedir.,[84][85][86]

Yalıtık dil

Ayrıca bakınız: Yalıtık dil

Türkolog Gerhard Doerfer Hiung-nu dilinin bilinen herhangi başka bir dil ile bağlantılı olduğu fikrine karşı çıkmış ve Türk veya Moğol dilleri ile Hiung-nu dilleri arasında bağlantı kuran teorileri şiddetle reddetmiştir.[87]

Yenisey

Ayrıca bakınız: Yenisey dilleri

Edwin Pulleyblank, 1960'lı yılların başında bu iddiaya güçlü kanıtlar sunmuş ilk araştırmacıdır. 2000 yılında Alexander Vovin, Pulleyblank'ın argümanlarını yeniden analiz etti ve en yeni Eski Çince fonetiği gelişmelerinden ve Hiung-nu Konfederasyonu'nun Jie kabilesinin dilinden bir cümlenin Çince transkripsiyonundan yararlanarak dilin Yenisey dilleri ile ilişkisi hakkında destekleyici yeni kanıtlar ortaya koydu. Vovin, Çince transkript şeklinde bulunan cümlenin, Yeniseyce dilbilgisi ve temel prensipleri ile yorumlandığı takdirde önceki Türk yorumlamalardan daha açık ve belirli bir cümle oluştuğunu bulduğunu savundu.[88]

Pulleybank ve D. N. Keightley, Hiung-nu isimlerinin aslen Sibirya dilleri kökenli olduğunu ve Moğol ve Türk diller tarafından bu Sibirya dillerinden ödünç alındığını ileri sürdü.[89] Akademisyenler, tenggeri ve tengri kelimelerinin Moğolca ve Türkçeye, Hiung-nu dilinde cennet manasına gelenchengli (tháːŋ-wrə́j) kökünden geçtiği üzerinde durdular ve Tarkan, Tigin ve Kağan gibi önemli kültürel unvanların da Hiung-nu dilinden Türk ve Moğol halklara miras kaldığı sonucuna vardılar.[23]

Devlet yönetimi

Çin kaynaklarında Hun (Hiung-nu) devletinin yöneticileri Tanhu (Şanyu) olarak anılmaktadır. Bu kelimenin kumandan, kağan, han ya da imparator gibi bir anlamı olduğu tahmin edilir.[90][91]

Ayrıca bakınız

  • Han Zhao (Beş Barbar Onaltı Krallık)
  • Hou Zhao (Beş Barbar Onaltı Krallık)
  • Xia (Beş Barbar Onaltı Krallık)
  • Bei Liang (Beş Barbar Onaltı Krallık)
  • Eftalitler (Akhunlar, "Ak Hun İmparatorluğu")

Notlar

  1. ^ Hun, Huna, Hunlar, Khuni, Hiung-nu, Hsiung-nu, Xun-nu, Xiong-nu ve Xiyon, Hiung-nu halkına atıfta bulunan ve farklı kaynaklarda geçen diğer isimlendirmelerdir.[kaynak belirtilmeli]

Kaynakça

  1. ^ Yü, Ying-shih (1986). "Han Foreign Relations". The Cambridge History of China, Volume 1: The Ch'in and Han Empires, 221 BC – AD 220. Cambridge: Cambridge University Press. p. 384. ISBN 978-0-521-24327-8.
  2. ^ Şevket Koçsoy, "Türk Tarihi Kronolojisi", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 78, Wilhelm Koppers, "İlk Türklük ve İlk İndo-Germenlik", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 332, 333, 336, László Rásonyi, "Tarihte Türklük", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 358, 364, 372, Lajos Ligeti, "Bilinmeyen İç Asya", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 679, İlhami Durmuş, "İskitler", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 576, 587, 588, İlhami Durmuş, "Sarmatlar", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 637, Faruk Sümer, "Oğuzlar", Türkler, Cilt 2, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-35-8, s. 289 - 290.
  3. ^ "Xiongnu People". britannica.com. Encyclopædia Britannica. 11 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2015. 
  4. ^ a b Harmatta 1994, s. 488: "Their royal tribes and kings (shan-yü) bore Iranian names and all the Hsiung-nu words noted by the Chinese can be explained from an Iranian language of Saka type. It is therefore clear that the majority of Hsiung-nu tribes spoke an Eastern Iranian language."
  5. ^ a b Bailey 1985, ss. 21–45
  6. ^ a b Jankowski 2006, ss. 26–27
  7. ^ Gedikli, Yusuf (2009). Hun Türkçesi Üzerine Araştırma ve İncelemeler - 8: Hun Türklerindeki Hu-Chie ~ Wu-Chie, İ-Ch’ü Jung, Ta-Li Jung Kavim Adlarının Etimolojisi ve Çok Önemli Üç Sonuç; Türk Dilinin ve Türk Tarihinin MÖ 659 Yılında Başladığının Belgelenmesi 2 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. YOM Türk Dünyası Kültür Dergisi, Bahar 2009
  8. ^ a b History of Northern Dynasties, vol. 99
  9. ^ a b Book of Zhou, vol. 50
  10. ^ a b Henning 1948
  11. ^ a b Sims-Williams 2004
  12. ^ a b c Pritsak 1959 Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: ":0" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  13. ^ a b Gyula Németh, Attila ve Hunlar, çev. Tarık Demirkan, Kömen Yayınları, Konya 2014, 2. bs, s. 20.
  14. ^ "Asya Hun Devleti". 21 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2020. 
  15. ^ Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf 11 Aralık 2011 tarihinde WebCite sitesinde arşivlendi. Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/63rPeTJL1 18 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
  16. ^ Di Cosmo, 2004, pg 166
  17. ^ Adas 2001: 88
  18. ^ Beckwith 2009: 404-405, nn. 51-52.
  19. ^ 月氏 yuè shì
  20. ^ Mythologies: A Polytheistic View of the World 18 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., By Wikipedians, PediaPress, p.406
  21. ^ Yuri Pines, The Everlasting Empire: The Political Culture of Ancient China and Its Imperial Legacy 11 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Princeton University Press, 2012, p.37. ISBN 1400842271, 9781400842278:
    • "The nomads had their own concept of Great Unity: they believed that the high god of the steppe, Heaven/Tengri, confers the right to rule on a single charismatic clan. This notion had already emerged vividly in the Xiongnu empire, and it surely influenced the nomadic rulers of China in their endorsement of the Chinese idea of unified rule."
  22. ^ John Man, Attila: the barbarian king who challenged Rome, Bantam, 2005, p.62. University of Michigan. ISBN 0593052919, 9780593052914:
    • "The Xiongnu also worshipped Tengri. A history of the Han dynasty (206 BC - AD 8), written towards the end of the first century by the historian Pan Ku, in a section on the Xiongnu, says, 'They refer to their ruler by the title cheng li [a transliteration of tengri] ku t'u [son] shan-yii [king]' i.e. something like 'His Majesty, the Son of Heaven'. In early Turkish inscriptions, the ruler has his power from Tengri; and Tengri was the name given to Uighur kings of the eighth and ninth centuries."
  23. ^ a b THE PEOPLES OF THE STEPPE FRONTIER IN EARLY CHINESE SOURCES, Edwin G. Pulleyblank, page 49
  24. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2020. 
  25. ^ Encyclopedia Britannica, Xiong-nu people
  26. ^ The Wolrds Of The Huns - Otto J. Maenchen Helfen 19 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  27. ^ Iranica ansiklopedisi Hunlar maddesi 23 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
  28. ^ a b Di Cosmo 2004: 165
  29. ^ Shiji 110. rulo: Xiongnu, atası Xia'nın soyundan gelir, adına Chunwei denir. (匈奴，其先祖夏後氏之苗裔也，曰淳維。)
  30. ^ Paul F. Rouzer, Articulated ladies: gender and the male community in early Chinese texts, Harvard Univ Asia Center, 2001, sf. 161
  31. ^ 山戎
  32. ^ 狄
  33. ^ 獫狁
  34. ^ 荤粥
  35. ^ Nicola Di Cosmo, Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History, Cambridge University Press, 2004, sf. 165
  36. ^ 蒙恬 měng tián
  37. ^ "tarihin.com sitesindeki 'Mete Han' maddesi". 18 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2018. 
  38. ^ Çince: 冒頓單于, mào dùn chányú
  39. ^ 老上單于, lǎoshàng chányú
  40. ^ Çince: 漢武帝, pinyin: hàn wǔdì
  41. ^ 伊稚斜單于
  42. ^ 衛青, wèi qīng
  43. ^ 霍去病, huò qùbìng
  44. ^ 呼韓邪單于, hūhánxié chányú
  45. ^ 郅支單于, zhìzhī chányú
  46. ^ a b Michael Adas, Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History, American Historical Association. Temple University Press, 2001. Alıntı: s. 88: "Ancak Hiung-nuların etnik bağlantısı belirsiz kalmıştır (İranlı, Moğol, Türk ve hatta Paleo-Sibirya Kettic oldukları öne sürülür )" (İngilizce)
  47. ^ Hyun Jin Kim, The Huns, Rome and the Birth of Europe. 978-1-107-00906-6. Cambridge University Press. 2013. page 31.
  48. ^ Linghu Defen et al., Book of Zhou, Vol. 50. (Çince)
  49. ^ Li Yanshou (Basitleştirilmiş Çince: 李延寿), History of the Northern Dynasties, Vol. 99. (Çince)
  50. ^ Christian, p. 249
  51. ^ Wei Zheng et al., Book of Sui, Vol. 84. (Çince)
  52. ^ Du, You (1988). 辺防13 北狄4 突厥上. 《通典》 [Tongdian] (Çince). 197. Pekin: Zhonghua Book Company. s. 5401. ISBN 978-7-101-00258-4. 
  53. ^ "Об эт нической принадлежности Хунну". rudocs.exdat.com. 14 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2019. 
  54. ^ Jenkins, Romilly James Heald (1967). De Administrando Imperio by Constantine VII Porphyrogenitus. Corpus fontium historiae Byzantinae (New, revised bas.). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. s. 65. ISBN 978-0-88402-021-9. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2013.  According to Constantine Porphyrogenitus, writing in his De Administrando Imperio (ca. 950 AD) "Patzinakia, the Pecheneg realm, stretches west as far as the Siret River (or even the Eastern Carpathian Mountains), and is four days distant from Tourkia (i.e. Hungary)."
  55. ^ Günter Prinzing; Maciej Salamon (1999). Byzanz und Ostmitteleuropa 950-1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX. International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996. Otto Harrassowitz Verlag. s. 46. ISBN 978-3-447-04146-1. 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2013. 
  56. ^ Henry Hoyle Howorth (2008). History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The So-called Tartars of Russia and Central Asia. Cosimo, Inc. s. 3. ISBN 978-1-60520-134-4. 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2013. 
  57. ^ Sinor (1990)
  58. ^ Yü, Ying-shih (1986). "Han Foreign Relations". The Cambridge History of China, Volume 1: The Ch'in and Han Empires, 221 BC – AD 220. Cambridge: Cambridge University Press. s. 384. ISBN 978-0-521-24327-8. 
  59. ^ de la Vaissière 2015, s. 175, 180.
  60. ^ a b Wright 2011, s. 60.
  61. ^ Pohl 1999, s. 501.
  62. ^ de la Vaissière 2015, s. 175.
  63. ^ Thompson 1996, s. 1.
  64. ^ a b Schottky 2004.
  65. ^ Sinor 1990, s. 178.
  66. ^ Heather 2005, ss. 148-149.
  67. ^ Sinor 1990, s. 200.
  68. ^ Pohl 1999, ss. 501-502.
  69. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Beckwith71 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  70. ^ Beckwith 2009, s. 405: "Accordingly, the transcription now read as Hsiung- nu may have been pronounced * Soγdâ, * Soγlâ, * Sak(a)dâ, or even * Skla(C)da, etc."
  71. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Hucker 1975 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  72. ^ Wink 2002: 60-61
  73. ^ Craig Benjamin (2007, 49), In: Hyun Jin Kim, The Huns, Rome and the Birth of Europe 9 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Cambridge University Press. 2013. page 176.
  74. ^ "Lászlo Marácz, Borbála Obrusánszky: Heritage of the Huns. In: Journal of Eurasian Studies, Volume 1, Issue 4. 2009. sayfa 158" (PDF). 27 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2018. 
  75. ^ Carter Vaughn Findley: The Turks in World History 24 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Oxford University Press, 2004, p.29 ISBN 0195177266, 9780195177268
    • "It has been widely held that the Xiongnu, or at least their ruling clans, had or were acquiring a Turkic identity, or at least an Altaic one. [...]. By the end of the Xiongnu period, however, the Altaic peoples would be the ones most identified with the equestrian culture earlier developed among the Indo-European peoples of Inner Asia. Furthermore, the earliest clearly Turkic peoples appeared on the peripheries of the late Xiongnu Empire. [...] If not their ethnic progenitors, then, the Xiongnu had manifold ties to the later Turks."
  76. ^ Prof. Dr. Nicola Di Cosmo in: The Turks: Early ages 8 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Part 4. Huns (Xiongnu): The Origin and Rise of the Xiongnu Empire, Y. T., 2002, pp.217-227, University of Michigan, ISBN 9756782552, 9789756782552
    • "There is not much doubt among historians about the Turkish nature of the Great Hun Empire, which ruled between 318 B.C. and 216 A.D., as well as that of its predecessor proto-Huns, whose presence was confirmed by Chinese sources. The Great Hun Empire, the Western Hun Empire and especially the European Huns were examined comprehensively by Western historians."
  77. ^ Zhonghan, Wang (2004). "Outlines of Ethnic Groups in China". p. 133.
  78. ^ Carter Vaughn Findley: The Turks in World History 24 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Oxford University Press, 2004, p.21 ISBN 0195177266, 9780195177268:
    • "The Xiongnu have been widely, although not universally, regarded as precursors of the Turkic and Mongol peoples."
  79. ^ Ts. Baasansuren "The scholar who showed the true Mongolia to the world", Summer 2010 vol.6 (14) Mongolica, pp.40
  80. ^ Denis, Sinor. Aspects of Altaic Civilization III. 
  81. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Tumen isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  82. ^ N.Bichurin "Collection of information on the peoples who inhabited Central Asia in ancient times", 1950, p. 227
  83. ^ Howorth, Henry H. (Henry Hoyle). "History of the Mongols from the 9th to the 19th century". London : Longmans, Green. 1 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2019 – Internet Archive vasıtasıyla. 
  84. ^ "Sun and Moon". depts.washington.edu. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (JPG) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2019. 
  85. ^ "Xiongnu Archaeology". depts.washington.edu. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2019. 
  86. ^ Elite Xiongnu Burials at the Periphery 29 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Miller et al. 2009)
  87. ^ Di Cosmo 2004: 164
  88. ^ Vovin 2000
  89. ^ Nicola Di Cosmo (2004). Cambridge. page 164
  90. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; jproux-1 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  91. ^ Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. ISBN 975-506-018-9. 

Kitaplar

  • Rene Grousset: Die Steppenvölker. Essen 1975
  • Denis Sinor: The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge 1990
  • Parker, Edward: A thousand years of the Tartars. London 1996
  • Elcin Kürsat-Ahlers: Zur frühen Staatenbildung von Steppenvölkern. Berlin 1994
  • Altheim, Franz: Attila und die Hunnen. Baden-Baden 1951
  • Altheim, Franz: Geschichte der Hunnen. Band 1, Berlin [?]
  • Burchard Brentjes: Die Ahnen Dschingis-Chans. Berlin 1988
  • Denis Twitchett: The Cambridge History of China. Cambridge [?]
  • Autorenkollektiv: Fischer Weltgeschichte Zentralasien. Frankfurt/M. 1991
  • Maenchen-Helfen, Otto: Die Welt der Hunnen. Wiesbaden 1997
  • Wirth, Gerhard: Attila. Stuttgart u.a. 1999
  • Haluk Tarcan "Ön-Türk Uygarlığı Kitap 1A ve 1B" Caft Edition Paris 1999
  • Adas, Michael. 2001. Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History, American Historical Association/Temple University Press.
  • Bailey, Harold W. (1985). Indo-Scythian Studies: being Khotanese Texts, VII. Cambridge University Press. Erişim tarihi: 30 May 2015.  (Reviewed here [1]6 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
  • Barfield, Thomas. 1989. The Perilous Frontier. Basil Blackwell.
  • Beckwith, Christopher I. (16 Mart 2009). Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-13589-2. 21 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2015. 
  • Brosseder, Ursula, and Bryan Miller. Xiongnu Archaeology: Multidisciplinary Perspectives of the First Steppe Empire in Inner Asia. Bonn: Freiburger Graphische Betriebe- Freiburg, 2011.
  • Csányi, B. et al. 2008. Y-Chromosome Analysis of Ancient Hungarian and Two Modern Hungarian-Speaking Populations from the Carpathian Basin[ölü/kırık bağlantı]. Annals of Human Genetics, 2008 March 27, 72(4): 519-534.
  • Demattè, Paola. 2006. Writing the Landscape: Petroglyphs of Inner Mongolia and Ningxia Province (China). In: Beyond the steppe and the sown: proceedings of the 2002 University of Chicago Conference on Eurasian Archaeology, edited by David L. Peterson et al. Brill. Colloquia Pontica: series on the archaeology and ancient history of the Black Sea area; 13. 300-313. (Proceedings of the First International Conference of Eurasian Archaeology, University of Chicago, May 3-4, 2002.)
  • Davydova, Anthonina. The Ivolga archaeological complex. Part 1. The Ivolga fortress. In: Archaeological sites of the Xiongnu, vol. 1. St Petersburg, 1995.
  • Davydova, Anthonina. The Ivolga archaeological complex. Part 2. The Ivolga cemetery. In: Archaeological sites of the Xiongnu, vol. 2. St Petersburg, 1996.
  • (Rusça) Davydova, Anthonina & Minyaev Sergey. The complex of archaeological sites near Dureny village. In: Archaeological sites of the Xiongnu, vol. 5. St Petersburg, 2003.
  • Davydova, Anthonina & Minyaev Sergey. The Xiongnu Decorative bronzes. In: Archaeological sites of the Xiongnu, vol. 6. St Petersburg, 2003.
  • Di Cosmo, Nicola. 1999. The Northern Frontier in Pre-Imperial China. In: The Cambridge History of Ancient China, edited by Michael Loewe and Edward Shaughnessy. Cambridge University Press.
  • Di Cosmo, Nicola. 2004. Ancient China and its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History. Cambridge University Press. (First paperback edition; original edition 2002)
  • J.K., Fairbank; Têng, S.Y. (1941). "On the Ch'ing Tributary System". Harvard Journal of Asiatic Studies. 6 (2). ss. 135-246. doi:10.2307/2718006. JSTOR 2718006. 
  • Geng, Shimin [耿世民] (2005). 阿尔泰共同语、匈奴语探讨 [On Altaic Common Language and Xiongnu Language]. Basitleştirilmiş Çince: 《语言与翻译（汉文版）》 [Language and Translation], 2. ISSN 1001-0823.  WorldCat id=123501525. Database citation page for this article
  • Genome News Network. 2003 July 25. "Ancient DNA Tells Tales from the Grave"
  • Grousset, René. 1970. The empire of the steppes: a history of central Asia. Rutgers University Press.
  • (Rusça) Gumilev L. N. 1961. История народа Хунну (History of the Hunnu people).
  • Hall, Mark & Minyaev, Sergey. Chemical Analyses of Xiong-nu Pottery: A Preliminary Study of Exchange and Trade on the Inner Asian Steppes. In: Journal of Archaeological Science (2002) 29, pp. 135–144
  • Harmatta, János (1 Ocak 1994). "Conclusion". Harmatta, János (Ed.). History of Civilizations of Central Asia: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations, 700 B. C. to A. D. 250. UNESCO. ss. 485-492. ISBN 978-9231028465. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2015. 
  • (Macarca) Helimski, Eugen. "A szamojéd népek vázlatos története" (Short History of the Samoyedic peoples). In: The History of the Finno-Ugric and Samoyedic Peoples. 2000, Eötvös Loránd University, Budapest, Hungary.
  • Henning W. B. 1948. The date of the Sogdian ancient letters14 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), 12(3-4): 601-615.
  • Hill, John E. (2009) Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries CE. BookSurge, Charleston, South Carolina. 978-1-4392-2134-1. (Especially pp. 69–74)
  • Hucker, Charles O. 1975. China's Imperial Past: An Introduction to Chinese History and Culture. Stanford University Press. 0-8047-2353-2
  • N. Ishjamts. 1999. Nomads In Eastern Central Asia. In: History of civilizations of Central Asia. Volume 2: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations, 700 bc to ad 250; Edited by Janos Harmatta et al. UNESCO. 92-3-102846-4. 151-170.
  • Jankowski, Henryk (2006). Historical-Etymological Dictionary of Pre-Russian Habitation Names of the Crimea. Handbuch der Orientalistik [HdO], 8: Central Asia; 15. Brill. ISBN 978-90-04-15433-9. 
  • Minyaev, Sergey. On the origin of the Xiongnu // Bulletin of International association for the study of the culture of Central Asia, UNESCO. Moscow, 1985, No. 9.
  • Minyaev, Sergey. News of Xiongnu Archaeology // Das Altertum, vol. 35. Berlin, 1989.
  • Miniaev, Sergey. "Niche Grave Burials of the Xiong-nu Period in Central Asia", Information Bulletin, Inter-national Association for the Cultures of Central Asia 17(1990): 91-99.
  • Minyaev, Sergey. Art and archeology of the Xiongnu: new discoveries in Russia. In: Circle of Iner Asia Art, Newsletter, Issue 14, December 2001, pp. 3–9
  • Minyaev, Sergey & Smolarsky Phillipe. Art of the Steppes. Brussels, Foundation Richard Liu, 2002.
  • (Rusça) Minyaev, Sergey. Derestuj cemetery. In: Archaeological sites of the Xiongnu, vol. 3. St-Petersburg, 1998.
  • Miniaev, Sergey & Sakharovskaja, Lidya. Investigation of a Xiongnu Royal Tomb in the Tsaraam valley, part 1. In: Newsletters of the Silk Road Foundation, vol. 4, no.1, 2006.
  • Miniaev, Sergey & Sakharovskaja, Lidya. Investigation of a Xiongnu Royal Tomb in the Tsaraam valley, part 2. In: Newsletters of the Silk Road Foundation, vol. 5, no.1, 2007.
  • (Rusça) Minyaev, Sergey. The Xiongnu cultural complex: location and chronology. In: Ancient and Middle Age History of Eastern Asia. Vladivostok, 2001, pp. 295–305.
  • Miniaev, Sergey & Elikhina, Julia. On the chronology of the Noyon Uul barrows. The Silk Road 7 (2009: 21-30).
  • (Fransızca) Petkovski, Elizabet. 2006. Polymorphismes ponctuels de séquence et identification génétique: étude par spectrométrie de masse MALDI-TOF. Strasbourg: Université Louis Pasteur. Dissertation
  • (Rusça) Potapov L.P. [Потапов, Л. П.] 1969. Этнический состав и происхождение алтайцев (Etnicheskii sostav i proiskhozhdenie altaitsev, Ethnic composition and origins of the Altaians). Leningrad: Nauka. Facsimile in Microsoft Word format.
  • (Almanca) Pritsak O. 1959. XUN Der Volksname der Hsiung-nu. Central Asiatic Journal, 5: 27-34.
  • Psarras, Sophia-Karin. "HAN AND XIONGNU: A REEXAMINATION OF CULTURAL AND POLITICAL RELATIONS (I)." Monumenta Serica. 51. (2003): 55-236. Web. 12 Dec. 2012. <* Taskin V.S. [Таскин В.С.]. 1984. Материалы по истории древних кочевых народов группы Дунху (Materials on the history of the ancient nomadic peoples of the Dunhu group). Moscow.
  • Toh, Hoong Teik (2005). "The -yu Ending in Xiongnu, Xianbei, and Gaoju Onomastica" (PDF). Sino-Platonic Papers. Cilt 146. 16 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2019. 
  • (Fransızca) Vaissière (2005). "Huns et Xiongnu". Central Asiatic Journal. 49 (1). ss. 3-26. 
  • Vaissière, Étienne de la. 2006. Xiongnu. Encyclopædia Iranica online.
  • Vovin, Alexander (2000). "Did the Xiongnu speak a Yeniseian language?". Central Asiatic Journal. 44 (1). ss. 87-104. 
  • Wink, A. 2002. Al-Hind: making of the Indo-Islamic World. Brill. 0-391-04174-6
  • Yap, Joseph P. (2009). "Wars with the Xiongnu: A translation from Zizhi tongjian". AuthorHouse. 978-1-4490-0604-4
  • Zhang, Bibo (张碧波); Dong, Guoyao (董国尧) (2001). 中国古代北方民族文化史 [Cultural History of Ancient Northern Ethnic Groups in China]. Harbin: Heilongjiang People's Press. ISBN 978-7-207-03325-3. 

Çince kaynakları

Dış bağlantılar

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Hiung-nu&oldid=24836086" sayfasından alınmıştır