Hakasya: Revizyonlar arasındaki fark
[kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
Değişiklik özeti yok |
|||
12. satır: | 12. satır: | ||
|milli_marş = [[Hakasya Cumhuriyeti Millî Marşı]] |
|milli_marş = [[Hakasya Cumhuriyeti Millî Marşı]] |
||
|federal_bölge = [[Sibirya Federal Bölgesi]] |
|federal_bölge = [[Sibirya Federal Bölgesi]] |
||
|ekonomik_bölge = [[Sibirya |
|ekonomik_bölge = [[Sibirya Ekonomik Bölgesi]] |
||
|başkent = [[Abakan]] |
|başkent = [[Abakan]] |
||
|yönetici_tipi = Cumhurbaşkanı |
|yönetici_tipi = Cumhurbaşkanı |
||
|yönetici_adı = |
|yönetici_adı = Viktor Mikhaylovich Zimin |
||
|yasama_organı = |
|yasama_organı = |
||
|temel_kanun_tipi = |
|temel_kanun_tipi = |
||
22. satır: | 22. satır: | ||
|yüzölçüm_kaynak = |
|yüzölçüm_kaynak = |
||
|yüzölçüm_sırası = |
|yüzölçüm_sırası = |
||
|nüfus = |
|nüfus = 532403 |
||
|nüfus_kaynak = |
|nüfus_kaynak = |
||
|nüfus_tarih = |
|nüfus_tarih = 2010 |
||
|nüfus_sırası = |
|nüfus_sırası = |
||
|şehir_nüfusu = |
|şehir_nüfusu = |
||
35. satır: | 35. satır: | ||
}} |
}} |
||
[[Dosya:Khakassia republic map.png|right|thumb|180px]] |
[[Dosya:Khakassia republic map.png|right|thumb|180px]] |
||
'''Hakasya Cumhuriyeti''' ([[Hakasça]]: Хакасия Республиказы; ''Khakasiya Respublikazı''. [[Rusça]]: Pеспублика Хакасия) veya '''Hakasya'''. Sibirya'da [[Rusya Federasyonu]]'na bağlı bir cumhuriyet. Orta Sibirya'nın güneyinde yer alır. Güney ve doğusunda [[Tuva Cumhuriyeti]], batısında [[Altay Cumhuriyeti]] ve |
'''Hakasya Cumhuriyeti''' ([[Hakasça]]: Хакасия Республиказы; ''Khakasiya Respublikazı''. [[Rusça]]: Pеспублика Хакасия) veya '''Hakasya'''. Sibirya'da [[Rusya Federasyonu]]'na bağlı bir cumhuriyet. Orta Sibirya'nın güneyinde yer alır. Güney ve doğusunda [[Tuva Cumhuriyeti]], batısında [[Altay Cumhuriyeti]] ve [[Kemerovo Oblastı|Şorya]], kuzeydoğusunda Krasnoyarsk oblastı ile çevrilidir. |
||
== Tarihi == |
== Tarihi == |
Sayfanın 20.25, 7 Ağustos 2015 tarihindeki hâli
Hakasya Cumhuriyeti
| |||||
| |||||
Milli Marş: Hakasya Cumhuriyeti Millî Marşı | |||||
Konum | |||||
Hakasya | |||||
Yönetim | |||||
Ülke: | Rusya | ||||
Federâl Bölge: | Sibirya Federal Bölgesi | ||||
Ekonomik Bölge: | Sibirya Ekonomik Bölgesi | ||||
Başkent: | Abakan | ||||
Cumhurbaşkanı: | Viktor Mikhaylovich Zimin | ||||
Genel bilgiler | |||||
Yüzölçüm: | 61.900 km² (23.900 sq mi) | ||||
Nüfus: | 532.403 (04/2010) | ||||
- Yoğunluk: | 9 /km² (22 /sq mi) | ||||
Diğer bilgiler | |||||
Dili: | Hakasça, Rusça | ||||
Kuruluş tarihi: | 1993 | ||||
Kodu: | 90 |
Hakasya Cumhuriyeti (Hakasça: Хакасия Республиказы; Khakasiya Respublikazı. Rusça: Pеспублика Хакасия) veya Hakasya. Sibirya'da Rusya Federasyonu'na bağlı bir cumhuriyet. Orta Sibirya'nın güneyinde yer alır. Güney ve doğusunda Tuva Cumhuriyeti, batısında Altay Cumhuriyeti ve Şorya, kuzeydoğusunda Krasnoyarsk oblastı ile çevrilidir.
Tarihi
Hakaslar, Türk boyu olup Güney Doğu Sibirya da yaşamaktadırlar. Hakaslar 1800'lü yıllarda Rus İmparatorluğu'na katılmış, 1930 da özerk bölge statüsüne kavuşmuşlardır. Hakaslar günümüzde çoğunlukla Ortodoks Hristiyan inancına sahip olup, bazı Hakaslar ise eski şamanizm inancına bağlıdır.
Hakasların iki bin yılı aşan tarihleri onların bir Kırgız grubu olduğunu göstermektedir.
Tanrı Dağı Kırgızlarının dünyaca ünlü büyük destanları Manas da bu tarihi olaydan bahsetmektedir. Manas Destanı'nın anlattığına göre Tanrı Dağı Kırgızları Yenisey bölgesinden bugünkü vatanlarına Manas Han önderliğinde göç etmişlerdir. 9. yüzyıl Çin kaynakları Kırgızlardan "Heges" veya "KieKiaSe" adıyla bahsetmektedir. Sonraki yıllarda Tanrı Dağı Kırgız boylarının Müslümanlaşma ve yaşanılan bölgeler arasındaki mesafenin uzak olması nedeniyle Yenisey Kırgızlarının ayrı bir kimlik benimsemesini ve Hakas adını kabullenmeleri sonucunu doğurmuştur.
Coğrafi yapı
Yüzölçümü 61.900 km² dir.
Yenisey Irmağının yukarı kesimindeki geniş Minusinsk Havzasının batı yarısında yer alır. Yenisey Irmağının kollarından, Abakan Irmağı bölgenin ortasından geçer. Irmak vadisinin güneyinde, Karagoş Dağında 2.930 m'ye kadar yükselen Batı Sayan Dağları bulunur. Kuzeyindeki Akaban ile Kuznetsk Alatau Dağlarının en yüksek noktasıyla 2.178 m yüksekliğindeki Verhni Zub'dur. Kapalı havuzda kurak ve sert bir kara iklimi egemendir. Bu nedenle alçak kesimler bozkırlar ve ormanlık alanlarla kaplıdır. Ama 1954'ten sonra özelliklede bakir ve boş topraklann çoğu tarıma açılmıştır. Dağlar çam, köknar ve ladin ormanlarıyla kaplıdır.
Zaman Dilimi
Hakasya Krasnoyarsk zaman dilimindedir (KRAT/KRAST). UTC'e göre saat farkı +0700 (KRAT)/+0800 (KRAST).
İdari bölümler
Bu alt başlığın ana maddesi: Hakasya İdari Yapılanması
Nüfus
Cumhuriyete adını veren Hakaslar eskiden göçebe olan Sibiryalı bir Türk halkıdır. Ancak günümüzde Cumhuriyet nüfusunun büyük çoğunluğunu Ruslar oluşturmaktadır. 2010 yılı verilerine göre Hakas Cumhuriyetinin nüfusu 532 403 kişidir. Nüfusun %67,3 kadarı şehirlerde yaşamaktadır. Yıllara göre Hakasya Cumhuriyetinde yaşayanların etnik dağılımı;
Etnik grup |
1926 Nüfus sayımı | 1939 Nüfus sayımı | 1959 Nüfus sayımı | 1970 Nüfus sayımı | 1979 Nüfus sayımı | 1989 Nüfus sayımı | 2002 Nüfus sayımı | 2010 Nüfus sayımı1 | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | |
Hakaslar | 44,219 | 49.8% | 45,799 | 16.8% | 48,512 | 11.8% | 54,750 | 12.3% | 57,281 | 11.5% | 62,859 | 11.1% | 65,421 | 12.0% | 63,643 | 12.1% |
Ruslar | 41,390 | 46.6% | 205,254 | 75.3% | 314,455 | 76.5% | 349,362 | 78.4% | 395,953 | 79.4% | 450,430 | 79.5% | 438,395 | 80.3% | 427,647 | 81.7% |
Almanlar | 46 | 0.1% | 333 | 0.1% | 10,512 | 2.6% | 10,547 | 2.4% | 11,130 | 2.2% | 11,250 | 2.0% | 9,161 | 1.7% | 5,976 | 1.1% |
Ukraynalılar | 836 | 0.9% | 7,788 | 2.9% | 14,630 | 3.6% | 9,480 | 2.1% | 10,398 | 2.1% | 13,223 | 2.3% | 8,360 | 1.5% | 5,039 | 1.0% |
Diğer | 2,381 | 2.7% | 13,556 | 5.0% | 22,938 | 5.6% | 21,685 | 4.9% | 23,622 | 4.7% | 29,099 | 5.4% | 24,735 | 4.5% | 21,409 | 4.1% |
1 8,689 kişinin etnik grubu belirlenememiştir. Bu kişilerin etnik grubunun ana tabloyla aynı oranda olduğu öngörülmektedir.[1] |
Nüfusu 5 bini artan yerleşimler 1 Ocak 2009 verilerine göre | ||||||||||||||||||||||||||||
|
İdari Yapı
İdari merkezi başkent Abakan'dır. Güney Doğu Sibirya'da bulunan bu bölge, Rusya'nın Krasnoyarks eyaletine bağlıdır. Rusya'nın oluşumunda ve 18. yüzyılda Rusya'ya katılmış, 1930'da Muhtar Bölge olarak yer almıştır.
Ekonomik Yapısı
Hakas Muhtar Bölgesi, ekonomik kaynaklardan kömür, demir, altın, mermer vs. sanayi bakımından zengindir. Ayrıca kereste işletme sanayi gelişmiştir. Ekonomi tarım ve hayvancılığa (özellikle küçükbaş) dayanmaktadır. Bitki üretimi de yeterli düzeydedir.
Koyun ve keçi besiciliği hala önemli bir ekonomik etkinliktir. Alçak kesimlerde gerçekleştirilen sulama projeleri otlaklarda beslenen hayvan sayısını, ekili arazilerin yüzölçümünü ve başta buğday, yulaf, darı ve patates olmak üzere tarımsal üretimi artırmıştır. Rusların bölgeye yerleşmesinde etkili olan bakır madenciliği 18. yy'dan beri önemini korumaktadır. Abaza ve Teya'da zengin demir cevherleri. yukarı Çulım'da altın, Çemogorsk'ta kömür, Aksiz'de barit çıkartılmaktadır. Bölgede ayrıca bakır, tungsten yatakları da vardır. Ormanlar önemli bir kereste kaynağıdır.
Enerji
1980'lerin başında Yenisey Irmağı üzerindeki Sayanagorsk'ta yapılan 6.400 megavat kapasiteli hidroelektrik santralından Minusinsk Havzasındaki sanayi için gerekli enerjinin sağlanması planlanmış ve elektrik enerjisi gereksinimini karşılamaktadır.
Eğitim ve Kültür
Hakasya'da 269 ortaokulda (91 bin öğrenci), 7 Anaokulunda (770 öğrenci), 1 üniversitede (6500 öğrenci) bulunmaktadır. Eğitim sistemi devletin mülkiyetindedir. Burada yılda 15.000 kitap, 1 dergi (2200 tiraj), 1 gazete bulunmaktadır. 250 kütüphane, 1 müze, 1 tiyatro, 280 kulüp vardır.
Dil
Hakasça, Uygurcaya yakındır. Bugün bir yazı diline sahip olan Hakasların dil ve edebiyat enstitüleri mevcuttur. Hakaslar Çarlık döneminde zorla kabul ettirilen Kiril alfabesini Sovyet Devriminden sonra bırakıp Latin alfabesine geçmişler, ama 1939'dan sonra yeniden Rus alfabesini kullanmak zorunda kalmışlardır. Moğolca ve Çince öğelerin de rastlandığı Hakasça'nın sözcük dağarcığı daha çok ortak Türkçenin sözcüklerinden oluşur. Belli başlı ses değişimlerine örnek olarak b->p- (bar "var" / par, biz / pis). d/z (adak "ayak" / azah), y/c (yahşi "güzel" / cahsı, yıl / çıl), z/s (yüz / çüs) gösterilebilir. Hakaslar zengin bir halk edebiyatı geleneğine sahiptirler. Türkolog W. Radloff'un Hakas lehçesi edebiyatı ve etnografyasıyla ilgili geniç çalışmaları vardır.
Hakasya Alfabesi
A (A), Б (B) ,Ӌ (c), Ч (Ç), Д (D), Э (E) , Е (E; kelime başlarında ise YE olarak okunur) , Ф (F) , Г (G) ,Ғ (Ğ)Х (H) , Ы (ı) , И (İy), İ (i), Ж (J) К (K), Л (L), М (M), Н (N); Нь( ñ Damaktan N harfi Türk Ortak Latin Alfabesi’nde “ñ” olarak belirlenmiştir) , O (O), Ö (Ö) , П (P), Р (R), С (S), Ш (Ş), Т (T), У (U), ÿ (Ü), В (V), Й (Y), З (Z), Ë (yo), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya), Ъ (kesme işareti), Ь (inceltme işareti)
Hakas Alfabesi:
Hakas Alfabesi Büyük Küçük |
Türkiye Alfabesi karşılığı |
ÖNERİLEN | Hakas Alfabesi Büyük Küçük |
Türkiye Alfabesi karşılığı |
ÖNERİLEN |
---|---|---|---|---|---|
А а | A | A | П п | P | P |
Б б | B | B | Р р | R | R |
В в | V | V | С с | S | S |
Г г | G | G | Т т | T | T |
Ғ ғ | G | ğ | İ i | İ | İ |
Д д | D | D | У у | U | U |
Е е | E | E | Ÿ ÿ | Ü | Ü |
Ё ё | YO | kaldırılmalı | Ф ф | F | F |
Ж ж | J | J | Х х | H | H |
З з | Z | Z | Ц ц | TS | kaldırılmalı |
И и | İ | İ | Ч ч | Ç | Ý |
Й й | Y | Y | Ш ш | Ş | Ş |
К к | K | K | Щ щ | ŞÇ | kaldırılmalı |
Л л | L | L | Ӌ ӌ | C | C |
М м | M | M | Ы ы | I | I |
Н н | N | N | Ь ь | inceltme işareti | ' |
Нь нь | n | ñ | Э э | E | E |
О о | O | O | Ю ю | YU | kaldırılmalı |
Ö ö | Ö | Ö | Я я | YA | kaldırılmalı |
1929 yılına kadar — Latin Alfabesi:
A a | B в | C c | Ç ç | D d | Ә ә | F f | G g |
Ƣ ƣ | I i | Į į | J j | K k | L l | M m | N n |
N̡ n̡ | O o | Ө ө | P p | R r | S s | Ş ş | T t |
U u | V v | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ь ь |
с 1939 — Rus Alfabesi:
А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Ё ё |
Ж ж | З з | И и | Й й | I i | К к | Л л | М м |
Н н | Ң ң | О о | Ö ö | П п | Р р | С с | Т т |
У у | Ӱ ӱ | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ӌ ӌ | Ш ш |
Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
thumb|250px|Хакасский алфавит из букваря 1934 года Таблица соответствия букв хакасских алфавитов
Kiril 1924-1929 |
Latin | Kiril 1939-1947 |
Kiril 1947-1953 |
Kiril с 1953 | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Аa | Аa | Aa | Аa | Аа | |||||
Бб | Bв | Бб | Бб | Бб | |||||
Вв | Vv | Вв | Вв | Вв | |||||
Гг | Gg | Гг | Гг | Гг | |||||
h (c 1927) | Ƣƣ | ғ | Ғғ | ||||||
Дд | Dd | Дд | Дд | Дд | |||||
Ее | Ее | Ее | Ее | ||||||
Ёё | |||||||||
Жж | Ƶƶ | Жж | Жж | Жж | |||||
Зз | Zz | Зз | Зз | Зз | |||||
Ии | Ii | Ии | Ии | Ии | |||||
Ii (с 1927) | Įį | Ii | Ii | Ii | |||||
Йй | Jj | Йй | Йй | Йй | |||||
Кк | Kk | Кк | Кк | Кк | |||||
Лл | Ll | Лл | Лл | Лл | |||||
Мм | Mm | Мм | Мм | Мм | |||||
Нн | Nn | Нн | Нн | Нн | |||||
Ҥҥ | N̡n̡ | нъ | нъ | ң (с 1962) | |||||
Оо | Оо | Оо | Oo | Oo | |||||
Ӧӧ | Ɵɵ | Ӧӧ | Ӧӧ | Ӧӧ | |||||
Пп | Pp | Пп | Пп | Пп | |||||
Рр | Rr | Рр | Рр | Рр | |||||
Сс | Ss | Сс | Сс | Сс | |||||
Тт | Tt | Тт | Тт | Тт | |||||
Уу | Uu | Уу | Уу | Уу | |||||
Ӱӱ | Yy | Ӱӱ | Ӱӱ | Ӱӱ | |||||
Фф | Ff | Фф | Фф | Фф | |||||
Хх | Хх | Хх | Хх | Хх | |||||
Цц | Цц | Цц | Цц | ||||||
Чч | Cc | Чч | Чч | Чч | |||||
Jj | ç | Ӌӌ | Ӌӌ | ||||||
Шш | Şş | Шш | Шш | Шш | |||||
Щщ | Щщ | Щщ | Щщ | ||||||
ъ | ъ | ъ | |||||||
Ыы | Ƅƅ | Ыы | Ыы | Ыы | |||||
ь | ‘ | ь | ь | ь
ı|- |
Ээ | Әә | Ээ | Ээ | Ээ |
Юю | Юю | Юю | Юю | ||||||
Яя | Яя | Яя | Яя |
Hakasya'dan görünümler
-
Hakasya manzara (2000)
-
Eagle on megalith near village Kazanovka . Hakasya Cumhuriyeti ( 2000)
-
Megalith near village Kazanovka .Hakasya Cumhuriyeti(2000)
-
Megalith near village Safronov. Hakasya Cumhuriyeti(2000)
-
Megalith near village Safronov. Hakasya Cumhuriyeti(2000)
-
Sunset near town Askiz. Hakasya Cumhuriyeti.(2000)
-
Ripe valley in Republic Khakassia, Russian Federation (2000)
Kaynak
Wikimedia Commons'ta Hakasya ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Hakasya ve Türk Dünyası Haritası
- Khanza Big Hakas Türküsü
- TİKA
- http://alparslanfatih2007.googlepages.com/kirilalfabesi - Hakas Alfabesi
- Khanza Big Hakas Türküsü
- [1]
- - Hakasların Müziği
- Beyaz Arif Akbas, "Khakassia: The Lost Land", Portland State Center for Turkish Studies, 2007.
http://www.pdx.edu/turkish_studies_center/books
Şablon:Türk halklarının bulunduğu ülke ve bölgeler
- ^ Перепись-2010: русских становится больше. Perepis-2010.ru (2011-12-19). Retrieved on 2013-08-20.