Safevîlerin İran'ı Şiileştirmesi
| Makale serilerinden |
 |
Safevîlerin İran'ı Şiileştirmesi veya İran'ın Şiileşmesi, kabaca 16. ila 18. yüzyıllar arasında gerçekleşti ve İran'ı Şiilik'in dini kalesi haline getirdi. Aynı zamanda, Şiilik içerisindeki İsnâaşeriyye mezhebinin, her biri Şiilikte kendi hakimiyet dönemlerini yaşamış olan Zeydilik ve İsmaililik mezhepleri üzerindeki hakimiyeti sağlanmıştır. Safevîler, mücadele ederek İran'ı 1501'de bağımsız bir devlet olarak birleştirmişler ve İslam tarihinde en önemli dönüm noktalarından birini oluşturan, İsnâaşeriyye mezhebini İmparatorluğun resmî dini olarak belirlemişlerdir.
Doğrudan bir sonuç olarak, bugünkü İran'ın ve komşu Azerbaycan'ın toprakları, tarihte aynı zamanda Şiiliğe dönüştürüldü.[1] Her iki ülkenin hala büyük çoğunluğu Şii ve Azerbaycan nüfusunun Şii oranı İran'dan sonra ikinci sırada.[2]
Safevîler öncesi İran[değiştir | kaynağı değiştir]
İran nüfusunun çoğunluğu Safevilere kadar Şafiî[3] ve Hanefî Sünni Müslümanlardan oluşuyordu.[4] İronik olarak, 15. yüzyılın sonuna kadar Osmanlı İmparatorluğu, kendisinde medrese eksikliği nedeniyle ulemasının birçoğunu İran'a Sünni eğitim almak için gönderdi.[5] Sünni İranlılar daima Muhammed'in ailesine büyük saygı duyuyorlardı.[6] Buna karşın, Safevî döneminden önce, İranlıların azınlığı Şiiydi ve İran'da göreceli olarak az sayıda Şii ulema vardı.[7]
Şah İsmail dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]
1502'ye kadar I. İsmail, İran'da Tebriz'in yanı sıra Ermenistan, Azerbaycan ve Dağıstan bölgelerini ele geçirdi. İran'ın çoğunluğunun hâlâ Sünni olduğu bölgelerdeki kontrolünü sağlamlaştırmak için önündeki on yıl boyunca mücadele verecekti. Ordusu ilk 1504 yılında orta bölgelere yayılmıştı. 1510 yılında nihayet Horasan bölgesini ve Herat şehrini fethedip, 1505-1508 yılları arasında güneybatı İran'ı ele geçirdi.[8] Daniel W. Brown'a göre, İsmail "Fâtımîlerin düşüşünden bu yana en başarılı ve hoşgörüsüz Şiî hükümdar" idi. Görünen o ki, Sünni İslam'ın tamamen yok edilmesini amaçladı ve o bu hedefe, üzerinde hakim olduğu topraklarda büyük ölçüde ulaştı. Sünnilere olan nefreti sınır tanımıyordu ve zulmü acımasızdı.[9] İlk üç halifenin lanetlenmesini, Sünni tasavvufçuların mülklerinin ele geçirilmesini ve Sünni ulemanın ise ya Şiiliğe geçmelerini ya öldürülmelerini ya da sürgüne gönderilmelerini emretti. Şiî ulema Şiileştirme faaliyetleri için başka bölgelerden İran'a getirildi.[10]
İsmail'in İran'ı Şiileştirme nedenleri[değiştir | kaynağı değiştir]
- İsmail ve takipçilerinin bu kadar şiddetli bir Şiileştirme politikası izlemesinin başlıca nedenlerinden biri, Safevi topraklarının komşusu olan rekabet halindeki askeri ve siyasi düşmanı, iki Sünni Türk devleti Osmanlı İmparatorluğu ve Şeybanîler ile karşılaştırıldığında mümkün olduğunca farklı ve eşsiz bir kimlikte var olmaktı.[11][12][13]
- Safeviler Osmanlılarla uzun süren bir mücadeleyle meşguldü ve bu mücadele, Safevîleri, Sünni ülkeler arasında Osmanlı tehdidine ve İran'da beşinci kol ihtimaline karşı daha tutarlı bir İran kimliğini yaratmaya itti.[14]
- Şiileştirme, devletin ve kurumlarının sadık kalacağı bir bölge inşa etme sürecinin bir parçasıydı ve böylece devletin ve kurumlarının egemenliğini tüm bölge boyunca yayabilmesi sağlanacaktı.[15]
İran'ı Şiileştirme yöntemleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Şah İsmail ülkesindeki egemenliğini pekiştirdikten sonra çoğunluğu Sünni olan nüfusu Şiiliğe dönüştürerek İran'ın dini manzarasını değiştirmek için kapsamlı ve bazen acımasız bir mücadele başlattı.[16] Şiileştirme metotları şunlardır:
- Şiiliği devlet haline, halk için zorunlu hale getirmek ve İranlı Sünni sufileri zorla Şiiliğe dönmeyi kabul ettirmek.[17][18][19]
- Dini kurum ve kuruluşların denetlenmesinden sorumlu olan Sadr (reis) müessesesini yeniden başlattı. İran'ı Şii bir devlete dönüştürmek için Sadr'a İsnâaşeriyye doktrinini yayma görevi verildi.[20]
- Sünni camilerini yıktı. 1511-12 yıllarında İran'ı ziyaret eden Portekiz'in Portekiz büyükelçisi Tomé Pires da, İsmail'e atıfta bulunarak "O, kiliselerimizi yeniliyor, Muhammed'i takip eden bütün Müslümanların evlerini yok ediyor..."[21]
- İlk üç halifeye bütün camilerden gaspçı oldukları için küfür edilmesini söyledi ve Sünni tarikatları dağıtıp varlıklarını ele geçirdi, Şii türbelerini, kurumlarını ve dini sanatı geliştirmek için devlet himayesi sağladı ve Sünni alim yerine Şii alim ithal etti.[22][23][24]
- Sünni kanı döktü ve Sünnilerin mezarlarını ve camilerini yok edip hakaret etti. Bu sebeple, Osmanlı Padişahı II. Bayezid tavsiye ve nasihat ederek genç hükümdardan Sünni karşıtı eylemleri durdurmasını istedi. Bununla birlikte, İsmail şiddetle Sünni karşıtıydı, Sultan'ın uyarılarını görmezden geldi ve Şii inancını kılıçla yaymaya devam etti.[25][26]
- İnatla karşı koyan Sünnilere zulmederek tutukladı veya idam etti.[27][28]
- Safevi hükümdarlığının kurulmasıyla, Halife Ömer'in öldürülmesini kutlamak için bayram yapıldı. Günün en önemli noktası, Ömer'e lanet ve hakaret edilmesi ve nihayetinde sembolik bir şekilde yakılmasıydı. Bununla birlikte, İran ve Sünni ülkeler arasındaki ilişkiler geliştikçe, bayram artık kutlanmadı (en azından resmen).[29]
- 1501 yılında İsmail, İran'ın dışında yaşayan Şiileri İran'a çağırdı ve Sünni çoğunluktan korunmaları için önlem aldı.[30]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "The Caspian: politics, energy and security, By Shirin Akiner, pg.158". 24 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2018.
- ^ Juan Eduardo Campo,Encyclopedia of Islam, p.625
- ^ "The golden age of Islam, By Maurice Lombard, pg.Xiv". 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2018.
- ^ "Iran: Safavid Period", Encyclopedia Iranica by Hamid Algar. Excerpt: "The Safavids originated as a hereditary lineage of Sufi shaikhs centered on Ardabil, Shafe‘ite in school and probably Kurdish in origin."
- ^ The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300–1600, by Halil İnalcık, pg.167.
- ^ "Timurids in transition: Turko-Persian politics and acculturation in Medieval ..., By Maria Subtelny, pg.62". 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2018.
- ^ "Islam, continuity and change in the modern world, By John Obert Voll, pg.80". 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2018.
- ^ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces 26 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Steven R. Ward, p. 43.
- ^ A new introduction to Islam 25 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Daniel W. Brown, p. 191.
- ^ Daniel W. Brown (2009). A New Introduction to Islam. John Wiley & Sons. ss. 235-236.
- ^ Modern Iran: roots and results of revolution 26 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Nikki R. Keddie, Yann Richard, p. 11.
- ^ Iran: religion, politics, and society: collected essays 26 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Nikki R Keddie, p. 91.
- ^ The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule 26 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Audrey L Altstadt, p. 5.
- ^ Modern Iran: roots and results of revolution]. Nikki R Keddie, Yann Richard, p. 11.
- ^ The failure of political Islam 26 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Olivier Roy, Carol Volk, p. 170.
- ^ The modern Middle East: a political history since the First World War 26 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Mehran Kamrava, p. 29.
- ^ Modern Iran: roots and results of revolution]. Nikki R Keddie, Yann Richard, pp. 13, 20
- ^ The Encyclopedia of world history: ancient, medieval, and modern[ölü/kırık bağlantı]. Peter N. Stearns, William Leonard Langer, p. 360.
- ^ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Steven R Ward, pg.43
- ^ Iran: a short history: from Islamization to the present 26 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Monika Gronke, p. 91.
- ^ The Judeo-Persian poet ‘Emrānī and his "Book of treasure": ‘Emrānī's Ganǰ… 26 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ‘Emrānī, David Yeroushalmi, p. 20.
- ^ A new introduction to Islam. Daniel W Brown, p. 191.
- ^ Encyclopaedic Historiography of the Muslim World 26 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. NK Singh, A Samiuddin, p. 90.
- ^ The Cambridge illustrated history of the Islamic world 26 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Francis Robinson, p. 72.
- ^ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Steven R. Ward, p. 44.
- ^ Iran and America: re-kindling a love lost]. Badi Badiozamani, pp. 174–5.
- ^ The Cambridge illustrated history of the Islamic world. Francis Robinson, p. 72.
- ^ Iraq: Old Land, New Nation in Conflict 25 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. William Spencer, p. 51.
- ^ Culture and customs of Iran 10 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Elton L Daniel, ‘Alī Akbar Mahdī, p. 185.
- ^ Iraq: Old Land, New Nation in Conflict. William Spencer, p. 51.