Sibirya Yupikçesi
| Sibirya Yupikçesi | |
|---|---|
| Yupigestun | |
| Ana dili olanlar | Amerika Birleşik Devletleri (Alaska), Rusya Federasyonu (Çukçi Özerk Bölgesi) |
| Konuşan sayısı | 1.000 (ABD, 2007) + 300 (Rusya; Naukan dahil) (tarih gerekli) |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Latin |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | ypk |
| ISO 639-3 | ess |
Sibirya Yupikçesi (kendilerince Yupigestun), Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska'ya bağlı St. Lawrence Adasında ve Rusya Federasyonuna bağlı Çukçi Özerk Bölgesinde yaşayan Sibirya Yupikleri tarafından konuşulan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.400 kişilik nüfustan 1.000 kadarı, Rusyadaki 900 kişilik nüfustan ise ancak 300 tanesi anadillerini konuşabiliyor[1].
Soğuk Savaş yıllarında (1948-1988) ABD ile Sovyetler Birliği arasındaki siyasi çekişmeler Bering'in her iki yakasındaki Sibirya Yupiklerini yıllarca ayrı tutmuş, dillerinin korunup gelişmesi, soyunun tehlikede olmasına rağmen, ihmal edilmiş ve engellenmiştir.[2]
Eskimo dilleri içindeki yeri
- Eskimo - Aleut dilleri
- Aleut dilleri
- Eskimo dilleri
- Yupik dilleri
- Sirenik Yupikçesi
- Öz Yupik dilleri
- Sibirya Yupikçesi
- Naukan Yupikçesi
- Alaska Yupikçesi (Yupikçe & Çupikçe)
- Supikçe
- İnuit dilleri
- Yupik dilleri
Konuşanları
St. Lawrence Adasındaki 1.400 Sibirya Yupiği içinde anadilini konuşan kişi sayısı 1.000 dir.[3] . Adada iki dillilik (Yupikçe ve İngilizce) görülür.
Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında yapılan sayıma göre Sibirya Yupiklerinin nüfusu 1.100 kişi olup anadilini konuşabilenlerin (yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu) sayısı 1.050 kişidir.[4]
Rusya Federasyonunda Naukan ve Sirenik Yupikleri dahil Sibirya'daki bütün Yupiklerinin nüfusu 1.700 olup bunlardan 800 kadarı anadilini konuşabiliyor. Birçoğu da Çukçice ile Rusçayı akıcı biçimde konuşabilmektedir.[5] Anadilleri 1997 yılında tükenen Sirenik Yupiklerinin günümüzdeki dilleri Sibirya Yupikçesi ya da Rusçadır.
Alfabe
ABD'de Alaska eyaletine bağlı St. Lawrence Adasında Latin alfabesi, Rusya federasyonunda ise Kiril kökenli alfabe kullanılır.
Rusya Federasyonunda kullanılan Kiril kökenli Eskimo alfabesi :[6]
| А а | Б б* | В в | Г г | Ӷ ӷ² | Д д* | Е е | Ё ё | Ж ж* | З з |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | b | v | g | ǧ | d | e | ë | ž | z |
| И и | Й й | К к | Ӄ ӄ² | Л л | Лъ лъ | М м | Н н | Ӈ ӈ² | Нъ нъ |
| i | j | k | q | l | ł | m | n | ŋ | � |
| О о | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ў ў² | Ф ф | Х х | Ӽ ӽ² |
| o | p | r | s | t | u | w | f | h | x |
| Ц ц* | Ч ч* | Ш ш | Щ щ* | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
| c | č | š | šč | " | y | ' | è | ju | ja |
NOTLAR:
- Ünlüler uzun ya da kısa olur; fakat yazıya yansıtılmayabilir / ӈъ = ŋ
- Alternatif karakterler: ӷ = г’ , ӄ = к’ , ӈ = н’ , ў = w , ӽ = х’
- * Eskimoca kelimelerde kullanılmaz.
St. Lawrence Adasındaki şive için Latin alfabesinden uyarlanan Sivuqaq Yupik alfabesi, 1970 lerin başında Fairbanks Alaska Üniversitesinden Michael Krauss tarafından Linda Aghnaghaghpik Badten, Sharon Pungowiyi Orr ve diğer Yupik konuşucuların katkılarıyla oluşturulmuştur.[2]
Eğitim
Sovyet döneminde 1920 lerin sonunda Kiril kökenli alfabe oluşturulmuş ve okullarda kullanılmaya başlanmıştır. Daha sonra alfabe 1930 ların sonunda yenilenmiştir. Yupikçe okuma parçaları ve öykü kitapları Rusça çevirileriyle birlikte Ekaterina Rubtsova (Е. С. Рубцова, 1888-1971) ve Georgiy Menovşçikov (Г. А. Меновщиков, 1911-1991) gibi dilcilerce yayımlanmıştır.[2]
Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletine bağlı olan St. Lawrence Adasındaki Sibirya Yupiklerinin dilleri yıllarca ihmal edilmiş, ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA Alaska Native Claims Settlement Act) yürürlüğe girene kadar okullarda öğretilmesi engellenmiştir. 1970 lerin başında Latin kökenli Yupik alfabesinin oluşturulmasından sonra Alaska Yerli Dil Merkezi (ANLC) [7] , Kızılderili İşleri Bürosu (BIA, Bureau of Indian Affairs) ve Unalakleet'te konuşlanan Bering Boğazı Okul Bölgesinin St. Lawrence Adasındaki Malzeme Geliştirme Merkezi (Materials Development Center) tarafından geleneksel Yupik öykülerinin metinleri ve okuma kitapları yayımlanmış olup bunlar Gambell ve Savoonga okullarında kullanılmaya başlanmıştır. Gambell'deki okulun iki binası olup, birinde okul öncesi başlangıç eğitimi (Head Start) yapılırken diğeri anaokulu ve lise olarak kullanılmaktadır. 1970 lerden günümüze kadar çok sayıda kitap ve kitapçık yalnızca Yupikçe ya da hem Yupikçe hem İngilizce iki dilli basılmıştır. Bir okulda üç yıl sınıf yardımcısı olarak çalışan Yupikçe öğretmenlerine Alaska eyaleti tarafından Yerel Tanınan Uzman (LRE, Locally Recognized Expert) sertifikası verilmektedir.[2]
1987-1988 döneminde Alaska okul bölgelerinde Sibirya Yupiklerinden olan öğrencilerin sayısı :[8]
| Okul Bölgesi | Anadilini konuşabilenler | Konuşamayanlar | Toplam öğrenci sayısı |
| Anchorage | . | 2 | 2 |
| Bering Strait | 227 | 12 | 239 |
| Nome City | 10 | 17 | 27 |
| TOPLAM | 237 | 31 | 268 |
Örnekler
Sibirya'dan
- йук (sg) йугыт (pl) insan
- аӷна́ӄ kadın
- ата́ baba
- насӄуӄ baş, kafa
- ӄытӈилъӄўаӄ ayakkabı topuğu, ökçesi
- аӷвы́ӄ balina
- ука́зиӄ tavşan
- ӄауа́к kuş
- ниӷраӄ kafes
- мыӄ (sg) мыӷыт (pl) su
- акин (sg) акитын (pl) yastık
- хуаӈа ben
- хуанӄутуӈ biz ikimiz
- хуаӈкута biz (en az üçümüz)
- ылъпак sen
- ылъпытак siz ikiniz
- ылъпыси siz (en az üçünüz)
- ылъна o
- ылъкык o ikisi
- ылън’ит onlar (en az üçü)
Alaska'dan
- igaq : el
- igaghvik : okul
- aqelqaamavik, aqelqaghvik, aqelqiqvik : otel
- yughaghta : rahip (Katolik ve Protestan)
- tengegkayuk : uçak
- igaghyaghqaq : kâğıt
- ullghitak , pangalgusik : kar motosikleti
- eltughaq : torun
- sikuq : iğne
- Sivuqam nangaghnegha = Sivuqaq (St. Lawrence) bilgisi
- kalanta, tanqighsuun : takvim
- tanqiq : ay
- Qaluvik : Ocak
- Nazighaghsiq : Şubat
- Teghiglugsiq : Mart
- Lluughvik : Nisan
- Kiigem Aghnaa : Mayıs
- Pinaghvik : Haziran
- Ellngaghvik : Temmuz
- Palighvik : Ağustos
- Kumlavik : Eylül
- Naayvaghvik : Ekim
- Aqumuq : Kasım
- Kaneghyengesiq : Aralık
Dipnotlar
- ^ Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics
- ^ a b c d Christopher Petuwaq Koonooka (2005), Yupik language instruction in Gambell (Saint Lawrence Island, Alaska), Études/Inuit/Studies, vol. 29, n° 1-2, 2005, p. 251-266.
- ^ Michael E. Krauss (2007), Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim
- ^ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life, Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
- ^ Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)
- ^ Eskimo / Юпигыт
- ^ ANLC Publications, Siberian Yupik Eskimo
- ^ Bilingual/Bicultural Education Programs
- ^ Г. А. Меновщиков, Азиатских эскимосов язык, Языки мира. Палеоазиатские языки. - М., 1997. - С. 75-81
- ^ Anna Berge, Contact-induced lexical development in Yupik and Inuit languages], Alaska Native Language Center, University of Alaska Fairbanks
- ^ Native Languages: Months
- ^ Michael E. Krauss (1975), St. Lawrence Island Eskimo Phonology and Orthography, Linguistics. Volume 13, Issue 152, Pages 39–72
Ek okumalar
- Shinen, David C. 1962. "Notes on Saint Lawrence Island Yupik phonology." In Science in Alaska: Proceedings of the 12th Alaska Science Conference, Aug. 28-Sept. 1, 1961, 16-17. Ann Arbor: Edwards Brothers.
- Shinen, David C. and Marilene Shinen. 1978. "Some discourse features in Siberian Yupik Eskimo narrative." Work Papers of the Summer Institute of Linguistics, University of North Dakota 22: 29-46.