Asal sayı: Revizyonlar arasındaki fark
[kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
k →Kaynakça: dz. |
ek çeviri |
||
24. satır: | 24. satır: | ||
Tüm asalların [[Küme (matematik)|kümesi]] bazen <math>\mathbf{P}</math> (kalın harflerle büyük bir ''P''){{r|Nathanson_2000}} veya <math>\mathbb{P}</math> (tahtaya yazı tipiyle büyük bir P) ile gösterilir.{{r|Faticoni_2012}} |
Tüm asalların [[Küme (matematik)|kümesi]] bazen <math>\mathbf{P}</math> (kalın harflerle büyük bir ''P''){{r|Nathanson_2000}} veya <math>\mathbb{P}</math> (tahtaya yazı tipiyle büyük bir P) ile gösterilir.{{r|Faticoni_2012}} |
||
==Tarihçe== |
|||
[[File:Rhind Mathematical Papyrus.jpg|thumb|[[Rhind Papirüsü]]|alt=Rhind Papirüsü]] |
|||
M.Ö. 1550 civarından kalan [[Rhind Papirüsü]], asal ve bileşik sayılar için farklı formdaki [[Mısır kesri]] genişlemelerini içerir.{{r|Bruins_1974}} Ancak, asal sayıların incelenmesine dair en eski kayıtlar [[Yunan matematiği|antik Yunan matematikçilerinden]] gelmektedir, onlar bu sayılara {{transl|grc|prōtos arithmòs}} ({{lang|grc|πρῶτος ἀριθμὸς}}) demektedirler. [[Öklid]]'in ''[[Öklid'in Elementleri|Elementleri]]'' (M.Ö. 300 civarı) asal sayıların [[Öklid teoremi|sonsuzluğunu]] ve [[aritmetiğin temel teoremi]]ni kanıtlar ve bir [[Mersenne sayısı]]ndan nasıl bir [[mükemmel sayı]] oluşturulacağını gösterir.{{r|stillwell-2010-p40}} Başka bir Yunan icadı olan [[Eratosten kalburu]], asal sayı listeleri oluşturmak için hala kullanılmaktadır.{{r|pomerance-sciam}}{{r|mollin}} |
|||
== 1 sayısı == |
== 1 sayısı == |
||
252. satır: | 257. satır: | ||
|sayfa=44 |
|sayfa=44 |
||
|url=https://books.google.com/books?id=I433i_ZGxRsC&pg=PA44}}</ref> |
|url=https://books.google.com/books?id=I433i_ZGxRsC&pg=PA44}}</ref> |
||
<ref name="Bruins_1974">Bruins, Evert Marie, review in ''Mathematical Reviews'' of {{cite journal |
|||
| last = Gillings |
|||
| first = R.J. |
|||
| doi = 10.1007/BF01307175 |
|||
| journal = Archive for History of Exact Sciences |
|||
| mr = 0497458 |
|||
| pages = 291–298 |
|||
| title = The recto of the Rhind Mathematical Papyrus. How did the ancient Egyptian scribe prepare it? |
|||
| volume = 12 |
|||
| issue = 4 |
|||
| year = 1974 |
|||
| s2cid = 121046003 }}</ref> |
|||
<ref name="stillwell-2010-p40">{{cite book |
|||
|title=Mathematics and Its History |
|||
|series=Undergraduate Texts in Mathematics |
|||
|first=John |
|||
|last=Stillwell |
|||
|author-link=John Stillwell |
|||
|edition=3rd |
|||
|publisher=Springer |
|||
|year=2010 |
|||
|isbn=978-1-4419-6052-8 |
|||
|page=40 |
|||
|url=https://books.google.com/books?id=V7mxZqjs5yUC&pg=PA40}}</ref> |
|||
<ref name="pomerance-sciam">{{cite journal |
|||
|title=The Search for Prime Numbers |
|||
|first=Carl |
|||
|last=Pomerance |
|||
|author-link=Carl Pomerance |
|||
|journal=[[Scientific American]] |
|||
|volume=247 |
|||
|issue=6 |
|||
|date=December 1982 |
|||
|pages=136–147 |
|||
|jstor=24966751 |
|||
|doi=10.1038/scientificamerican1282-136 |
|||
|bibcode=1982SciAm.247f.136P}}</ref> |
|||
<ref name="mollin">{{cite journal |
|||
| last = Mollin |
|||
| first = Richard A. |
|||
| doi = 10.2307/3219180 |
|||
| issue = 1 |
|||
| journal = Mathematics Magazine |
|||
| mr = 2107288 |
|||
| pages = 18–29 |
|||
| title = A brief history of factoring and primality testing B. C. (before computers) |
|||
| volume = 75 |
|||
| year = 2002 |
|||
| jstor = 3219180 |
|||
}}</ref> |
|||
}} |
}} |
Sayfanın 18.29, 8 Mart 2024 tarihindeki hâli
Bu sayfada devam eden bir çalışma vardır. Yardım etmek istiyorsanız ya da çalışma yarım bırakılmışsa, çalışmayı yapan kişilerle iletişime geçebilirsiniz. Bu sayfada son yedi gün içinde değişiklik yapılmadığı takdirde şablon sayfadan kaldırılacaktır. En son değişiklik, 2 ay önce Simple-engineer (katkılar | kayıtlar) tarafından gerçekleştirildi ( ). |
Bir asal sayı, yalnızca 1'den büyük olup kendisinden küçük iki doğal sayının çarpımı olarak ifade edilemeyen bir doğal sayıdır. 1'den büyük ve asal olmayan doğal sayılara bileşik sayı adı verilir. Örneğin, 5 bir asal sayıdır çünkü onu bir çarpım olarak ifade etmenin mümkün olan yolları, 1 × 5 veya 5 × 1, yalnızca 5 sayısını içermektedir. Ancak, 4 bir bileşik sayıdır çünkü bu, her iki sayının da 4'ten küçük olduğu bir çarpım (2 × 2) şeklindedir. Asal sayılar, aritmetiğin temel teoreminden ötürü sayı teorisi alanında merkezi öneme sahiptir: 1'den büyük her doğal sayı, ya bir asal sayıdır ya da asal sayıların çarpımı olarak, sıralamalarından bağımsız bir şekilde, benzersiz olarak çarpanlarına ayrılabilir.
Bir sayının asal oluş özelliği, asallık olarak tanımlanır. Verilen bir sayısının asallığını denetlemek için kullanılan basit fakat zaman alıcı bir yöntem olan asallık testi, sayısının 2 ile arasındaki herhangi bir tam sayıya katı olup olmadığını sınar. Daha hızlı algoritmalar arasında, hızlı olmasına karşın küçük bir hata payı barındıran Miller–Rabin asallık testi ve her zaman polinom zamanında doğru sonucu veren fakat pratikte uygulanabilirliği sınırlı olan AKS asallık testi yer alır. Mersenne sayıları gibi özel biçimlere sahip sayılar için özellikle hızlı yöntemler mevcuttur. (Aralık 2018 itibarıyla), bilinen en büyük asal sayı, 24,862,048 ondalık basamağa sahip bir Mersenne asalıdır.[1]
M.Ö. 300 civarında Öklid tarafından ispatlandığı gibi, asal sayılar sonsuz bir kümedir. Asal sayılar ile bileşik sayıları birbirinden ayıran kesin ve basit bir formül bulunmamaktadır. Bununla birlikte, doğal sayılar arasındaki asal sayıların dağılımı, genel olarak istatistiksel yöntemlerle modellenebilir. Bu bağlamda elde edilen ilk önemli sonuç, 19. yüzyılın sonlarında ispatlanan asal sayı teoremidir; bu teori, büyük bir sayının rastgele seçilmesi durumunda asal olma olasılığının, sayının basamak sayısına, yani logaritmasına ters oranlı olduğunu ifade eder.
Asal sayılara ilişkin tarihsel bazı sorular henüz çözüme kavuşturulmamıştır. Bu sorular içerisinde her 2'den (En küçük asal sayı 2'dir.[2]) büyük çift tam sayının iki asal sayının toplamı olarak yazılabileceğini ileri süren Goldbach'ın hipotezi ve ikişer rakam aralıkla sınırsız sayıda ikiz asal sayı çiftinin var olduğunu iddia eden ikiz asal hipotezi yer almaktadır. Bu tür sorular, sayıların analitik ve cebirsel boyutları üzerine yoğunlaşan sayı teorisi alanlarının gelişimini hızlandırmıştır. Asal sayılar, bilgi teknolojisi alanında, özellikle de büyük sayıların asal çarpanlara ayrılmasının güçlüğüne dayanan açık anahtarlı kriptografi gibi çeşitli işlemlerde kullanılmaktadır. Soyut cebirde, asal sayılara genelleştirilmiş bir biçimde benzeyen yapılar arasında asal elemanlar ve asal idealler sayılabilir.
Tanım ve örnekler
Bir doğal sayı (1, 2, 3, 4, 5, 6, vb.), 1'den büyük olması ve kendisinden küçük iki doğal sayının çarpımı olarak ifade edilememesi durumunda asal sayı olarak nitelendirilir. 1'den büyük olup asal olmayan sayılara bileşik sayılar adı verilir.[3] Diğer bir ifadeyle, eğer sayısı, kendinden küçük birden fazla eşit parçaya bölünemez ise,[4] ya da kadar nokta tam bir dikdörtgen olarak şekillendirilemez ise[5], bir asal sayıdır.
Örneğin, 1 ile 6 arasındaki sayılar içinde, 2, 3 ve 5 sayıları asal sayılardır,[6] zira bu sayıları kendinden başka tam bölebilen (kalan bırakmaksızın) başka bir sayı yoktur. 1 sayısı, tanım gereği asal olarak kabul edilmez. 4 = 2 × 2 ve 6 = 2 × 3 her ikisi de bileşik sayı kategorisindedir.
Bir doğal sayı 'in bölenleri, sayısını eşit olarak bölebilen doğal sayılardır. Her doğal sayı, kendisi ve 1 olmak üzere iki temel bölene sahiptir. Eğer bir sayının bu ikisinden başka bir böleni varsa, asal sayı olamaz. Bu durum, asal sayıların alternatif bir tanımını sunar: Yalnızca iki pozitif bölene sahip olan sayılar asal sayılardır. Bu iki bölen, 1 ve sayının kendisidir. Tek bir bölene sahip olan 1 sayısı, bu tanım çerçevesinde asal kabul edilmez.[7] Aynı kavramı başka bir şekilde ifade etmek gerekirse, bir sayı , 1'den büyükse ve sayılarından hiçbiri sayısını eşit bölmezse, o sayı asaldır.[8]
İlk 25 asal sayı (100'den küçük tüm asal sayılar) şunlardır:[9]
- 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37, 41, 43, 47, 53, 59, 61, 67, 71, 73, 79, 83, 89, 97 (OEIS'de A000040 dizisi).
2'den büyük hiçbir çift sayı asal olamaz çünkü herhangi bir böyle sayı olarak ifade edilebilir. Bu nedenle, 2 dışındaki her asal sayı bir tek sayıdır ve tek asal olarak adlandırılır.[10] Benzer şekilde, alışılagelmiş ondalık sistemde yazıldığında, 5'ten büyük tüm asal sayılar 1, 3, 7 veya 9 ile biter. Diğer rakamlarla biten sayılar hep bileşiktir: 0, 2, 4, 6 veya 8 ile biten ondalık sayılar çifttir ve 0 veya 5 ile biten ondalık sayılar 5'e bölünebilir.[11]
Tüm asalların kümesi bazen (kalın harflerle büyük bir P)[12] veya (tahtaya yazı tipiyle büyük bir P) ile gösterilir.[13]
Tarihçe
M.Ö. 1550 civarından kalan Rhind Papirüsü, asal ve bileşik sayılar için farklı formdaki Mısır kesri genişlemelerini içerir.[14] Ancak, asal sayıların incelenmesine dair en eski kayıtlar antik Yunan matematikçilerinden gelmektedir, onlar bu sayılara prōtos arithmòs (Grekçe: πρῶτος ἀριθμὸς) demektedirler. Öklid'in Elementleri (M.Ö. 300 civarı) asal sayıların sonsuzluğunu ve aritmetiğin temel teoremini kanıtlar ve bir Mersenne sayısından nasıl bir mükemmel sayı oluşturulacağını gösterir.[15] Başka bir Yunan icadı olan Eratosten kalburu, asal sayı listeleri oluşturmak için hala kullanılmaktadır.[16][17]
1 sayısı
1 sayısı günümüzde ne asal ne de bileşik kabul edilir ve özel bir durumu vardır.[18] Geçmişte pek çok matematikçi 1'i asal sayı olarak kabul ediyordu. 1'in asal olarak kabul edilmesine dayanarak yapılan birçok çalışma geçerliliğini hâlâ sürdürmektedir: Stern ve Zeisel'in çalışmaları gibi. Henri Lebesgue, çalışmalarında 1'i asal olarak ele alan son profesyonel matematikçi olarak bilinir. 1 asal olarak ele alındığında bâzı teoremlerde değişikliğe gidilmesi gerekir. Örneğin tüm pozitif tam sayıların "yalnız bir şekilde" asal sayıların çarpımları şeklinde yazılabileceğini söyleyen aritmetiğin temel teoremi, geçmişteki asal sayı tanımına göre geçerli değildir.[19][20][21]
Asal oturanlar
Aritmetiğin temel teoremi 1'den büyük tüm tam sayıların asal sayıların çarpımları şeklinde yazılabileceğini, üstelik yazımın da (asal çarpanların değişik sıralanması hariç) yalnız bir şekilde (teklik) olacağını söyler. Bir sayının asal çarpanlara ayrılmasında bir asal sayı birden fazla tekrar edebilir. Dolayısıyla asal sayılar, doğal sayıların "temel inşa taşları" olarak düşünülebilir.
Örneğin, 23244'ü şu şekilde asal çarpanlarına ayırabiliriz:
23244 = 22 × 3 × 13 × 149
ve 23244'ün diğer asal çarpanlara ayırış şekilleri yukarıdaki ile aynıdır, fakat asal sayıların sıralaması değişik olabilir. Büyük sayılar için değişik asal çarpanlara ayırma algoritmaları vardır.
İkiz asallar
Aralarındaki fark iki olan asal sayılar hakkındaki ikiz asallar konjektürü.
- Örneğin:
- (3, 5)
- (5, 7)
- (11, 13)
- (17, 19)
- (29, 31)
- (41, 43)
- (59, 61)
- (71, 73)
- (101, 103)
- (107, 109)
Chen asalları
Bir a asal sayısı (a+2) biçiminde yazıldığında asal ya da yarı asal oluyorsa a değeri, Chen asalı olarak adlandırılmaktadır. İkiz asallarda, küçük sayı[22] aynı zamanda Chen asalıdır.
Asal örnekler:
- a = 5 5 + 2 = 7
- a = 11 11 + 2 = 13
Yarı asal örnekler:
- a = 2 2 + 2 = 4 2 × 2 = 4
- a = 7 7 + 2 = 9 3 × 3 = 9
Mersenne asalları
Bir a doğal sayısı (2a – 1) biçiminde yazıldığında hesaplanan değer Mersenne sayısı, asal oluyorsa aynı zamanda Mersenne asalı olarak adlandırılmaktadır. Mersenne asalları hesaplanırken, a sayısı da[23] asal olarak alınmaktadır. Ancak a sayısının asal olarak alındığı bazı durumlarda, bileşik Mersenne sayıları hesaplanabilmektedir. Bilinen en büyük asal sayı olan 282,589,933 − 1, Mersenne asalıdır.
Mersenne asalları:
- 22 – 1 = 3
- 25 – 1 = 31
Bileşik Mersenne sayıları:
- 211 – 1 = 2047
Goldbach hipotezi
Asal sayılarla ilgili Goldbach hipotezi, doğru gözükmesine rağmen halen ispatlanamamıştır. "Her çift (2 hariç) sayı iki asal sayının toplamı mıdır?"
Örneğin:
- 4 = 2 + 2
- 6 = 3 + 3
- 8 = 3 + 5
- 10 = 3 + 7
- 12 = 5 + 7
- 14 = 3 + 11
- 16 = 3 + 13
- 18 = 5 + 13
- 20 = 3 + 17
- 22 = 3 + 19
- 24 = 5 + 19
- 26 = 7 + 19
- 28 = 5 + 23
- 30 = 7 + 23
- 32 = 3 + 29
- 34 = 5 + 29
- 36 = 7 + 29
Riemann hipotezi
Asal sayıların doğal sayılar içerisindeki dağılımı hakkındaki hipotezdir.
Ayrıca bakınız
- Asal sayıların listesi
- Eratosten kalburu
- Mersenne asallları
- Fermat'nın küçük teoremi
- Öklid teoremi
- Goldbach hipotezi
- İkiz asallar
- Yarı asal
- Lasa sayı
Kaynakça
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>
etiketi;GIMPS-2018
isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2020.
- ^ Gardiner, Anthony (1997). The Mathematical Olympiad Handbook: An Introduction to Problem Solving Based on the First 32 British Mathematical Olympiads 1965–1996. Oxford University Press. s. 26. ISBN 978-0-19-850105-3. Geçersiz
|url-erişimi=registration
(yardım) - ^ Henderson, Anne (2014). Dyslexia, Dyscalculia and Mathematics: A practical guide. 2nd. Routledge. s. 62. ISBN 978-1-136-63662-2.
- ^ Adler, Irving (1960). The Giant Golden Book of Mathematics: Exploring the World of Numbers and Space. Golden Press. s. 16. OCLC 6975809. Geçersiz
|url-erişimi=registration
(yardım) - ^ Leff, Lawrence S. (2000). Math Workbook for the SAT I. Barron's Educational Series. s. 360. ISBN 978-0-7641-0768-9. Geçersiz
|url-erişimi=registration
(yardım) - ^ Dudley, Underwood (1978). "Section 2: Unique factorization". Elementary number theory. 2nd. W.H. Freeman and Co. s. 10. ISBN 978-0-7167-0076-0.
- ^ Sierpiński, Wacław (1988). Elementary Theory of Numbers. North-Holland Mathematical Library. 31. Elsevier. s. 113. ISBN 978-0-08-096019-7.
- ^ Ziegler, Günter M. (2004). "The great prime number record races". Notices of the American Mathematical Society. 51 (4): 414-416. MR 2039814.
- ^ Stillwell, John (1997). Numbers and Geometry. Undergraduate Texts in Mathematics. Springer. s. 9. ISBN 978-0-387-98289-2.
- ^ Sierpiński, Wacław (1964). A Selection of Problems in the Theory of Numbers. New York: Macmillan. s. 40. MR 0170843. Geçersiz
|url-erişimi=limited
(yardım) - ^ Nathanson, Melvyn B. (2000). "Notations and Conventions". Elementary Methods in Number Theory. Graduate Texts in Mathematics. 195. Springer. ISBN 978-0-387-22738-2. MR 1732941.
- ^ Faticoni, Theodore G. (2012). The Mathematics of Infinity: A Guide to Great Ideas. Pure and Applied Mathematics: A Wiley Series of Texts, Monographs and Tracts. 111 (2.2yayıncı=John Wiley & Sons bas.). s. 44. ISBN 978-1-118-24382-4.
- ^ Bruins, Evert Marie, review in Mathematical Reviews of Gillings, R.J. (1974). "The recto of the Rhind Mathematical Papyrus. How did the ancient Egyptian scribe prepare it?". Archive for History of Exact Sciences. 12 (4): 291–298. doi:10.1007/BF01307175. MR 0497458.
- ^ Stillwell, John (2010). Mathematics and Its History. Undergraduate Texts in Mathematics (3rd bas.). Springer. s. 40. ISBN 978-1-4419-6052-8.
- ^ Pomerance, Carl (December 1982). "The Search for Prime Numbers". Scientific American. 247 (6): 136–147. Bibcode:1982SciAm.247f.136P. doi:10.1038/scientificamerican1282-136. JSTOR 24966751.
- ^ Mollin, Richard A. (2002). "A brief history of factoring and primality testing B. C. (before computers)". Mathematics Magazine. 75 (1): 18–29. doi:10.2307/3219180. JSTOR 3219180. MR 2107288.
- ^ Wells, D. The Penguin Dictionary of Curious and Interesting Numbers. Middlesex, England: Penguin Books, 1986. s 31.<[1] 29 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.>
- ^ Gowers, T (2002). Mathematics: A Very Short Introduction. Oxford University Press. ss. 118. ISBN 0-19-285361-9.
The seemingly arbitrary exclusion of 1 from the definition of a prime … does not express some deep fact about numbers: it just happens to be a useful convention, adopted so there is only one way of factorizing any given number into primes
- ^ ""Why is the number one not prime?" 9 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Retrieved 2007-10-02.
- ^ ""Arguments for and against the primality of 1 25 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.".
- ^ "Chen Asalı". Chen Prime. Wolfram MathWorld. 24 Ocak 2023. 15 Mart 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2023.
- ^ "Mersenne Asalı". Mersenne Prime. Wolfram MathWorld. 24 Ocak 2023. 11 Mayıs 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2023.