İçeriğe atla

Muhammed Zahir Şah

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Muhammed Zahir Şah
Zahir Şah'ın portresi (1963)
Afganistan Kralı
Hüküm süresi8 Kasım 1933 – 17 Temmuz 1973
Taç giymesi8 Kasım 1933
Önce gelenMuhammed Nadir Şah
Sonra gelenMonarşi kaldırıldı
Doğum15 Ekim 1914
Kabil, Afganistan
Ölüm23 Temmuz 2007 (92 yaşında)
Kabil, Afganistan
DefinMaranjan Tepesi
Eş(ler)iHümeyra Begüm
Çocuk(lar)ıPrens Muhammed Ekber Han
Veliaht Prens Ahmed Şah Han
HanedanBarakzay
BabasıMuhammed Nadir Şah
AnnesiMah Perver Begüm
DiniSünnilik

Muhammed Zahir Şah (Peştuca: محمد ظاهر شاه; 15 Ekim 1914 – 23 Temmuz 2007), 8 Kasım 1933'ten 17 Temmuz 1973'te tahttan indirilene kadar hüküm süren son Afganistan Kralıydı.[1] 40 yıl boyunca görev yapan Zahir, 18. yüzyılda Durrani İmparatorluğu'nun kuruluşundan bu yana Afganistan'da en uzun süre görev yapan hükümdardı.

Afganistan'ın diplomatik ilişkilerini, Soğuk Savaş'ın her iki tarafı da dahil olmak üzere birçok ülkeyle genişletti.[2] 1950'lerde Zahir Şah, ülkeyi modernleştirmeye başladı, bu da yeni bir anayasa ve anayasal monarşi sisteminin oluşturulmasıyla sonuçlandı. Partizanlık yapmadığını gösteren Zahir Şah'ın uzun saltanatı, daha sonra Afganistan'daki çatışmaların başlamasıyla kaybolan ülke barışına damgasını vurdu.[3]

1973 yılında Zahir Şah, İtalya'da tıbbi tedavi görürken,[4] kuzeni ve eski başbakan Muhammed Davud Han tarafından yapılan bir darbeyle rejimi devrildi ve tek partili bir cumhuriyet kurarak 225 yıldan fazla süren kesintisiz monarşik yönetime son verdi.[5] Taliban hükümetinin sona ermesinin ardından Afganistan'a dönerek 2002 yılına kadar Roma yakınlarında sürgünde kaldı. Kendisine 2007'deki ölümüne kadar taşıdığı Ulusun Babası unvanı verildi.[6]

İlk yılları ve ailesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Zahir Şah, 15 Ekim 1914'te Afganistan'ın Kabil kentinde Deh Afganan adlı bir mahallede Peştun bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi.[6] Muhammedzai Kraliyet ailesinin kıdemli bir üyesi olan Muhammed Nadir Şah'ın (1883-1933) ve eski kral Emanullah Han'ın Kraliyet Afgan Ordusu'nun başkomutanı ve bir Peştun kabilesi kadını olan Mah Parwar Begüm'ün (ö. 1941) oğluydu. Nadir Şah, 1 Kasım 1929'da kendini Afganistan'ın hükümdarı ilan eden Habibullah Kalakani'nin idam edilmesinin ardından tahta geçti.[7] Serdar Muhammed Yusuf Han'ın oğlu olan Muhammed Zahir'in babası, ailesi İkinci İngiliz-Afgan Savaşı'ndan sonra sürgüne gönderildiği için Britanya Hindistanı, Dehradun'da doğdu. Nadir Şah, Emir Dost Muhammed Han'ın üvey kardeşi Serdar Sultan Muhammed Han Telai'nin soyundan geliyordu. Büyükbabası Muhammed Yahya Han, İngilizlerle yapılan ve Gandamak Antlaşması ile sonuçlanan müzakerelerden sorumluydu. Sir Louis Cavagnari'nin 1879'da öldürülmesinin ardından gerçekleşen İngiliz işgalinin ardından Yakub Han, Yahya Han ve oğulları Prens Muhammed Yusuf Han ve Muhammed Asef Han İngilizler tarafından esir alınarak İngiliz Raj'ına nakledilmiş ve iki prens saltanatının son yılında (1901) Emir Abdurrahman Han tarafından Afganistan'a geri davet edilene kadar burada zorunlu olarak kaldılar. Emir Habibullah'ın hükümdarlığı sırasında Kralın Yoldaşları (Musahiban) unvanını aldılar.

Zahir Şah, 1904 yılında Birleşik Krallık tarafından inşa edilen İlköğretim Okulu'nda prensler için özel bir sınıfta ve birçok dersin İngilizce olarak öğretildiği Habibia Lisesi'nde eğitim gördü. Ortaöğrenimi için, Kral Emanullah döneminde Fransa tarafından yaptırılan ve birçok dersin Fransızca olarak verildiği Amaniya Lisesi'ne gitti. Bu okul, Kral Emanullah'ın düşüşünden sonra Nadir Şah tarafından Esteqlal Lisesi olarak yeniden adlandırıldı.[8] Daha sonra ileri eğitim için Fransa'ya gönderildi.[9] Babasının diplomatik elçi olarak görev yaptığı Fransa'da eğitimine devam etti, Pasteur Enstitüsü ve Montpellier Üniversitesi'nde okudu.[10] Afganistan'a döndüğünde, ülkede kanunsuzluğun hüküm sürdüğü bir dönemde babasının ve amcalarının düzeni sağlamasına ve hükûmet kontrolünü yeniden tesis etmesine yardımcı oldu.[11] Daha sonra bir Piyade Okulu'na kaydoldu ve özel danışman olarak atandı.[9] Zahir Şah, hükûmette savaş bakanı yardımcılığı ve eğitim bakanlığı görevlerinde bulundu.[9]

Afganistan kralı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Zahir Şah'ın askeri üniformalı, ağır, oymalı bir koltukta otururken çekilmiş stüdyo fotoğrafı (1930'lar)

Zahir Han, babası Muhammed Nadir Şah'ın öldürülmesinin ardından, 8 Kasım 1933'te 19 yaşındayken kral (şah) ilan edildi. Tahta çıktıktan sonra kendisine "Allah'a tevekkül eden, sağlam İslam dininin takipçisi" unvanı verildi.[9] İlk yirmi yıl boyunca etkin bir şekilde hüküm sürmedi ve iktidarı, her ikisi de başbakan olarak görev yapan amcaları Muhammed Haşim Han ve Şah Mahmud Han'a bıraktı.[12] Bu dönem, Afganistan'ın uluslararası toplumla ilişkilerinin gelişmesini sağladı. 1934 yılında Afganistan, Milletler Cemiyeti'ne katıldı ve aynı zamanda ABD tarafından resmen tanındı.[13] 1930'ların sonuna gelindiğinde, başta Mihver güçleri Almanya, İtalya ve Japonya olmak üzere pek çok ülkeyle dış yardım ve ticaret anlaşmalarına varıldı.[14]

Zahir Şah, Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti'ni kuran Uygur ve Kırgız Müslüman isyancılara yardım etti ve onlara silah ve Afgan savaşçılar sağladı. 1934 yılında Afgan, Uygur ve Kırgız kuvvetleri, General Ma Zhancang komutasındaki Kuomintang Çinli Müslüman Ulusal Devrim Ordusu'nun Yeni 36. Tümeni tarafından Kaşgar Savaşı ve Yarkent Savaşı'nda yenilgiye uğratıldığı için bu yardım, Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti'ni kurtarmaya yetmedi. Tüm Afgan gönüllüler, daha sonra Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti'ni lağveden ve bölge üzerinde Çin hükûmetinin kontrolünü yeniden tesis eden Çinli Müslüman birlikler tarafından öldürüldü.[15]

Afganistan Kralı Muhammed Zahir Şah, John F. Kennedy ile akşam yemeğinde, 5 Eylül 1963

Mihver güçleriyle yakın ilişkilerine rağmen Zahir Şah ve hükûmetleri, İkinci Dünya Savaşı sırasında taraf tutmayı reddetti ve Afganistan dünyada tarafsız kalan birkaç ülkeden biri olarak kaldı. Afganistan, 1944'ten 1947'ye kadar çeşitli kabileler tarafından bir dizi isyana sahne oldu.[16] İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinin ardından Zahir Şah, Afganistan'ın modernleştirilmesi gerektiğini fark etti ve bu sürece yardımcı olması için bir dizi yabancı danışman görevlendirdi. Bu dönemde Afganistan'ın ilk modern üniversitesi kuruldu.[17] Hükümdarlığı sırasında bir dizi potansiyel ilerleme ve reform, hizipçilik ve siyasi çekişmeler nedeniyle raydan çıktı.[18] Ayrıca hem Amerika Birleşik Devletleri'nden hem de Sovyetler Birliği'nden mali yardım talep etti ve Afganistan, dünyada Soğuk Savaş'ın iki düşmanından da yardım alan az sayıdaki ülkeden biri oldu.[19] 1969 yılında verdiği bir röportajda Zahir Şah, "kapitalist değilim ama sosyalizm de istemiyorum. Çekoslovakya'da [var olan] türden bir duruma yol açacak bir sosyalizm istemiyorum. Rusya'nın, Çin'in ya da başka bir yerin hizmetkârı olmamızı istemiyorum." dedi.[20]

Ölümü

[değiştir | kaynağı değiştir]
Zahir Şah'ın Mezarı

Zahir Şah, 23 Temmuz 2007'de Kabil'deki başkanlık sarayının yerleşkesinde uzun bir hastalığın ardından, tahttan çekilmesinden 34 yıl sonra, 92 yaşındayken öldü. Ölüm haberini ulusal televizyondan duyuran Devlet Başkanı Karzai,[21][22] "O halkının hizmetkârı, halkının dostuydu, çok nazik bir insandı, iyi kalpliydi. Halkın egemenliğine ve insan haklarına inanırdı." dedi.[23] 24 Temmuz'da cenaze töreni düzenlendi. Siyasetçilerin ve ileri gelenlerin saygılarını sunduğu cenaze töreni, başkanlık sarayında başladı; tabutu daha sonra Kabil'in doğusundaki Maranjan Tepesi'nde bulunan kraliyet mozolesine taşınmadan önce bir camiye götürüldü.[24]

Posta pulu, 1971

Kişisel hayatı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Zahir Şah'ın utangaç, mütevazı ve "yumuşak sözlü" olduğu söylenir. Fotoğrafçılığı, satrancı[19][25][26] ve puro içmeyi severdi.[27] Zahir Şah, Peştuca ve Dari'yi (ana dili) akıcı bir şekilde konuşabiliyordu[28] ve ayrıca İngilizce ve mükemmel Fransızca konuşabiliyordu.[29]

İlk kuzeni Hümeyra Begüm (1918-2002) ile 7 Kasım 1931'de Kabil'de evlendi. Altı oğulları ve iki kızları oldu. Ocak 2009'da Amerikan Girişimcilik Enstitüsü'nden Ahmad Majidyar'ın bir makalesi, torunlarından Mustafa Zahir'i 2009 Afganistan başkanlık seçimlerinde on beş olası aday listesine dahil etti.[30] Ancak Mustafa aday olmadı. Torunu Afganistan Prensesi Noal, Mısır ve Sudan'ın kaldırılan tahtlarının varisi olan Sa'id Prensi Muhammed Ali'nin eşidir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Profile: Ex-king Zahir Shah". 1 Ekim 2001. 21 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2024 – news.bbc.co.uk vasıtasıyla. 
  2. ^ C-SPAN: Afghan King & Queen 1963 Visit to U.S. Reel America Preview 16 Aralık 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (official U.S. government video; public domain).
  3. ^ Judah, Tim (23 Eylül 2001). "Profile: Mohamed Zahir Shah". The Guardian. 15 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2024 – www.theguardian.com vasıtasıyla. 
  4. ^ Bearak, Barry (24 Temmuz 2007). "Mohammad Zahir Shah, Last Afghan King, Dies at 92". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 14 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2021. 
  5. ^ "State funeral for Afghanistan's former President". UNAMA. 19 Mart 2009. 22 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2024. 
  6. ^ a b "Mohammad Zahir Shah | Reign, Abdication, Exile | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 20 Şubat 2024. 10 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2024. 
  7. ^ "Afghanistan Mohammad Nader Shah (1929-33)". www.britannica.com (İngilizce). 15 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2024. 
  8. ^ "Lycee Esteqlal". World News. 9 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2024. 
  9. ^ a b c d "The King of Afghanistan". The Daily Telegraph. 24 Temmuz 2007. 30 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2008. 
  10. ^ "Mohammad Zahir Shah, 92, Last King of Afghanistan". The New York Sun. 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2024. 
  11. ^ Judah, Tim (23 Eylül 2001). "Profile: Mohamed Zahir Shah". The Observer. 15 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2008. 
  12. ^ Chesterman, Simon; Michael Ignatieff; Ramesh Chandra Thakur (2005). Making States Work: State Failure and the Crisis of Governance. United Nations University Press. s. 400. ISBN 92-808-1107-X. 
  13. ^ Jentleson, Bruce W.; Paterson, Thomas G. (1997). "Encyclopedia of U.S. foreign relations". The American Journal of International Law. Oxford University Press: 24. ISBN 0-19-511055-2. 
  14. ^ Dupree, Louis: Afghanistan, ss. 477-478. Princeton University Press, 1980
  15. ^ Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911–1949. Cambridge, England: CUP Archive. ss. 123, 303. ISBN 0-521-25514-7. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. 
  16. ^ Giustozzi, Antonio (Kasım 2008). "Afghanistan: transition without end" (PDF). Crisis States Working Papers. s. 13. 5 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Mart 2024. 
  17. ^ "Profile: Ex-king Zahir Shah". BBC. 1 Ekim 2001. 16 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2008. 
  18. ^ Judah, Tim (23 Eylül 2001). "Profile: Mohamed Zahir Shah". The Observer. 9 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2008. 
  19. ^ a b Steyn, Mark (6 Ekim 2001). "The man who would be king, if you don't mind". The Daily Telegraph. 8 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2019. 
  20. ^ "Before Taliban". publishing.cdlib.org. 13 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2019. 
  21. ^ Bearak, Barry (23 Temmuz 2007). "Former King of Afghanistan Dies at 92". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 19 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2024. 
  22. ^ Bearak, Barry (24 Temmuz 2007). "Mohammad Zahir Shah, Last Afghan King, Dies at 92". The New York Times. 14 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2019. 
  23. ^ AP Archive (21 Temmuz 2015). "President Karzai announcing death of King Zahir Shah". 17 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2019 – YouTube vasıtasıyla. 
  24. ^ "Mohammad Zahir Shah, Last King of Afghanistan, Dies at 92". Associated Press (İngilizce). 25 Mart 2015. 8 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2024. 
  25. ^ Suro, Roberto (15 Kasım 1987). "In Afghan King, a Soft Voice for a Soviet Pullout". The New York Times. 8 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2019. 
  26. ^ Hoodbhoy, Nafisa (11 Kasım 2001). "A Future Veiled in False Hopes". 11 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2024 – www.washingtonpost.com vasıtasıyla. 
  27. ^ "Leaving Afghanistan: is it finally time to be positive about this blighted nation?". New Statesman. 10 Nisan 2014. 30 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2019. 
  28. ^ Feroz, Emran (26 Nisan 2021). "When Afghanistan Almost Worked". Foreign Policy. 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2021. 
  29. ^ McCarthy, Michael (24 Eylül 2001). "War on Terrorism: Opposition – Exiled king declares himself ready to return". The Independent. Londra: Look Smart: Find Articles. 9 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2007. 
  30. ^ Ahmad Majidyar (January 2009). "Afghanistan's Presidential Election" (PDF). American Enterprise Institute. 8 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Zaher is the grandson of the late King Muhammad Zaher Shah. He is currently head of Afghanistan's environment preservation department and a member of the UNF. There has been speculation that the UNF will nominate Zaher as its candidate for the upcoming election. Despite being an heir to the royal family, he lacks a popular base. 
Muhammed Zahir Şah
Doğumu: 16 Ekim 1914 Ölümü: 23 Temmuz 2007
Resmî unvanlar
Önce gelen
Muhammed Nadir Şah 		Afganistan Kralı
1933-1973 		Sonra gelen
Muhammed Davud Han
Afganistan Devlet Başkanı olarak
Hak iddia edilen unvanlar
Makam kaybı
 — Hak olarak elde tutulan unvanlar —
Afganistan Kralı
1973-2007 		Sonra gelen
Veliaht Prens Ahmed Şah
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Muhammed_Zahir_Şah&oldid=34233441" sayfasından alınmıştır