Krasnodar Krayı

Krasnodar Krayı Краснодарский край
Bayrak Arma
Konum
Krasnodar Krayı Krasnodar Krayı
Yönetim
Ülke:	Rusya
Federâl Bölge:	Güney
Ekonomik Bölge:	Kuzey Kafkasya
Başkent:	Krasnodar
Vali:	Aleksandr Tkaçyov
Yasama organı:	Duma
Genel bilgiler
Yüzölçüm:	75.485 km² (29.145 sq mi)
- Rusya içinde:	41.
Nüfus:	5.225.800 (11/2009)
- Rusya içinde:	3.
- Yoğunluk:	69 /km² (179 /sq mi)
Diğer bilgiler
Kuruluş tarihi:	13 Eylül 1937
Kodu:	23, 93, 123
Resmî İnternet sayfası:	[1]

Krasnodar Krayı (Çerkesçe: Бжъэдыгъукъалэ чIыгу, Rusça: Краснода́рский край), tarihi Çerkes topraklarının %60'lık kuzeybatı kısmını kapsar. Krasnodarskiy kray), Kuzey Kafkasya'da, Rusya (RF) ve Güney okrugu içerisinde federal bir yönetim birimi. Kuzeyde Rostov Oblastı, doğusunda Stavropol Kray ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, güneyinde Kafkas Dağları ve Gürcistan'dan tek yanlı ayrılıp bağımsızlık kararı alan Abhazya Cumhuriyeti ile çevrilidir. Batısında Azak Denizi, Kerç Boğazı ve Karadeniz bulunur. Ayrıca Kray topraklarının güney orta bölümünde, bir iç cep biçiminde, RF üyesi Adıgey Cumhuriyeti yer alır.

Yüzölçümü, nüfus ve idare

76.000 kilometrekare, nüfusu 5.125.221 (2002), yönetim merkezi Krasnodar kentidir (2002'de 646.175; 2005'te 715 bin). Ortalama nüfus yoğunluğu kilometrekare başına 67.4'tür.

Coğrafi koşullar

• Bölgenin güneybatı bölümü dağlıktır. Burada, kuzeybatıda Taman Yarımadası yakınlarından başlayan ve Karadeniz boyunca güneydoğuya doğru uzanan, giderek genişleyen ve yükselen Kafkas Dağları bulunur: kuzeyde Agoy (994 m), güneye doğru Thabe (905 m), Şesı (1.839 m) ve Avtle (1855 m). En yüksek doruk Adıgey sınırındaki Çuguş tepesidir. Kuzey ve kuzeydoğu kesimleri geniş plato ve düzlüklerden oluşur.
• Sıradağlar engeli nedeniyle kuzey rüzgârlarına kapalı olan kıyı bölgesi dışındaki yerlerde kışları sert, yazları sıcak bir iklim görülür. Kıyı kesimi ise, subtropikal, bol yağışlı, kışları ılık, yazları sıcak bir iklime sahiptir. Kıyıda ve yüksek yerlerde 1.000 mm'nin üzerine çıkabilen yıllık yağış miktarı, iç kesimlerde, özellikle kuzeye doğru gidildikçe azalır. Bu nedenle tarımda sulama gerekir.
• Bitki örtüsü kıyıda ve yükseltiye göre dağlarda, önce karışık, ardından iğne yapraklı orman, ormanın üstünde Alp tipi çayırlar, vadi ve ovalarda çayır ve bozkır bitkileridir.
• Bölgenin ana akarsuyu Kafkas Dağlarındaki buzullarla beslenen Kuban Irmağıdır. Kuban Irmağı Kafkaslar'dan doğan çok sayıda kol ile beslenir: batıdan doğuya doğru Abın, Afıps, Şebş, Psekups, Pşış, Pşeha, Şhaguaşe, Fars, Fedz, Laba, Varp, Zelençuk. Ayrıca, batıda Kafkaslar'dan doğan ve Karadeniz'e dökülen çok sayıda hızlı akışlı akarsu da vardır: kuzeyden güneye Pşada, Aguy, Tuapse, Psışu, Şeh, Saçe, Mezmıt'e, Psov. Bütün bu yer ve akarsu adları Adıgece olup, Diaspora'da anlatı, öykü ve şarkılarda anı olarak hâlen yaşamaktadırlar.

Yönetim birimleri

Krasnodar krayı 1937'de kuruldu,1991 yılına dek bu Kray'a bağlı kalan Adıgey Özerk Oblastı, aynı yıl ayrıldı, ardından 3 Temmuz 1991'de cumhuriyet oldu, ama coğrafi olarak Kray toprakları içinde kaldı. Adigey Cumhuriyeti'nin, zaten tarihsel Adige toprakları olan Krasnodar Kray toprağında, sınırlarının doğuda Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'ne, güneyde de Abhazya'ya ve Karadeniz'e doğru genişletilerek, AC'nin doğal sınırlara kavuşturulması ve Krasnodar Kray tarafından kuşatılmışlığa bir son verilmesi talebi yanıtsız bırakılmıştır (bk. Doç. Dr. Ufuk Tavkul, "Kazaklar, Birleşik Kafkasya Dergisi, Ankara, 2007, sayı 6-7, s. 33). Kray 38 rayon (ilçe), 26 kentsel alan, 12 kent tipi yerleşim birimi ve 397 bucak birimini (selsovet-köy sovyeti) içerir. Bir Kray Meclisi ve atanabilen bir valisi (gubernator) vardır. Alt birimlerin de meclis ve yürütme komiteleri bulunur.

Kentleri

• Başlıca kentleri, Krasnodar dışında, Soçi (2002'de 328.809), Novorossiysk (232.079; 2005'te 281.400), Tuapse (64.238), Gelencik (50.102), Anapa (53.493) Karadeniz kıyısındadır. Bütün bu kent yöreleri 1864 öncesinde Adıgelere (Çerkeslere) aitti.
• Bugün, Tuapse güneyinden Psov Irmağına değin uzanan Soçi metropolitan alanı, önde gelen bir turizm, dinlenme ve sayfiye alanıdır, burada "Golovinski Cumhuriyet Doğa Koruma Alanı" (zakaznik) geniş bir yer tutar. Ayrıca, Soçi ve Tuapse yöresinde, 1999'da RF tarafından küçük bir halk olarak tanınmış olan 12 bin kadar yerli Şapsığ kalıntı nüfusu hâlen yaşamakta olup, buraya "Karadeniz kıyısı Şapsığyası" da denmektedir.
• Tuapse ve kuzeyindeki Novorossiysk, RF'nin petrol ve doğal gaz ihraç limanlarıdır. Kuzeyde Azak Denizi kıyısındaki Yeysk (86.349) ve içerideki Armavir (193.964) diğer önemli kentlerdendir.
• Armavir'in yerli halkı, adından da anlaşılabileceği gibi, Adıgece anadilli Ortodoks Hristiyan Ermenilerdir. Bu Ermenilerin büyük bir bölümü, 1918'de, iç savaş sırasında, bazı Adige ve Kazak toplulukları yanında, Kızıl Ordu birlikleri tarafından yok edilmişlerdir (1). Kray nüfusunun küçük bir kısmı Müslüman (100 bin dolayında Adige/Çerkes(yerli), ayrıca Tatar, Türk vb.), diğerleri ağırlıklı olarak Ortodoks Hristiyandır. Müslümanlar dini yönden merkezi Maykop'ta bulunan Adige Cumhuriyeti ve Krasnodar Krayı Müslümanları Müftülüğüne bağlıdırlar.

Tarih

4. ve 5. yüzyıllarda Çerkeslerin atası olan Sind-Meot krallığın hüküm sürdüğü topraklardır. Kray toprakları 18 ve 19. yüzyıllarda, yakın tarihin gördüğü en ağır katliam ve soykırım olaylarına sahne olmuştur. 18. yüzyılda kuzeyde Azak Denizi'ne dökülen Yeya Irmağı ile güneyde Kuban Irmağı arasında kalan topraklar Kırım Hanlığına bağlıydı. Bugünkü Krasnador krayını oluşturan topraklarda yerleşik Çerkesler (Adygheler) ve göçebe olan Nogaylar (Tatar) yaşıyorlardı. Kuban'ın güneyi ise egemen Adıge topluluklarının ülkesi olan Çerkesya'yı (Circassia) oluşturuyordu.

• Ruslar, 1774 sonrasında, hiçbir kural tanımadan, hukuken Kırım Devleti'ne ait olan bir bölgede, yani Kuban Irmağının kuzeyi boyunca Karadeniz'e doğru uzanan ve üzerinde kale, karakol ve gözetleme kuleleri bulunan bir müstahkem hat kurdular. Hemen ardından 1783'te Kuban'ın kuzeyini, Kırım ile birlikte ilhak ettiler, Temmuz 1783'te yerli nüfusu kuzeydeki Ural bölgesine sürme kararını uygulamaya koydular. Bunun üzerine Nogaylar ayaklandılar. Ama Ruslar yerli halka etnik temizlik uyguladılar. Buralarda tek bir Nogay ve Adıge nüfus bile bırakmadılar, dahası güneye, Çerkesya'ya sığınanları da, Kuban ve Laba ırmaklarını geçip izlediler ve ele geçirdiklerini ayrımsız öldürdüler. Güvenlik gerekçesiyle Kuban'ın kuzeyi 10 yıl boyunca boş tutulduktan sonra, 1792'de, Çariçe II. Katerina tarafından Kazak (Slav) yerleşimine tahsis edildi ve 1793'te Yekaterinodar kalesi (şimdiki Krasnodar'ın yerinde) kuruldu. Bu topraklara topluluklar halinde gelen ve toprağı bölüşen Karadeniz Kazakları yerleştirildi (2).
• 1783'ten sonra, sıra Adıgelere, yani Bağımsız Çerkesya'ya gelmişti. Kuzeyde Kuban Irmağı ağzından güneyde Bzıb (Adıgece: Psıb) Irmağı ağzına ya da şimdiki Pitsunda'ya değin Karadeniz kıyıları boyunca ve Kuban Irmağının güney havzasına yayılmış olan 2 milyon nüfuslu Adıgelerin inatçı direnişi, 1864'te sona erdi (3). Ancak Karadeniz kıyısındaki dağlarda barınan Adıge Hak'uç (Хьак1уцу) topluluğu Ruslara boyun eğmedi ve direnişini 1870'li yıllara, yok edilmelerine değin sürdürdü. 1779 -1864 yılları arasında Çerkesler, dış yardım arama amaçlı diplomatik çalışmalarda bulundular (4). Ayrıca Adıge kıyıları savunmasına bir Adıge Filosu da katılmıştı (5). Ama, tüm bu çabalara karşın, Rus yayılması durdurulamadı, bütün bir Çerkesya işgal edildi. Ruslar 21 Mayıs 1864'te Kbaada Yaylasında bir askeri tören ve dini ayin düzenleyerek, zaferlerini kutladılar (6). 1864'te Adıgelerin içinden 80 bin (7) kadarının (tüm nüfusun % 4 kadarı; Adıge tarihçilerinden Хъоткъо Самир/Samir Hotko'ya göre ise 1865'te 51 bin nüfusun) Orta Kuban ve Orta Laba ırmakları solundaki yerlere yerleşmek koşuluyla kalmasına izin verildi. 1864'te 1 milyonu aşkın bir Çerkes nüfusunun yaşadığı ve Ruslarca yeni ele geçirilen son Çerkesya toprakları ise, son bireyine değin Çerkes (Adıge) nüfusundan arındırıldı, direnenler yok edildi. Daha sonra,1857-1859 tarihlerinde Rusların eline geçmiş olan ve sıkı bir biçimde denetlenen bir bölgeye yerleştirilen ya da o yerde kalmasına izin verilen söz konusu 80 bin ya da 51 bin Adıge'nin de çoğu, 1864 ülke dışına sürülen Adıgeler gibi, ikinci kez sürülerek, Türkiye'ye göç etmek (deportasyon) zorunda bırakıldı. Sonunda, Adige nüfusu, 1897'de, 200 bine doğru yükselecek yerde, 30 bin dolayına düşmüştü.
• Adıgelerden temizlenen kıyı bölümü ve dağlık kesimler (özellikle Belaya Irmağı batısı), dağlardaki gerilla tipi direnişler nedeniyle, 1870'li yıllara değin, güvenlik nedeniyle boş tutuldu. Ancak 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Türklerin Ruslara yenilmesinin Adıgeler arasında yarattığı moral bozukluğu ya da umutsuz Adıge direnişlerinin 1870'lerde sona ermesinden sonra sivil (Rus) yerleşime açıldı. Ruslar Çerkesya'nın kıyı bölgelerinde uygulanacak model tarımı bilemediklerinden, örnek çiftçi olarak yararlanmak amacıyla bazı küçük Adıge gruplarının (bugünkü Şapsığ ve Hak'uçların) yasaklanmış olan Karadeniz kıyısındaki eski yerlerinde kalmalarına ya da Kuban Irmağı boylarında yerleştirildikleri yerlerden geri gelmelerine izin verdiler. Ama bunların kıyı şeridine yerleşmeleri de yasaklanmıştı. Bu son Adıgelerin (Şapsığların) sayısı, Karadeniz ili'nde (guberniya) 1897'de 1.939'a ulaşmıştı. Böylece bu yeni Karadeniz yerleştirme alanında, şimdiki "Karadeniz kıyısı Şapsığyası" da oluştu (2002'de Karadeniz kıyısındaki Şapsığ sayısı 12 bin dolayındaydı). Çarlık Rusyası döneminde, kıyıdaki Karadeniz ili dışında,şimdiki Krasnodar Krayı yerinde Rusların "Kuban Oblastı" bulunuyordu.
• Bu soykırım ve kolonizasyon politikası nedeniyle yerli halk çok küçük bir sayıya düştü. Doğruluğu tartışmalı verilere göre (çünkü, özerklik elde etmemeleri ve Şapsığ varlığının gizli tutulması için, sayım görevlilerince Şapsığların çoğunun, özellikte Tuapse'de, Adıge ya da Çerkes biçiminde yazıldığı, başta Şapsığların Adıge Khase örgütü Başkanı Mecid Çaçuh (К1ак1ыхъу Мэджид) tarafından da doğrulanmıştır), Kray'da 2002'de 15.8 bin Adıge, 4.4 bin Çerkes ve 3.2 bin Şapsığ nüfus yaşamaktaydı. Bu arada bir Şapsığ yöresinde bulunan ve binden çok Şapsığ'ın yaşadığı Tuapse kentinde tek kişi bile Şapsığ olarak kayda geçirilmemiştir (Toplamı 25 bin dolayında bir yerli nüfus). Ruslar 23 Eylül 1924'te kurulan Tuapse merkezli Şapsığ Ulusal Rayonu'nu, ilerisi için tehlikeli bir oluşum olarak görerek, 24 Mayıs 1945'te lağvettiler (8).
• Şapsığların 1945 yılı öncesinin özerkliğinin iadesi için Krasnodar Krayı makamlarına yaptıkları başvurular, Şapsığların nüfus oranının  % 4 ya da 5 gibi az olması gerekçe gösterilerek reddedildi. En son başvuru ise, yetkili makamın Krasnodar Krayı değil Moskova (RF yönetimi) olduğu belirtilerek,15 Nisan 1995'te Krasnodar Krayı Valiliği tarafından geri çevrildi (Doç. Dr. Ufuk Tavkul, Birleşik Kafkasya dergisi, Ankara, 2007, sayı-6-7, s. 33). Daha sonra, Krasnodar krayındaki Adige ve Şapsığlar kıyıdaki Soçi metropoliten alanı ile Tuapse rayonunda (14 Şapsığ köyü ve yöre kentlerinde) ve doğudaki Uspensk rayonunda (3 köy) yaşamaktadırlar. Şapsığlar ve Uspensk rayonu Adıgeleri eskiden beri okullarında seçmeli bir ders olarak, sınıfına göre değişmek üzere, haftada 1 ya da 2 ders saati tutarında Adıgece okuyabilmekte idiler. Örneğin 1990'larda Adıgece 14 Şapsığ okulunda öğretiliyordu. 2000'li yıllarda Adıge-Şapsığca öğretim yapan okullara verilen devlet tahsisatının kasten azaltılması sonucu, 2010-2011 yılında Adıgece eğitim veren okul sayısı 3'e düşmüştür. Adıgece eğitim Şeh'ek'eyşho (Bolşoy Kiçmay), Hacıko ve Aguy-Şapsığ köyleri okullarında verilmektedir (bkz.'Rus Faşizmi Karşısında Direnen Bir Toplum: Şapsığlar, Anadilini Yitirmeme Uğraşısında', Cherkessia.net).
• Bu son yıllarda Adıgey Cumhuriyeti'nin (AC) başkenti Maykop'ta bulunan Adığe Devlet Üniversitesi'nin 6 fakültesi Soçi'de, 3 fakültesi Novorossiysk'de ve 1 fakültesi de Yeysk kentinde açılmıştır, ayrıca Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi de gelişen eğitim kurumlarındandır. Bütün bunlar, Adıgelerle Şapsığların, küçücük (AC ile birlikte 150 binden az olan) nüfuslarına karşın, eğitim alanında ileri adımlar atmayı başarmış olduklarını da göstermektedir.

Nüfus

2002'de 5.125.221 olan toplam nüfus içinde

• 4.436.272 Rus (%86,6),
• 254.566 Ermeni (%5,6),
• 131.774 Ukraynalı (%2,57),
• 26.540 Rum,
• 26.260 Beyaz Ruslar,
• 20.225 Gürcü,
• 18.469 Alman, vb

Müslüman nüfus olarak da:

• 25.575 Tatar
• 15.821 Adıge,
• 13.496 Türk
• 11.944 Azeri
• 5.022 Kürt,
• 4.446 Çerkes,
• 3.752 Lezgi
• 3.231 Şapsığ,
• 2.857 Çeçen,
• 2.609 Kırım Tatar
• 2.210 Özbek
• 2.061 Başkurt

vb. 100'ü aşkın etnik kökenli bir nüfus bulunmaktadır. Yerli halk olan Adıge, Şapsığ,Çerkes ve Nogaylar, 1860'lı yıllarda katledildikleri ya da Türkiye'ye yönelik deportasyona uğratıldıkları için iyice azalmış, Karadeniz kıyısında yaşamış olan Ubıhça, Abazaca, gibi dil ve lehçelerde konuşan topluluklar ile Kuban Irmağı kuzeyinde yaşamış olan Nogaylar ise, Krasnodar Krayı topraklarından bütünüyle temizlenmişlerdir: Tartışmalı Krasnodar kaynaklarına göre, 5 milyon nüfus içinde yerli nüfus 25 binin altına düşmüştür.

• 1783 soykırımı sonucu şimdiki Krasnodar krayı topraklarında Nogay nüfus kalmamıştır. Bu soykırım ve etnik temizlik operasyonuna bağlı olarak Kuban Irmağı kuzeyindeki Krasnodar krayı topraklarında herhangi bir Adıge yerleşimi de kalmamıştır. Krasnodar krayı dışında bazı küçük Nogay toplulukları vardır. Bunlar Kırım Hanlığı (1426-1783) sınırları dışında,Ruslarca toprakları 1556'da ilhak edilen eski Astrahan Hanlığı (1466-1556) yurttaşı olan ve çok daha önceleri, 1556'da Rus yönetimi altına alınmış olan ve şimdiki Stavropol krayı topraklarında, Karaçay-Çerkesya, Çeçenistan ve Dağıstan cumhuriyetlerinde yaşadıklarından soykırım kapsamı dışında kalmış olan Nogaylardır. Bu nedenle Nogayca, hâlen, Karaçay-Çerkes ve Dağıstan cumhuriyetlerindeki resmî dillerdendir.
• Krasnodar krayında Adıge ve Şapsığ aleyhtarı bazı Rus ekstremist (milliyetçi ve ırkçı) görüşlerin hâlen de canlı olduğu görülmektedir. Nitekim bir ara yoğunlaşan Adıgey Cumhuriyeti'ni lağvedip topraklarını Krasnodar krayına katma uğraşıları yanında, Şapsığlara, 1945 öncesindeki özerkliklerinin iadesi girişimleri de milliyetçi Rus çevrelerince büyük bir tepkiyle karşılanmış ve önlenmişti; ayrıca 1999'da RF hükûmeti tarafından Şapsığlara tanınmış olan bazı azınlık haklarının uygulanması da Krasnodar krayı yönetiminin ısrarlı engellemeleri ile karşılaşmıştı (9).

Ekonomi

• Güneydeki dağlık bölüm dışındaki toprakların çoğu tarıma elverişlidir. Tarımda sulama gerekmektedir. Mısır, buğday ve arpa gibi ürünler yanında, Kuban Irmağının aşağı bölümünde pirinç yetiştirilir. Şekerpancarı, ayçiçeği ve tütün ekilir, Kuban Irmağı kıyılarında sebze üretilir, dağ eteklerinde bağlar ve meyve bahçeleri geniş yer tutar. Karadeniz kıyı kesiminde çay, fındık, kestane, meyve ve sebze yetiştirilir. Sığır, domuz ve kümes hayvanları beslenir, arıcılık, deniz ve tatlı su balıkçılığı da önemlidir.
• Bölgede petrol ve doğal gaz çıkarılır, Novorossiysk ve Tuapse başlıca ihraç limanlarıdır. Krasnodar'da bir petrol rafinerisi, Beloreçensk'te de bir kimya kompleksi vardır. Ayrıca tarım ve orman ürünlerini işleyen sanayiler de bulunur. Ancak, Krasnodar krayı, yine de, RF'nin, hâlen sanayide en geri kalmış ve en yoksul köşelerinden biri konumundadır. Krasnodar krayı yerinde ve Çarlık Rusya'sı döneminde "Kuban oblastı" bulunuyordu (Daha geniş bilgi için tıklayın-Adıge sürgünü, Adigey, Anapa, Çerkesya, Kabardey-Balkar Cumhuriyeti, Sindika, Şapsığ Ulusal Rayonu, Şapsığlar).

Kaynakça

1. Kim Şibzuh, Çerkesya Dehşet İçinde, Yedi Yıldız dergisi, sayı 3, İstanbul, 1994, s.14-18, ayrıca İnternet.
2. Ashad K'ırğ,Tehlike Hep Kuzeyden Geliyordu,Kuzey Kafkasya KD,sayı 85-86, İstanbul, 1992, s.23-25.
3. A. T. Keraşev, A.Y.Çirg, İstoriya Adıgei, Maykop, 1991, s.130.
4. Ançoko K'eraş, Çerkesya'nın Dış Ülkelerle İlişkileri,Kuzey Kafkasya KD, sayı 83-84, s.9-11.
5. Ashad K'ırğ, Kafkas Savaşı Sırasında Adıge Filosu, Kuzey Kafkasya KD, sayı 83-84, s.19-20.
6. Jineps gazetesi, Eylül 2006 Ek-1, s.2.
7. Dr. Almir Abreg, Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi, İstanbul, 2006, s.43.
8. Teşu Murdin, Kafdağı dergisi, sayı 49-50, Ankara, 1991, s.29-31; Jineps gazetesi, Haziran, Kasım 2006.
9. Jineps, Eylül 2006 Ek-1, Haziran, Kasım 2006.