İçeriğe atla

Ünlü (dilbilim)

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Sesli harf sayfasından yönlendirildi)
  Ön
(İnce)
Öne
yakın
Merkez Arkaya
yakın
Arka
(Kalın)
Kapalı (Dar)
i •y
ɨ •ʉ
ɯ •u
ɪ •ʏ
e •ø
ɘ •ɵ
ɤ •o
ɛ •œ
ɜ •ɞ
ʌ •ɔ
a •ɶ
ɑ •ɒ
  Kapalıya yakın
Yarı kapalı
Orta
Yarı açık
Açığa yakın
Açık (Geniş)
Bölümler arasında bazı bölümlerde iki adet ünlü vardır. Bu ikili grupta
sağdaki ünlü yuvarlaktır, soldaki ise düzdür. Ayrıca uzun ünlüler Uluslararası Fonetik Alfabe
sembolü [ː] ile belirtlir.


Ünlü, sesli[1][2] veya vokal;[3] ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile (duyulabilecek şekilde) bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi.[4] Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf kimi sözcüklerde ünlü, kimi sözcüklerde ise ünsüz bir sesi simgeleyebilir.[5]

Uygurcada da görülen ün sözcüğü Eski Türkçede "ses, avaz" anlamlarına, "ünü-" fiili ise "seslenmek, bağırmak" anlamlarına gelir.[6] Ünlü sözcüğü muhtemelen 19. yüzyılda "meşhur" anlamında kullanılmaya başlanmıştır.[6]

Türk yazı dillerinde ünlülerin gösterimi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk dilinin bilinen ilk dönemlerinde 9 ünlünün bulunduğu belirtilmiştir: a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü. Bugün kapalı e sesi (é) yalnızca Azerice yazı dilinde bulunur.

a, e, ı, i, o, ö, u ve ü harfleri ünlü harfler, diğer harfler ise ünsüz harfler olarak adlandırılır.

Sınıflandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ünlülerin Nitelikleri
İnce Kalın
Düz Yuvarlak Düz Yuvarlak
Dar i ü ı u
Geniş e ö a o

Türkçede ünlüler, çıkış yeri ve dilin durumuna, dudakların durumuna, ağzın açıklığına göre şu şekilde sınıflandırılır:[7]

  • Çıkış yeri ve dilin durumuna göre
    • Kalın (arka) ünlüler: a, ı, o, u
    • İnce (ön) ünlüler: e, i, ö, ü
  • Dudakların durumuna göre
    • Düz ünlüler: a, e, ı, i
    • Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
  • Ağzın açıklığına göre
    • Geniş ünlüler: a, e, o, ö
    • Dar ünlüler: ı, i, u, ü

Diğer dillerde ünlü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyadaki birçok dilin kendisine özgü farklı ünlü sistemi vardır.

  1. ^ Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü Ahmet Topaloğlu. Ötüken Yayınları. 1989.
  2. ^ "sesli." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
  3. ^ "vokal." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
  4. ^ "vowel." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
  5. ^ "y" harfi ünlü mü, ünsüz mü? 20 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. OxfordDictionaries.com. Erişim: 8 Ağustos 2012.
  6. ^ a b "ün." 2 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Nişanyan Sözlük. Erişim: 7 Şubat 2015.
  7. ^ "Ünlülerin Nitelikleri – Türk Dil Kurumu". www.tdk.gov.tr. 21 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2021. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]