Bosna-Hersek sanatı
| Bosna-Hersek kültürü |
|---|
 |
| Tarih |
| Mutfak |
| Festivaller |
| Din |
| Edebiyat |
| Spor |
Bosna Hersek Sanatı, tarih öncesinden günümüze Bosna-Hersekliler tarafından yaratılan sanatsal objeleri ifade eder.
Antik miras[değiştir | kaynağı değiştir]
Tarih öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Bosna-Hersek, Paleolitik çağın güneydoğu Avrupa'daki en eski anıtına, Hersek'teki Stolac yakınlarındaki Badanj mağarasındaki gravürlere ev sahipliği yapmaktadır. En ünlü gravür, MÖ 14000 - 12000 yıllarına tarihlenen parçalarda korunmuş, "okların saldırısına uğrayan At"'tır.[1]
Neolitik ve bakır kültürlerinin ortaya çıkmaya başladığı dönemde, Akdeniz Pannonia kültürleri karışmaya başladı. Mostar yakınlarındaki Yeşil Mağara, Stolac yakınlarındaki Čairi, Konjic yakınlarındaki Lisičići ve Grude yakınlarındaki Peć Mlinide görüldüğü gibi Hersek, Batı Akdeniz'in etkileyici seramiklerinden oldukça etkilenmiştir.
Bosna nehrinin üst bölgelerinde ve Bosna'nın Kuzeydoğu kısımlarında (Kakan yakınlarındaki Obre I) yerel kültür, Güney'deki Adriyatik kültürlerinden ve Kuzeydoğu'daki Starčević kültüründen etkilenmiştir. Bu kültürün orijinal ifadeleri, Riton adı verilen dört ayaklı seramik kaplardır. Bunlar ayrıca Hırvat kıyısındaki Danilo kültüründe de bulunurlar.
Bu etkiler nedeniyle, Kakan kültürü, bir yaşam gücü kültünü (kuzey İtalya, Dalmaçya ve Epir'den Ege Denizi'ne) takip eden geniş bir Neolitik kabileler çemberinin bir parçası olarak kabul edilir. Saraybosna yakınlarındaki Butmir Kültürü, ince sırlı seramikler ve genellikle spirallerden oluşan çeşitli geometrik süslemelerle ayırt edilir.[2][3]
MÖ 7. yüzyıldan itibaren bronz yerini demir aldı ve bronzdan sadece mücevher ve sanat eserleri yapılıyordu. Farklı bir sanat formuna sahip etnik bir grup olan İliryalıların bronz kültürü bugün Hırvatistan, Sırbistan, Bosna Hersek'te popülerleşmeye başladı. Kuzeyden gelen Halstat kültürlerinin etkisi altındaki farklı İlirya kabileleri orijinal bölgesel merkezler oluşturdu. Vrbas Nehri'nin üst vadisindeki Bugojno yakınlarındaki "Pod" antik yerleşim biriminin dikkate değer istisnası dışında, yerleşim yerleri hakkında hiçbir şey bilinmemektedir. Doğu Bosna'da Belotić ve Bela Crkva mezarlıklarında, taş sandıklarda iskeletler ve çömleklerde kremasyonlarla gömme ve yakma törenleri kanıtlanmıştır. Metal aletler burada taş aletlerle yan yana görünür. Kalıntıların çoğu Orta Tunç Çağı'na aittir.
Cenaze törenleri hakkında dikkatli araştırmalar sonucu ölüm ve törrenlerinin kültürlerinde çok önemli bir rolü olduğu görülmüştür. Japodian kabileleri (Bihać çevresinde bulunmuştur) sarı, mavi veya beyaz cam hamurundan ağır, büyük boy kolyeler, büyük bronz fibulalar ve bronz folyolardan spiral bilezikler, diademler ve miğferler üretmişlerdir.
MÖ 4. yüzyılda bölgeye ilk Keltler geldi ve yanlarında çömlek çarkı tekniğini, yeni tip fibulaları ve farklı bronz ve demir kayışları getirdi. Ancak Bosna Hersek sanatına etkileri önemsizdir.
Antik dönem[değiştir | kaynağı değiştir]
Güneydeki Neretva Deltası, bir İlirya kabilesi olan Daors'un Helenistik Dönem etkilerinin ağırlıklı olarak hakimiyetindeydi. O dönem başkentleri, Bosna-Hersek'teki Antik kültürün ana merkezi olan Stolac yakınlarındaki Ošanići'de bulunan Daorson'dur. Romalılar, İliryalıları MÖ 1. yüzyılda, İlirya eyaletlerinin Roma ve Bizans eyaletlerine dönüşmesiyle birlikte bastırdılar.
Romalılar Bosna Hersek'te kabartmalarla süslenmiş birkaç küçük tapınak inşa ettiler. MS 184 yılından itibaren Posušje yakınlarındaki Gradac'daki basamaklı tapınak kompleksi, yakın zamanda ölen imparator Marcus Aurelius'a adanmış mermer tapınağa sahipti. Bosna-Hersek'teki Geç Roma sanatı, en baskın olarak Jajce yakınlarındaki Šipovo'daki Mausoleum ve Čapljina yakınlarındaki Villa Mogorjelo gibi villalar, Hristiyan mozoleleri, bazilikalar ve oratoryumların yapımı ve ayrıca heykellerle ifade edilir.[4]
Bosna Hersek'te Ortaçağ sanatı[değiştir | kaynağı değiştir]
Bosna ve Hersek'te Romanesk sanat etkisi, Hırvatistan'dan gelmiş, hiçbir zaman tam olarak kabul edilmemiş ve bu nedenle ondan sadece bazı unsurları adapte edilmiştir.
14. yüzyılda Gotik sanatın etkileri, vaaz verme törenleri ve şövalye kültürü ile temsil edilir. Bosna kültüründe din ve asalet ana kalıcı etkenlerdi.
Bosna Krallığının ilk zamanlarından itibaren soylular, anıtsal mezar taşları (stećak) ile işaretlenmiş mezarların bulunduğu yolların yakınında büyük nekropollere gömüldü. Bir "Stećak" bazen figüratiften sembole, bazen de Bosna Kiril alfabesiyle yazılmış yazılara kadar her türlü motifi gösteren kabartmalarla kazınmıştı. Bunlar, Bosna Kilisesi ile güçlü bir şekilde bağlantılıdır ve motiflerin çoğu, belirli inanç sisteminden türetilmiştir. Ancak bazılarında aynı zamanda Batı sanat akımları Romanesk (haçlar, yarım daire kemerli kemerler, yarım ay vb.) ve Gotik (keskin kemerler, şövalye binicileri, kalkanlar, kılıçlar, zambaklar vb.) etkileri görülmektedir.
Orta Çağ Bosna'sından tezhip edilmiş el yazmalarının en sıra dışı iki örneğinden biri, Zagreb’deki "Hval’ın misyoneri"dir. Bu birçok minyatürle cömertçe dekore edilmiş bir el yazmasıdır. Diğeri Bosnalı dük ve Dalmaçya hükümdarı olan Hrvoje Vukčić Hrvatinić'in ayin kitabı "Misal Hrvoja Vukčića Hrvatinića"dır. Bugün İstanbul'da Topkapı Sarayı'nda korunmakta ve şövalye kültürünün birçok detayı ile rengarenk boyanmıştır. Her ikisi de Split, Hırvatistan'da yapılmıştır.
Bosna Hersek'te Osmanlı sanatı[değiştir | kaynağı değiştir]
16. yüzyılda, tüm Bosna Osmanlı yönetimindeydi; bu sebeple Rönesansın Batı etkisi ve daha sonra bölgedeki barok sanatının etkileri azaldı. Bazı Batı sanat eserlerinin kaldığı ender yerler arasında Visoko, Kreševo, Fojnica ve Kraljeva Sutjeska'daki Fransisken manastırları sayılır.
Ancak Osmanlı dönemi, 19. yüzyıla kadar gelişen Bosna-Hersek sanatında yeni bir dönem açmıştır. O zamanlar Bosna-Hersek'de üç sabit sanat geleneği bir arada yaşıyordu: Katolik-Batı, Ortodoks-Bizans ve egemen Osmanlı-İslam geleneği.
Osmanlılar, İslam ve Bizans etkileriyle zenginleştirilmiş Bosna-Hersek'i fethettiklerinde hızla kentsel şehirler geliştirdiler. Örneğin 16. yüzyılda Foča'da Osmanlılar 17 cami, 29 umumi çeşme, 6 hamam ve 13 kervansaray (han) inşa ettiler. Saraybosna, en önemli binaların ana bir cadde olan bir čaršija (Farsça chahar-su dört tarafı anlamına gelir) etrafında düzenlendiği, kentsel olmayan bir açık şehir örneğidir. Saraybosna'nın büyük Başçarşı'sı 15. yüzyıldan 50 farklı el sanatının sergilendiği mağazalarıyla ünlüdür.
Fars tarzında Hüsn-i hat ile dekore edilmiş İslami el yazmaları ve birçoğu bugüne kadar Bosna kütüphanelerinde kalmıştır. 16. yüzyılda İspanya'dan sürülen Yahudiler, yerleşmelerine izin verilen Saraybosna'ya geldiler. Bosna kültürü üzerindeki önemli etkilerinin yanı sıra, şu anda Saraybosna müzesinde bulunan 14. yüzyıldan kalma Saraybosna Haggadah adlı lüks bir şekilde dekore edilmiş bir el yazmasını beraberlerinde getirdiler.
Köprü, sadece bir mimarın gerektirdiği büyük beceri nedeniyle değil, sembolik anlamı nedeniyle de Cennet ve Dünya arasında bir aracı olması nedeniyle İslam sanatının önemli bir parçasıdır. En ünlü örneklerinden biri, İstanbullu ünlü mimar Mimar Sinan'ın öğrencisi olan Mimar Hayreddin tarafından yaptırılan Mostar'daki Mostar Köprüsü'dür.
Bosna İslam mimarisinde, taş dini binalar, kamu binaları ve tahkimatlar için ayrılmışken, özel evler ahşaptan ve ćerpić'ten (kerpiç) inşa edildi. Genellikle üst katların konsol konstrüksiyonları ile bu evler daha fazla açık alan ve geniş pencerelere izin verdi. 17. yüzyılın ortalarında Osmanlı'nın gücü azalmaya başladığında, İslam sanatının Bosna Hersek'teki etkisi de azaldı.
Avusturya-Macaristan döneminde sanat[değiştir | kaynağı değiştir]
Bosna, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun bir parçası olduktan sonra, bölgenin sanat ortamı, şehirler modernleşip yapı olarak değişmesi gibi yoğun bir faaliyete tanık oldu. Bölgenin mimarisi, klasisizm, neo-rönesans, neo-barok ve hatta neo-Romanesk ve neo-gotik gibi sözde eklektik tarzların hakimiyetindeydi. Benzersiz bir sözde stil, Güney İspanya ve Mısır'da bulunan Mağribi mimarisine dayanan “eklektik oryantal” stildir (“Sahte-Mağribi stili” olarak da anılır). Saraybosna'da (Milli Kütüphane ve Belediye Binası), Mostar Gymnasium'da ve Travnik'te (Huzurevi) görülebileceği gibi, bu stil o zamanki Bosna şehirlerinin kentsel ortamıyla belirgin bir tezat oluşturuyordu.
İlk Bosnalı sanatçılar, "Prosvjeta" ve "Napredak" gibi kültür topluluklarının bursları sayesinde Viyana, Münih, Prag, Krakow, Budapeşte ve Paris'teki büyük Avrupa akademilerinde eğitim gördüler. Atanasije Popović, Lazar Drljača, Gabrijel Jurkić, Branko Radulović, Petar Šain vb. gibi sanatçılar, akademizmden, izlenimcilik, art nouveau ve noktacılığın hafif dokunuşlarıyla etkilenirler. 1917'deki "Büyük Bosnalı Sanatçılar Sergisi"'nden sonra, yerel doğumlu sanatçılar öne çıktı. Bu dönemde Bosna-Hersek'e giren modern tarzlar dışavurumculuk ve Paul Cézannes-izm'dir.
Yugoslavya Krallığında Sanat[değiştir | kaynağı değiştir]
Birinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinden sonra, SHS'den (Sırplar, Hırvatlar ve Slovenler) sanatçılar topluluğu oluşturuldu ve Vladimir Becić'in "Blažuj kolonisi" gibi çok sayıda sergi ve sanatsal toplantılar düzenlendi. Her ikisi de soyut eğilimlere sahip Roman Petrović ve Jovan Bijelić katılımcı oldu ve Karlo Mijić ise renkli manzara eserlerine yoğunlaştı.
Bununla birlikte, Bosna-Hersek'teki sanat üretimi ciddi şekilde kısıtlanmıştı ve birçok sanatçı ülkeyi terk ederken, birçok sanatçının Zagreb ve Belgrad'daki çalışmalarından Bosna-Hersek'e asla geri dönmemesine neden oldu. İlk yenileme, Roman Petrović ve çevresinin “Dörtlü Grup” ve “meşgul sanatı” olan “Sokağın Çocukları” ile oldu. Mijić ve Đoko Mazalić, doğanın kentsel estetiğine güçlü bir şekilde odaklanan "Krug" (The Circle) adlı bir sanat derneği kurdu. Vojo Dimitrijević, Picasso ve Chagall'ın izlerini taşıyan, renkli ifadenin temsili bir sanat eseri olan "'37'de İspanya" adlı eserini çizdi.
1930'larda mimarlar işlevselcilik, insani mimari ve Bauhaus fikirlerinden etkilenmişlerdi. Bu binalar, gereksiz plastik süslemeler olmadan, basit bir pencere ritmi ve modern yapılarla işlev, içerik ve biçimi birleştiriyordu.
Sosyalist Federal Yugoslavya Cumhuriyeti'nde Sanat[değiştir | kaynağı değiştir]
II. Dünya Savaşı'nın hemen ardından, Komünist Yugoslavya kuruldu ve bu, sanatçıların "devrim" ve "savaş" temaları üzerinden yeni bir ifade bulmasına izin verdi. Bunun önde gelen temsilcileri İsmet Mujezinović ve Branko Šotra'dır. Mimarlık da Sosyalist mimarinin doğrudan etkisi altındaydı, ancak orijinal eserlerin anıtsallığına asla ulaşamadı.
1950'lerde sanat, endüstriyel ve ekonomik güdülere dayalı olarak yavaş yavaş daha soyut bir bakış açısına dönüştü. Bunu ilk yapan, klasik modellemeyi demir kaynağı ile değiştiren heykeltıraş "Mirko Ostoja" oldu. Genç mimarlar profesör Juraj Neidhardt'ın etrafında toplandı ve modern mimariyi Bosna-Hersek geleneği ve çevresiyle birleştirmeye çalışıyorlardı. Bunun sonucu yapılar, 1970 yılında A. Paljaga tarafından yapılan The Mostar Mall, "Razvitak" veya 1976'da R. Jadrić, Dž. Karić and N. Kurto tarafından yapılan Jajce Mall gibi binalar oldu. 1960'larda birçok mimar geleneksel sınırları terk ederek, işlevsellik açısından önemli binalar tasarlamaya başladı.[5]
1970'lerde Dževad Hozo'nun grafik çalışmalarında ve Mehmed Zaimović, Seid Hasanefendić ve Mersad Berber'in resimlerinde eski Bosna kültürü ve geleneğinden ilham alan bir sanat ifadesi ortaya çıktı. Bunun tam tersine, Ismar Mujezinović'in kentsel ifadesi daha çok modern film montajı ve foto-optik ile ilgilidir. Braco Dimitrijević ise ağırlıklı olarak Bosna-Hersek dışında çalışan bir kavramsal sanatçıydı.
1980'lerde mimarinin bir örneği, 1983'te inşa edilen Holiday Inn Oteli ve 1986'da Saraybosna'da inşa edilen, Ivan Štraus tarafından tasarlanan “Unis” İkiz Kuleleridir.
Bosna Savaşı'ndan sonra sanat[değiştir | kaynağı değiştir]
Savaşta hasar gören veya tahrip olan başta Mostar'daki Mostar Köprüsü ve diğer birçok kültürel ve tarihi yapı yenilenerek Bosna Hersek'te kültürel koruma devam ettirildi.
Bosna Savaşı'nı izleyen yıllarda Saraybosna'da ticari inşaatta patlama yaşandı. Saraybosna, güneydoğu Avrupa'da en çok yapılaşmaya sahip şehirlerden biri oldu. Unis İkiz Kuleleri tamamen yenilenerek, Eski Oslobodjenje Kuleleri'nin bulunduğu yerde "Avaz Kuleleri" inşa edildi. Bosnalı Bosmal Şirketi, Hrasno yerleşim bölgesinde, her biri 120 metre olan Balkanlar'daki en yüksek ikiz kuleleri içeren "Bosmal Şehir Merkezi"ni inşa etti.
Saraybosna Marijin Dvor'da bulunan ve Bosna Hersek'in en popüler gazete şirketi Avaz'ın yeni genel merkezi olan Avaz Twist Tower, Bosna Hersek'in en yüksek kulesidir.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Ivan Lovrenović 2001. Bosnia: a cultural history. New York. New York University Press. syf. 13
- ^ W. Radymský / M. Hoernes, Die neolithische Station von Butmir bei Sarajevo in Bosnien. Ausgrabungen im Jahre 1893 (Wien 1895).
- ^ Z. Kujundzič-Vejzagič / J. Müller / K. Rassmann / T. Schüler, Okolište – Grabung und Geomagnetik eines zentralbosnischen Tells aus der ersten Hälfte des 5. vorchristlichen Jahrtausends. In: B. Hänsel (Hrsg.), Parerga Praehistorica: Jubiläumsschrift zur Prähistorischen Archäologie. 15 Jahre UPA. Universitätsforsch. Prähist. Arch. 100 (Bonn 2004) 69–81.
- ^ Ancient monuments - National archeological museum in Sarajevo 6 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2021.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Malcolm, Noel (1994). BOSNIA A Short History. New York University Press. 0-8147-5520-8.
- Riedlmayer, Andras (1993). Bosna-Hersek'in Kısa Tarihi. The Bosnian Manuscript Ingathering Project.
- Umjetničko Blago Bosne i Hercegovine, several authors, Svjetlost, Saraybosna, 1987.
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Bosnian National Monument - Muslibegovica House 24 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Gabrijel Jurkic 17 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Sarajevo Culture Bureau- a website on contemporary art in Bosnia & Herzegovina