İçeriğe atla

Zazalar: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Neribij (mesaj | katkılar)
2.250 değişiklik
adlandırma
Vuzorg (mesaj | katkılar)
Beyaz liste
887 değişiklik
k Engellenme ve beyaz listeden çıkarılmaya neden konular üzerine ısrarlı vandal değişiklikler) Neribij (mesaj) tarafından yapılan 31546245 sayılı değişiklik geri alınıyor.
Etiketler: Geri al Geri alındı
20. satır: 20. satır:
|ilgili_gruplar=Diğer [[İran halkları]]
|ilgili_gruplar=Diğer [[İran halkları]]
}}
}}
'''Zazalar,''' [[Hint-Avrupa dil ailesi]]ne bağlı bir dil olan [[Zazaca]] konuşup [[Türkiye]]'nin çoğunlukla [[Doğu Anadolu Bölgesi]]'nde; [[Bingöl (il)|Bingöl]], [[Elazığ (il)|Elazığ]], [[Erzincan (il)|Erzincan]] ve [[Tunceli (il)|Tunceli]], [[Güneydoğu Anadolu Bölgesi]]'nde ise; [[Diyarbakır]], [[Adıyaman]], [[Şanlıurfa]] illerinin belirli bölgelerinde yaşayan <ref name=":0">{{Web kaynağı | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/zazalar | başlık = Zazalar | erişimtarihi = 13 Ekim 2020 | tarih = | çalışma = Bugün Bingöl, Tunceli (Dersim), Diyarbakır, Elâzığ ve Erzincan, Zazalar’ın yoğun olarak yaşadığı yerlerdir. Bunun dışında aşağıdaki ilçelerde Zazalar’ın kısmen yerleşik olduğu görülür: Varto (Muş), Hizan-Mutki (Bitlis), Sason (Batman), Hınıs, Tekman, Çat ve Aşkale (Erzurum), Pötürge (Malatya), Gerger-Samsat (Adıyaman), Siverek-Bucak (Urfa), Zara-Ulaş-Divriği (Sivas), Sarız (Kayseri) ve Ekecik (Aksaray). | yayıncı = TDV İslam Ansiklopedisi | arşivurl = https://web.archive.org/web/20191030214606/https://islamansiklopedisi.org.tr/zazalar | arşivtarihi = 30 Ekim 2019}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.atlasdergisi.com/kesfet/kultur/tarihin-izinde-zazalar.html | başlık = Tarihin İzinde: Zazalar | erişimtarihi = 14 Ekim 2020 | dil = Türkçe | çalışma = Atlas | ad = Emre | soyadı = Ergül | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150416225636/https://www.atlasdergisi.com/kesfet/kultur/tarihin-izinde-zazalar.html | arşivtarihi = 16 Nisan 2015}}</ref> [[İran halkları|İranî bir halktır]].<ref>{{Web kaynağı | url = https://iranicaonline.org/articles/dimli | başlık = DIMLĪ – Encyclopaedia Iranica | erişimtarihi = 3 Kasım 2020 | çalışma = iranicaonline.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20110429180830/https://iranicaonline.org/articles/dimli | arşivtarihi = 29 Nisan 2011}}</ref> Bölgelere göre kendilerini Kırd, Kırmanc veya Dımıli olarak da adlandırırlar.<ref name=":0" /> Yaklaşık 2-3 milyon<ref>Kausen, Ernst: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110815194713/http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf |tarih=15 Ağustos 2011 }}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://elalliance.org/languages/iranic/zaza//|başlık=Zaza|erişimtarihi=4 Mayıs 2022|çalışma=Endangered Language Alliance|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210518202043/https://elalliance.org/languages/iranic/zaza/|arşivtarihi=18 Mayıs 2021|ölüurl=hayır}}</ref> nüfusa sahip olan [[Zaza]]lar; [[Türkler]], [[Kürtler|Kürt]]ler ve [[Arap]]lardan sonra sayısal olarak [[Türkiye]]'deki dördüncü en büyük etnik grubu oluşturmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://yetkinreport.com/2019/11/18/turkiyede-kac-kurt-kac-sunni-kac-alevi-yasiyor/|başlık=Türkiye’de kaç Kürt, kaç Sünni, kaç Alevi yaşıyor?|erişimtarihi=23 Aralık 2023|tarih=18 Kasım 2019|dil=tr-TR|website=|yayıncı=Yetkin Report|ad=Murat|soyadı=Yetkin|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231223200713/https://yetkinreport.com/2019/11/18/turkiyede-kac-kurt-kac-sunni-kac-alevi-yasiyor/|arşivtarihi=23 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.euronews.com/2019/05/03/konda-dan-dikkat-ceken-arastirma-turkiye-nin-nufusu-100-kisi-olsaydi|başlık=KONDA'dan dikkat çeken araştırma: Türkiye'nin nüfusu 100 kişi olsaydı|erişimtarihi=23 Aralık 2023|tarih=3 Mayıs 2019|yayıncı=Euronews|ad=Sertaç|soyadı=Aktan|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231223200712/https://tr.euronews.com/2019/05/03/konda-dan-dikkat-ceken-arastirma-turkiye-nin-nufusu-100-kisi-olsaydi|arşivtarihi=23 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref><ref>[https://konda.com.tr/wp-content/uploads/2019/11/KONDA_ToplumsalCinsiyetRaporu.pdf Türkiye'de Toplumsal Cinsiyet Raporu] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20201204081315/https://konda.com.tr/wp-content/uploads/2019/11/KONDA_ToplumsalCinsiyetRaporu.pdf |tarih=4 Aralık 2020 }}. KONDA. November 2019</ref>
'''Zazalar,''' [[Hint-Avrupa dil ailesi]]ne bağlı bir dil olan [[Zazaca]] konuşup [[Türkiye]]'nin çoğunlukla [[Doğu Anadolu Bölgesi]]'nde; [[Bingöl (il)|Bingöl]], [[Elazığ (il)|Elazığ]], [[Erzincan (il)|Erzincan]] ve [[Tunceli (il)|Tunceli]], [[Güneydoğu Anadolu Bölgesi]]'nde ise; [[Diyarbakır]], [[Adıyaman]], [[Şanlıurfa]] illerinin belirli bölgelerinde yaşayan <ref>{{Web kaynağı | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/zazalar | başlık = Zazalar | erişimtarihi = 13 Ekim 2020 | tarih = | çalışma = Bugün Bingöl, Tunceli (Dersim), Diyarbakır, Elâzığ ve Erzincan, Zazalar’ın yoğun olarak yaşadığı yerlerdir. Bunun dışında aşağıdaki ilçelerde Zazalar’ın kısmen yerleşik olduğu görülür: Varto (Muş), Hizan-Mutki (Bitlis), Sason (Batman), Hınıs, Tekman, Çat ve Aşkale (Erzurum), Pötürge (Malatya), Gerger-Samsat (Adıyaman), Siverek-Bucak (Urfa), Zara-Ulaş-Divriği (Sivas), Sarız (Kayseri) ve Ekecik (Aksaray). | yayıncı = TDV İslam Ansiklopedisi | arşivurl = https://web.archive.org/web/20191030214606/https://islamansiklopedisi.org.tr/zazalar | arşivtarihi = 30 Ekim 2019}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.atlasdergisi.com/kesfet/kultur/tarihin-izinde-zazalar.html | başlık = Tarihin İzinde: Zazalar | erişimtarihi = 14 Ekim 2020 | dil = Türkçe | çalışma = Atlas | ad = Emre | soyadı = Ergül | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150416225636/https://www.atlasdergisi.com/kesfet/kultur/tarihin-izinde-zazalar.html | arşivtarihi = 16 Nisan 2015}}</ref> [[İran halkları|İranî bir halktır]].<ref>{{Web kaynağı | url = https://iranicaonline.org/articles/dimli | başlık = DIMLĪ – Encyclopaedia Iranica | erişimtarihi = 3 Kasım 2020 | çalışma = iranicaonline.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20110429180830/https://iranicaonline.org/articles/dimli | arşivtarihi = 29 Nisan 2011}}</ref> Yaklaşık 2-3 milyon<ref>Kausen, Ernst: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110815194713/http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf |tarih=15 Ağustos 2011 }}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://elalliance.org/languages/iranic/zaza//|başlık=Zaza|erişimtarihi=4 Mayıs 2022|çalışma=Endangered Language Alliance|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210518202043/https://elalliance.org/languages/iranic/zaza/|arşivtarihi=18 Mayıs 2021|ölüurl=hayır}}</ref> nüfusa sahip olan [[Zaza]]lar; [[Türkler]], [[Kürtler|Kürt]]ler ve [[Arap]]lardan sonra sayısal olarak [[Türkiye]]'deki dördüncü en büyük etnik grubu oluşturmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://yetkinreport.com/2019/11/18/turkiyede-kac-kurt-kac-sunni-kac-alevi-yasiyor/|başlık=Türkiye’de kaç Kürt, kaç Sünni, kaç Alevi yaşıyor?|erişimtarihi=23 Aralık 2023|tarih=18 Kasım 2019|dil=tr-TR|website=|yayıncı=Yetkin Report|ad=Murat|soyadı=Yetkin|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231223200713/https://yetkinreport.com/2019/11/18/turkiyede-kac-kurt-kac-sunni-kac-alevi-yasiyor/|arşivtarihi=23 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.euronews.com/2019/05/03/konda-dan-dikkat-ceken-arastirma-turkiye-nin-nufusu-100-kisi-olsaydi|başlık=KONDA'dan dikkat çeken araştırma: Türkiye'nin nüfusu 100 kişi olsaydı|erişimtarihi=23 Aralık 2023|tarih=3 Mayıs 2019|yayıncı=Euronews|ad=Sertaç|soyadı=Aktan|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231223200712/https://tr.euronews.com/2019/05/03/konda-dan-dikkat-ceken-arastirma-turkiye-nin-nufusu-100-kisi-olsaydi|arşivtarihi=23 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref><ref>[https://konda.com.tr/wp-content/uploads/2019/11/KONDA_ToplumsalCinsiyetRaporu.pdf Türkiye'de Toplumsal Cinsiyet Raporu] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20201204081315/https://konda.com.tr/wp-content/uploads/2019/11/KONDA_ToplumsalCinsiyetRaporu.pdf |tarih=4 Aralık 2020 }}. KONDA. November 2019</ref>


[[12 Eylül Darbesi]]'nin ardından Zazalar dahil birçok entelektüel azınlık, Türkiye'den [[Avrupa]], [[Avustralya]] ve [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD'ye]] göç etmiştir. [[Zaza diasporası]]nın en büyük kısmı Avrupa'da, ağırlıklı olarak [[Almanya]]'da bulunmaktadır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://glm.uni-graz.at/etc/publications/GPS-05-Arslan-2017-Contents.pdf |başlık=Zazaca – Dünü, Bugünü ve Yarını - Zeynep Arslan |erişimtarihi=22 Kasım 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20211103224223/http://glm.uni-graz.at/etc/publications/GPS-05-Arslan-2017-Contents.pdf |arşivtarihi=3 Kasım 2021 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.openaccess.hacettepe.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11655/7960/B_Mutluay_DR.pdf?sequence=1&isAllowed=y |başlık=12 Eylül 1980 Darbesi sonrası Türkiye'den göç |erişimtarihi=22 Kasım 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20201129221900/http://www.openaccess.hacettepe.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11655/7960/B_Mutluay_DR.pdf?sequence=1&isAllowed=y |arşivtarihi=29 Kasım 2020 |ölüurl=hayır }}</ref> Dini açıdan günümüzde [[İslam|Müslümanlığı]] benimseyen Zazalar, [[Sünnilik|Sünni]] ve [[Alevilik|Alevi]] olmak üzere iki kesime ayrılmıştır. Zazalar, [[İran halkları]] ve [[İranî diller]] ile kültür ve dil bakımından çeşitli benzerlikleri barındırırlar.<ref>Zazalar: Tarihi, Kültürel ve Sosyal Yapı, S Karabulut, ŞAS el-Palevi - Altın Kalem Yayınları, İzmit, 2013</ref>
[[12 Eylül Darbesi]]'nin ardından Zazalar dahil birçok entelektüel azınlık, Türkiye'den [[Avrupa]], [[Avustralya]] ve [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD'ye]] göç etmiştir. [[Zaza diasporası]]nın en büyük kısmı Avrupa'da, ağırlıklı olarak [[Almanya]]'da bulunmaktadır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://glm.uni-graz.at/etc/publications/GPS-05-Arslan-2017-Contents.pdf |başlık=Zazaca – Dünü, Bugünü ve Yarını - Zeynep Arslan |erişimtarihi=22 Kasım 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20211103224223/http://glm.uni-graz.at/etc/publications/GPS-05-Arslan-2017-Contents.pdf |arşivtarihi=3 Kasım 2021 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.openaccess.hacettepe.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11655/7960/B_Mutluay_DR.pdf?sequence=1&isAllowed=y |başlık=12 Eylül 1980 Darbesi sonrası Türkiye'den göç |erişimtarihi=22 Kasım 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20201129221900/http://www.openaccess.hacettepe.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11655/7960/B_Mutluay_DR.pdf?sequence=1&isAllowed=y |arşivtarihi=29 Kasım 2020 |ölüurl=hayır }}</ref> Dini açıdan günümüzde [[İslam|Müslümanlığı]] benimseyen Zazalar, [[Sünnilik|Sünni]] ve [[Alevilik|Alevi]] olmak üzere iki kesime ayrılmıştır. Zazalar, [[İran halkları]] ve [[İranî diller]] ile kültür ve dil bakımından çeşitli benzerlikleri barındırırlar.<ref>Zazalar: Tarihi, Kültürel ve Sosyal Yapı, S Karabulut, ŞAS el-Palevi - Altın Kalem Yayınları, İzmit, 2013</ref>

Sayfanın 08.42, 13 Şubat 2024 tarihindeki hâli

Zazalar
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Türkiye Türkiye2.000.000-3.000.000[1][2]
Almanya AlmanyaBilinmiyor
Diller
Çoğunluk:
Azınlık:
Din
İslâm
(Sünni ve Alevi)
İlgili etnik gruplar
Diğer İran halkları

Zazalar, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı bir dil olan Zazaca konuşup Türkiye'nin çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi'nde; Bingöl, Elazığ, Erzincan ve Tunceli, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde ise; Diyarbakır, Adıyaman, Şanlıurfa illerinin belirli bölgelerinde yaşayan [3][4] İranî bir halktır.[5] Yaklaşık 2-3 milyon[6][7] nüfusa sahip olan Zazalar; Türkler, Kürtler ve Araplardan sonra sayısal olarak Türkiye'deki dördüncü en büyük etnik grubu oluşturmaktadır.[8][9][10]

12 Eylül Darbesi'nin ardından Zazalar dahil birçok entelektüel azınlık, Türkiye'den Avrupa, Avustralya ve ABD'ye göç etmiştir. Zaza diasporasının en büyük kısmı Avrupa'da, ağırlıklı olarak Almanya'da bulunmaktadır.[11][12] Dini açıdan günümüzde Müslümanlığı benimseyen Zazalar, Sünni ve Alevi olmak üzere iki kesime ayrılmıştır. Zazalar, İran halkları ve İranî diller ile kültür ve dil bakımından çeşitli benzerlikleri barındırırlar.[13]

Dil

Ayrıca bakınız: Zazaca
Zazacanın üç ana lehçe grubu[14]
  Kuzey Zazacası
  Merkezî Zazaca
  Güney Zazacası

Zazaların dili Zazaca olmakla birlikte Zaza dili dil bilimsel olarak Talişçe, ölü bir dil olan Eski Azerice ve Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Sengserce, Simnanca, Tatça ve Gilekçe gibi dillerle yakınlık arz etmektedir.[15] Zaza dili dil bilimi bakımından Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.[16] Zaza dilinin tarihsel gelişimi incelendiğinde, Zaza dilinin kadim İrani dillerin birçok arkaik özelliğini koruyan bir dil olduğu ifade edilmektedir.[17][18][19] Zaza dili eril-dişil ayrımını da çok güçlü bir şekilde muhafaza eden bir dildir. Zaza dilinde Farsça ve İngilizce gibi dillerde de olan "perfect tense" yani tamamlanmış zaman olarak da tanımlayabileceğimiz zaman da bulunmaktadır.[20] Bunun dışında, Zaza dili dil yapısı bakımından Sasani İmparatorluğu'nun yazı dili olan Orta Farsça ile kuzey İran'da kurulan Part İmparatorluğu'nun resmi dili Partça büyük oranda benzerlik göstermektedir.[21]

Bunların yanı sıra Zazalar arasında çift dillilik veya çok dillilik göze çarpmaktadır. Yaşadıkları veya göç ettikleri coğrafyanın siyasi ve demografik koşullarına göre Türkçe, Kürtçe ve Arapça gibi diller de konuşulur.

Köken bilim

Zaza sözcüğünün tespit edildiği tarihî birçok kaynak bulunmaktadır. Kaynaklardan biri 1329/1330 tarihleri arasına ait bir Kureyş şeceresidir. Yazılı bir deri doküman olan seçerede sıralanmış birkaç Zaza aşiret adının geçmekle birlikte Zaza aşiretine mensup olarak kaydedilmiş bir imza, Tālib Mullā Benī min, qebile Zāzā طالب ملا بنی من قبلة زازا "Zaza kabilesinden talip Mollā Beni" şeklinde yer almaktadır.[22][23] Yine milattan önce 2. yüzyılda Yakın Doğu’da yaşayan bir mimarın soyadının "Zazai" olduğu bazı kaynaklarda kaydedilmiştir.[24] Orta Çağ seyyahı Marko Polo'nun yol haritasında Musul-Erzincan-Erzurum dar üçgeni içinde kalan bölgeye Zorzanie/Zarzania dendiği; ancak bu bölge sınırının Hazar Denizi’ne kadar dayandığı vurgulanmaktadır. Bu bölge Zazaların şu anda yaşadıkları coğrafi bölge bölge ile uyumludur. Sümer tapınak ve tanrıçalarından birinin ortak isminin "Ninni-Zaza" veya "İnnana-Zaza" olduğu ad olarak Zaza'nın yer aldığı bir diğer kaynaktır. Eski yer isimleri arasında da "Zaza" adına rastlandığına işaret edilerek, Zaza-Buha’nın (MÖ.880), Elâzığ'ın Maden yöresinde Mihrap ve Kervançemen dağları eteklerinde bir yer olduğu tarif edilmektedir.[25] Bazı araştırmacılar ise Zaza sözcüğünün Sasa veya Sasan (Sasani) sözcüğünden geldiğini öne sürmektedir.[26][27] Dımıli ya da Dımıli/Dımılki[28][29] adlandırmalarına ilişkin Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar, Zaza dilinin tarihi Deylem bölgesinde konuşulan diller ile yakınlığına bağlı olarak[30][31][32] Dımıli sözcüğünün, Deylem bölgesi ve Deylemliler ile bağlantılı olduğunu belirtmiştir.[33][34][35]

Tarihçe

Zazalar ile ilişkilendirilen, Part İmparatorluğu; Sasanilerden önce İran’ı yöneten Kuzey Doğu İran orjinli bir halk olup, Windfuhr onların dillerinin Zaza diline çok yakın olduğunu belirtmektedir. İranlı tarihçi Kaveh Farrokh’da Zazalar'la Partlar'ın güçlü bağı olduğuna işaret etmektedir.[36][37] Alman dil bilimci Jost Gippert de benzer biçimde Zaza dili ile Orta İrani dil olan Partça arasında çok yakın ilişki olduğunu belirtmektedir.[38] Bazı araştırmacılara göre ise Zaza sözcüğü Sasa veya Sasan kelimelerinden gelmektedir. Bu noktada Zaza ismi ve Zaza dilinin Sasaniler'in diline yakın olduğu, Zazalar ve Zaza dilinin Sasani ya da Zazani imparatorluğunun ardılı olarak kabul edildiği de belirtilmektedir.[26][27][39] Sasani İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra Sasaniler’in birçok savaş yaptığı düşmanı Bizanslılar’ın Kayzeri, ele geçirdiği sınırlar ile Sasani nüfusunuda içinde barından bölgeyi 1071’e tarihine dek 400 yıl elinde tuttu. Bölgede barınan nüfus, bu süre içinde ‘Rumlaşmamış’ ve kendini, eski devletinin ismiyle Sasani kalıntısı olarak Sasa ya da Zaza şeklinde adlandırmaya devam etti. Onlar, kendilerini bu isim ile tarif etmedi, onlara bu tarifi Bizans Kayzeri yakıştırmıştı. Belli ki Kayzer, bölgedeki ekalliyeti 'Zaza' diyerek küçümsemeye çalışmıştır. Bizans tarafından küçümsenen ve ana coğrafyalarıyla ilişkisi kopan, tekrar irtibat kurma şansı da kalmayan Sasaniler sıkıştıkları derin vadilerde unutuldu, fakat onlar başlangıçtaki bağlılıklarını ise unutmadı. Aradan geçen zaman içerisinde, bölge insanları, kültürel kodları yıpranmış ve başka biçimlere evrilirken ellerinde kalan son şeye sarıldılar isimlerine: "Sasani ya da Sasa veya Zaza".[40][41]

Friedrich Carl Andreas, Karl Hadank, Vladimir Minorski, David.N.Mackenzie, Artur Christensen ve William Burley Lockwood gibi Zazalar ve Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar Zaza dilinin tarihi Deylem bölgesi (Deylemi -> Dımli) üzerinde konuşulan diller ile yakından ilişkili olduğunu tespit edip Zazaların kuzey İran'dan, tarihi Deylem bölgesi üzerinden göç edip bugünkü yaşadıkları bölgeye geldiklerini belirtmiştir.[30][31][32][33][34][35][42][43][44] Nitekim tarihi Deylem bölgesi üzerine bugün konuşulan Tatça, Talişçe, Gilekçe, Sengserce, Simnanca ve Mâzenderanca gibi dil ve lehçeler Zaza diline en yakın dillerdir.[19][30][45][46][47][48][49] William Burley Lockwood, David.N.Mackenzie, Karl Hadank, Artur Christensen gibi dilbilimci ve araştırmacılar Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ve Zaza halkının Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiklerini belirtmişlerdir.[42][43][44] Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ve Zazalar'ın Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiğini söylemişlerdir.[42][43][50] Behustin Kitabeleri'nde Deylemlilerin konuştukları dil için "Zuzu" denmiştir. "Zuzu" yani bugünün anlamıyla 'Zaza'.[51][52]

Din

Zazaların dini ağırlıklı olarak İslâm'dır. Mezhep yoğunluğu ise Sünnilik ve Alevilik'tir. Sünni kesim içerisinde kalan Zazaların bir kısmı Hanefi bir kısmı da Şafii’dir. Dersim aşiretlerinden oluşan Alevi Zazalar, Koçgiri (Zara, Kangal, Ulaş, Divriği)'den Varto-Hınıs, kısmen Bingöl yöresinde, ayrıca Kayseri'nin Sarız ilçesinde mesken iken, Sünni kesim içerisinde kalan Zazalar da Elazığ, Bingöl, Diyarbakır, Siverek, Adıyaman, Aksaray, Mutki, Sason bölgelerinde yaşamaktadırlar. Özellikle Alevi-Sünni ve de Şafii-Hanefi farklılığı Zazalarda önemli şive ve kültür farklılığını da beraberinde getirmiştir.[53][54]

Folklor ve kültür

Zazalar diğer İrani halklarla dil ve kültür bağlamında birçok ortak özellik paylaşırlar. Söz konusu bu İrani halkların dilleri aynı kökten gelmektedir ve birçok ortak sözcük barındırmaktadırlar. Sözcüklerin kökleri büyük oranda aynıdır; renklerin, sayıların, bitkilerin adlandırılmasında benzer ortak sözcükler kullanılmaktadır. Kılık-kıyafet, halk masalları, gelenek-görenekler, dini inançlar, bayramlar pek çok noktada ortak özellikler taşımaktadırlar. Zazalar geçmişte bütün İrani halklarda olduğu gibi irili ufaklı çok sayıda aşiretlere bölünmüştür fakat günümüzde aşiret yapısı ve kuralları hemen hemen yok olmuştur. Zazalar tarihsel olarak kırsal ve feodal bir hayat sürmüşler, tarım ve hayvancılıkla uğraşmıştır. Bu noktada Zazaların yaşadıkları Anadolu Yarımadası'nın doğusu tarih boyunca farklı birçok halkın yaşadığı ve farklı devletlerin hüküm sürdüğü bir coğrafya olmuştur. Bu durum ve yaşadıkları coğrafyanın kültürel kesişimselliği nedeniyle Zazalar Anadolu'nun doğu ve güneyinde yaşayan diğer komşu halklar olan Türkler, Türkmenler, Ermeniler, Araplar ve Kürtler gibi farklı halklarla tarihsel olarak sürekli kültürel etkileşim içinde olmuştur. Nitekim söz konusu kültürel etkileşim ortaya çıkardığı kültürel yakınlığın yanı sıra Zaza dilinin komşu diller ile birçok sözcük alışverişinde bulunmasına neden olmuştur.[55]

Elâzığ, Tunceli taraflarında bazı köylerde kadınlar şalvar, başlarında leçeg veya puşi, bellerine şal veya kuşak giyerler. Erkekler de takım şalvar, başlarına köşeli şapka, puşi veya desmal giyer ve bellerine de kuşak bağlarlar. Bingöl bölgesinde ise erkekler külah genelde dini inanç amaçlı olarak kullanılmakta, kadınlar ise çarşaf ve şalvar gitmektedir.

  • Başlıca halk dansları; Qeraçor, Devzer, Çepki, Fadiki, Wışke, Kılaçep ve Bingöl geneli kartal oyunu gibi düğün oyunlarıdır.
  • Başlıca yemekler; Babıko, bıcık, zervet, keşka, helisa, malez, patila, pêsare, şir, bıcıka qatqatın, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila gibi genelde hamur ürünü yemeklerdir.

Zazalar arasında kutlanan başlıca bayramlar ve önemli günler şunlardır:

  • Roşanê Remezani (Ramazan Bayramı): Hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
  • Roşanê Qurbani (Kurban Bayramı): Hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
  • Kormışkan bayramı: Bahar bayramı olarak (Çermik ve Siverek Yöresi) son zamanlarda hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır. Mart ayında Nevruz'a denk gelmektedir.
  • Hawtemal bayramı: Bir tür bahar bayramı olarak Tunceli yöresinde, Mart ayında, Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
    • Hawtemalo Pil (Büyük Hawtemal)
    • Hawtemalo Qıc (Küçük Hawtemal)
    • Qereçarseme: Bir bahar bayramı, yine Mart ayında Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır..
  • Newê Marti (Mart dokuzu): Nevruz, 22 Mart'a denk gelir, normal Nevruz'dan bir gün sonradır. Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
  • Gağand (Yeni yıl bayramı): Daha çok Tunceli-Koçgiri-Varto yörelerinde yılbaşı olarak 13 Ocak'a yakın tarihlerde kutlanmaktadır. Bu bayramda Rumi takvim esas alınmaktadır. Tunceli'de Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
  • Rocê Xızıri (Hızır orucu): Alevi Zazalar tarafından her yıl Şubat ayının ikinci haftasında 3 gün oruç tutulmaktadır.
  • Rocê İmamu (Muharrem orucu): Alevi Zazalar ve genel olarak diğer (Türkmen, Kürt) Aleviler tarafından da tutulmaktadır. Alevilik'te çok önemli bir yeri vardır.

Yer isimleri

Zazaistan, Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu bölgelerinin bir kısmını oluşturan ve Zaza halkının yaşadığı coğrafi bölgedir. Dr. Zülfü Selcan’ın “Zaza Dilinin Tarihi Gelişimi” adlı makalesi. Bu makalenin ve kitabın 114-115. sayfalarında bir Zazaistan haritası yer alır. Zazaistan, Erzincan, Elâzığ, Tunceli’nin tamamını, Şanlıurfa, Malatya, Sivas, Bitlis, Bingöl, Erzurum, Diyarbakır, Muş'un bir kısmını kapsar.[56]

Zazaistan adını ilk defa ortaya atan isim Ebubekir Pamukçu olmuştur. Pamukçu'ya göre, Zazalar hem Türkler hem de Kürtler tarafından reddedilen bir halktır ve Kürdistan yerine Zazaistan teriminin kullanılması gerekmektedir.[57]

1991 yılında İsveç'te Ebubekir Pamukçu tarafından yayımlanan Raya Zazaistani (Zazaistan Yolu) Dergisi ilk kez 'Zazaistan' teriminin kullanılmış olduğu dergidir.[58]

Bazı yazar ve araştırmacılar, "Zaza" adının tarihi Zawzan bölgesi ile ilgili olabileceğini belirtmektedir. Kimi kaynaklarda bu isim "Zevezan", "Zuzaniye", "Zevazaniye" veya "Zavzan" biçiminde de yazılmaktadır. İbn al-Athir ve İbnü'l-Esir (1160-1234)'e göre ise 'Zawzan', "Musul'dan, Ahlat yakınlarına kadar uzanıyor, Azerbaycan tarafından da Selmas'a kavuşuyordu."[59][60] 10. yy. da Van Gölünün, güney kısmına tekabül eden coğrafyaya bir dönem "Zawzan" denmiştir.[61] Dil bilimci David Neil MacKenzie, de Zazalar'ın İran Hazar'ından gelip, Kürtlerin yerleşik olduğu bölgenin batısına, yani şimdi yerleşik oldukları bölgeye risksiz geçmiş olması olasılığının zayıf olduğuna işaret ederek, başka bir varsayımı ele almak gerektiğini vurgulamaktadır. Onun varsayımı, Zazaların bugün Kürdistan'ın kalbi olarak kabul edilen yerde, yani Van Gölü'nün güney ve batısındaki topraklarda yaşadıkları ve kendilerinin ilerleyen Kürtlerce batıya gitmeye zorlandıkları varsayımıdır.[62] Bu coğrafi adlara MS 10. ve 13. yüzyıl arasında El Mesudi, İbn Miskawaihi, Yakut ve başkalarında da rastlarız. 13. yüzyılda henüz kullanılan bir addı. Zaza kökü korunursa bu ad Zazavan olarak düşünülmelidir. 13. yüzyıl coğrafyacılarından Yakut, 1225'de yazdığı "Mu’jam-ul-Buldan (ii, 957)" adlı eserinde Zawazan'ı "Ermenistan dağları, Khilat (Ahlat, SC), Azerbaycan, Diyarbekir ve Musul arasında yer alan geniş bir eyalet olarak tarif eder." [63]

Behustin yazıtlarında Zazana adında geçen bölge için Bingöl Üniversitesi'nde 2011 yılında yapılan Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumun'da Zazana Hakkında: "Taş yazıtının 20. Şiiri’nin hemen başında 'Zazana' diye bir yerin adı geçmektedir. Bu eski farsça yazıtta, Zazana yukarı Fırat Havzası bölgesi olarak tanımlamak için kullanmaktadır. Bu bölge günümüzde Zaza Halkı'nın yaşadığı yerleşke alanlarıdır." denmiştir.[64]

Konuyla ilgili yayınlar

Kaynakça

  1. ^ "Zaza". Endangered Language Alliance. 14 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2023. 
  2. ^ Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives, Multilingual Matters (2001). ISBN 1-85359-509-8. p. 415. Cites two estimates of Zaza-speakers in Turkey, 1,000,000 and 2,000,000, respectively. Accessed online 21 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. at Google book search.
  3. ^ "Zazalar". Bugün Bingöl, Tunceli (Dersim), Diyarbakır, Elâzığ ve Erzincan, Zazalar’ın yoğun olarak yaşadığı yerlerdir. Bunun dışında aşağıdaki ilçelerde Zazalar’ın kısmen yerleşik olduğu görülür: Varto (Muş), Hizan-Mutki (Bitlis), Sason (Batman), Hınıs, Tekman, Çat ve Aşkale (Erzurum), Pötürge (Malatya), Gerger-Samsat (Adıyaman), Siverek-Bucak (Urfa), Zara-Ulaş-Divriği (Sivas), Sarız (Kayseri) ve Ekecik (Aksaray). TDV İslam Ansiklopedisi. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2020. 
  4. ^ Ergül, Emre. "Tarihin İzinde: Zazalar". Atlas. 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  5. ^ "DIMLĪ – Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2020. 
  6. ^ Kausen, Ernst: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf 15 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. ^ "Zaza". Endangered Language Alliance. 18 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022. 
  8. ^ Yetkin, Murat (18 Kasım 2019). "Türkiye'de kaç Kürt, kaç Sünni, kaç Alevi yaşıyor?". Yetkin Report. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023. 
  9. ^ Aktan, Sertaç (3 Mayıs 2019). "KONDA'dan dikkat çeken araştırma: Türkiye'nin nüfusu 100 kişi olsaydı". Euronews. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023. 
  10. ^ Türkiye'de Toplumsal Cinsiyet Raporu 4 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. KONDA. November 2019
  11. ^ "Zazaca – Dünü, Bugünü ve Yarını - Zeynep Arslan" (PDF). 3 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Kasım 2020. 
  12. ^ "12 Eylül 1980 Darbesi sonrası Türkiye'den göç" (PDF). 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Kasım 2020. 
  13. ^ Zazalar: Tarihi, Kültürel ve Sosyal Yapı, S Karabulut, ŞAS el-Palevi - Altın Kalem Yayınları, İzmit, 2013
  14. ^ Keskin, Mesut. Zazaca Üzerine Notlar 29 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  15. ^ Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176.
  16. ^ Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.
  17. ^ "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2024. 
  18. ^ Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN 9780203641736. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  19. ^ a b Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  20. ^ Pamukçu F. (2011). Zazacada Dilbilgisi Zamanları, Varol M. (Editör) I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 291
  21. ^ Gippert, Jost (4 Mayıs 1996). "Zazaca'nın Tarihsel Gelişimi". 26 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2024. 
  22. ^ Yaşar ARATEMÜR, “Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara Zazaca ve Zazalar”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 227-246.
  23. ^ Schmitt, Rüdiger: Altpersische Inschriften der Achämeniden, Wiesbaden, 2009
  24. ^ Christian Leschke: Zazai, In: Rainer Vollkommer: Künstlerlexikon der Antike, Nikol, Hamburg 2007, S.963
  25. ^ Mehmet Aydar, Zazaca-Türkçe Sözlük, 1.baskı, İstanbul, 2003, s.11
  26. ^ a b Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30
  27. ^ a b Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology, (Kasım 2017)
  28. ^ Eren, Hıdır (2019). Hüseyin Çağlayan Mesut Özcan (Ed.). Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme. Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor. Ankara: Kalan Yayınları. ss. 87-93. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2024. 
  29. ^ Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, s. 31
  30. ^ a b c "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2024. 
  31. ^ a b Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X. 
  32. ^ a b Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023. 
  33. ^ a b "Garnik Asatrian, "Dimlî", Encyclopedia Iranica". 17 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2013. 
  34. ^ a b Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48
  35. ^ a b V. Minorsky, “Daylam”, Encyclopedia of Islam, yeni baskı, cilt: II, Leiden 1960, s.189-194
  36. ^ Windfuhr, G. (2009). Dialectology VeTopics. G. Windfuhr, The İranian languages (s. 5-43). NY: Routledge.
  37. ^ Farrokh, K. (2007). Shadows in the desert: ancient Persia at war. New York: Osprey Publishing MidlveHouse.
  38. ^ J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a.
  39. ^ Prof. Dr. Teoman Duralı: Zazalar ve Zazaca, Sasani imparatorluğu soyluların ve dillerinin ardıllarıdır
  40. ^ "Zorlu dağların zor adamları: Zazalar". 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
  41. ^ "Sasani imparatorluğunu Zazalar kurdu". 31 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020. 
  42. ^ a b c Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag
  43. ^ a b c W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.
  44. ^ a b John A. Shoup, Ethnic Groups of Africa and the Middle East.
  45. ^ "Glottolog - Family Zaza". 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2021. 
  46. ^ Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN 9780203641736. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  47. ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  48. ^ Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
  49. ^ Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
  50. ^ V. Minorsky, Daylam-La Domination des Dailamites, Paris, 1932
  51. ^ "Behustin Kitabeleri'nde Deylemlilerin dili". 27 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  52. ^ Perslerin "Behistun Kitabelerinde Deylemlilerin konuştuğu dilin adı 'Zuzu' bugünün anlamıyla Zaza!
  53. ^ I. Melikof, age. s.106
  54. ^ "Zazalardaki Halk İnanışlarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi" (PDF). 2 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Şubat 2023. 
  55. ^ Keskin, Mesut . "Zaza Dili". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 1 / 1 (Şubat 2015): 93-114.
  56. ^ "Zazaistan haritası". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2016. 
  57. ^ Ayşe Hür, “Dersim, Alevistan, Zazaistan”, Taraf Gazetesi, 15/11/2009
  58. ^ Desmala Sure(Almanya),No.9, Aralık 1993, s.25-33
  59. ^ Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarihi, Tekin Yayınevi, c. 4, s. 1524
  60. ^ V. Minorsky, "Kürtler", İslâm Ansiklopedisi'nde, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979, c. 6, s. 1093
  61. ^ "Zawzan adı kökeni". 30 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2020. 
  62. ^ Mac Kenzie,Kurdic Dialect Studies London,1981
  63. ^ G. R. Drıver, The Dispersıon of the Kurds In Ancient Times, JRAS, Ekim 1921
  64. ^ I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011

Dış bağlantılar

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Zazalar&oldid=31547744" sayfasından alınmıştır