I. Hethum
| Hethum I Հեթում Ա | |
|---|---|
 I. Hethum ve Kraliçe Zabel sikke üzerinde | |
| Kilikya Ermeni Krallığı Kralı | |
| Hüküm süresi | 1226 – 1270 |
| Önce gelen | Zabel |
| Sonra gelen | II. Levon |
| Ortak hükümdar | Zabel (1226 – 1252) |
| Doğum | 1213 |
| Ölüm | 21 Ekim 1270 |
| Eş(ler)i | Zabel |
| Çocuk(lar)ı | Euphemia Maria Sybille Rita II. Levon Thoros |
| Hanedan | Hethumid Hanedanı |
| Babası | Constantine of Baberon |
| Annesi | Lampron Prensesi Alix Pahlavouni |
I. Hethum[1] (Ermenice : Աւրրրրրր Ա; 1213 - 21 Ekim 1270), 1226'dan 1270'e kadar Kilikya Ermeni Krallığı'nı ("Küçük Ermenistan" olarak da bilinir) yönetmiştir. Baberonlu Konstantin (ö. 1263) ve Lampronlu Prenses Alix Pahlavouni'nin (I. Levon'un üçüncü kuzeni) oğlu ve kendi adını taşıyan Lampron Hanedanı olarak da bilinen Hethumid Hanedanı'nın kurucusudur. Moğol İmparatorluğu'nun hükümdarlığını kabul eden Hethum, Moğolistan'ın Karakurum kentindeki Moğol sarayına gitmiş,[2] bu gezinin ünlü bir anlatımı Hethum'un arkadaşı tarihçi Kirakos Gandzaketsi tarafından Ermenistan Tarihi'nde verilmiştir. Müslüman Memlüklere karşı savaşmak için Moğollarla ittifak kurmuş ve diğer Haçlı devletlerini de aynı şeyi yapmaya teşvik etmiştir.
Ermeni-Moğol ilişkileri[değiştir | kaynağı değiştir]
Hethum, Ermenilerin tüm taraflarla bağları olduğundan, Haçlı devletleri etrafındaki siyasi mücadelelerde ve ittifakların değişmesinde önemli bir oyuncuydu. Öncelikle Avrupalılarla aynı çizgideydiler, ancak Hethum'un hükümdarlığı sırasında hızla genişleyen Moğol İmparatorluğu endişe kaynağı haline gelmiştir. Moğol komutanı Baycu Noyan, Anadolu Selçuklu Devleti'ne saldırdığında Selçuklu sultanı II. Gıyâseddin Keyhüsrev, Hethum'u yardımına çağırmıştır. Savaşla ilgili iç anlaşmazlıklarla karşı karşıya kalan ve muhtemelen Moğolların daha büyük bir tehdit olduğunu hisseden Hethum gecikti ve Keyhüsrev'in ordusu Ermeniler olmadan ayrıldı.[4] Moğolların Kösedağ'da Selçukluları ezici bir yenilgiye uğratıp Kapadokya ve Kilikya sınırlarına yaklaşması üzerine Kral Hethum stratejik bir karar alarak Moğol hükümdarlığına teslim oldu.[5][6][7][8] Kardeşi Sparapet Sempad'i Karakurum'daki Moğol sarayına gönderdi. Orada Sempad, Büyük Han Güyük ile tanıştı ve 1247'de Kilikya Ermenistan'ının Moğol İmparatorluğu'nun vasal bir devleti olarak kabul edileceği resmi bir anlaşma yapmıştır.
1245 yılında Hethum'un Sultan Keyhüsrev'in (Kösedağ'dan sonra sarayına sığınan) karısını ve kızını Baycu'ya teslim etme kararı üzerine Kilikya, Anadolu Selçuklu Devleti'nin saldırısına uğramıştır.[9] Selçuklulara Hethum'un sadakatsiz tebaası Lampronlu Konstantin yardım ediyordu. Keyhüsrev yalnızca birkaç kaleyi ele geçirebildi ve Moğollar onu birkaç yıl sonra geri dönmeye zorladılar,[9] Konstantin ise 1250'de yakalanıp idam edildi.
1254'te Hethum, anlaşmayı yenilemek için Orta Asya üzerinden Moğolistan'a gitti; Doğu Küçük Asya'daki Türk devletlerinden, Büyük Ermenistan'daki Kars'taki Moğol kampından, Hazar Denizi'nin batı kıyısındaki Derbent'in Demir Kapılarından ve oradan geçerek Moğolistan'a gitti. oradan Asya'yı geçerek Karakurum'a.[10] Pek çok görkemli hediye getirmiş ve Möngke Khan (Güyük'ün kuzeni) ile görüşmüştür. Seyahatlerinin bir açıklaması, süitinin bir üyesi Kirakos Gandzaketsi tarafından, Gandzaketsi'nin Ermenistan Tarihi'nin 58. bölümü olan "Ermenilerin Dindar Kralı Haithon'un Batu ve Mangu Hanlarına Seyahatleri" olarak kaydedildi. Hethoum'un Yolculuğu daha sonra Rusça, Fransızca ve Çinceye çevrildi. Anlatı, Moğol, Budist ve Çin kültürü, coğrafyası ve yaban hayatına ilişkin gözlemleri açısından önemlidir.
Hethum, Karakurum'dan dönüş yolunda Semerkant ve Kuzey İran'ı geçerek, Moğol lideri Baycu'yu da ziyaret etmiş ve burada Baycu'nun Küçük Asya'da Selçuklu Türklerine karşı kazandığı zafere tanık olmak için kampında bulunmuştur.[11]
Hethum, diğer Frenk hükümdarlarını kendi örneğini takip etmeye ve Moğol hükümdarlığına boyun eğmeye şiddetle teşvik etmiş, ancak bunu yapan tek kişi, 1259 civarında teslim olan Hethum'un damadı VI. Boemondo olmuştur. Ermeni birlikleri 1258'de Bağdat'ı ele geçiren Moğol ordusunun yanındaydı ve hem Ermeniler hem de Antakyalı Haçlılar, 1260'ta Halep Kuşatması ve Şam'ın Düşüşü sırasında Hülâgû komutasındaki Moğol Ordusunda savaşmışlardır.[12][13] Halep Kuşatması'nı takip eden altı gün süren katliam, sistemli ve kapsamlıydı; neredeyse tüm Müslüman ve Yahudiler öldürülürken kadın ve çocukların çoğu köle olarak satılmıştır.[14] Yıkımların arasında Halep Ulu Cami'nin yakılması da yer almaktadır.[15][16] Kuşatmanın ardından Hulagu, camiyi yaktıkları için Hethum'un bazı askerlerini idam ettirmiştir.[15] Bazı kaynaklar, Antakya Kralı VI. Boemondo'nun (Frenklerin lideri) caminin yıkımını bizzat üstlendiğini belirtir.[17]
Orta Çağ tarihçisi Surlu Tapınakçısı'nın yazılarından alıntı yapan tarihi kayıtlar, genellikle üç Hristiyan hükümdarın (Hethum, Boemondo ve Moğol generali Ketboğa) Şam şehrine zaferle birlikte girmelerinin dramatik bir anlatımını verir,[13][18] gerçi modern tarihçiler bu hikâyeyi uydurma olarak sorgularlar.[19][20][21]
Moğolların toprak kazanımlarına rağmen, Eylül 1260'ta Mısırlı Memlükler bir araya gelerek tarihi Ayn Calut Muharebesi'nde Moğolları yendiler ve onları Fırat boyunca geri sürdüler. Moğollar 1299-1300'e kadar Suriye'yi bir daha ele geçiremeyeceklerdi, o zaman da onu yalnızca birkaç ay ellerinde tutacaklardı.
Emeklilik[değiştir | kaynağı değiştir]
Hethum'un saltanatının son yıllarında, büyük ölçüde Hethum'un Moğollara aktif desteğinin bir sonucu olarak, krallık [22] 1266'da işgal eden Baybars yönetimindeki Memlüklerin artan saldırısına uğramıştır. Sayıca çok az olan Ermeniler, Hethum'un oğullarından Thoros'un öldürüldüğü ve diğer oğlu Leo'nun yakalanıp hapsedildiği Mari Muharebesi'nde Memlükleri durduramamışlardır. Bu yenilginin ardından Adana, Tarsus ve Ayas kentleri saldırıya uğramış, başkent Sis yağmalanmış ve yakılmıştır. Binlerce Ermeni katledilmiş, 40.000'i esir alınmıştır.[23] Hethum, toprakları Mısırlılara bırakarak oğluna fidye vermeyi başarmıştır. Mayıs 1268'de müttefik Antakya Prensliği, Baybars komutasındaki Mısırlılar tarafından istila edilmiş ve Mısırlılar şehri ele geçirmiş, sakinlerini katletmiş ve tüm kiliselerini yok etmiştir.
Hethum 1270 yılında oğlu Levon'un lehine tahttan feragat etti ve hayatının geri kalanını bir manastırda keşiş olarak geçirdi.
Aile[değiştir | kaynağı değiştir]
Hethum'un babası Konstantin Ermenistan Kraliçesi genç Zabel'in naibidir.[24] Zabel ilk olarak Antakya prensi IV. Boemondo'nun oğlu Philip (1222–1225) ile evlenmiştir.[24] Ancak Konstantin, Philip'i elden çıkardı ve bunun yerine Zabel ve Hethum'u ortak hükümdar yapmak için 14 Haziran 1226'da Zabel'i kendi oğlu Hethum ile evlenmeye zorlamıştır. [25] Çiftin altı çocuğu vardı:
- II. Levon (ö. 1289)
- Thoros (1266'da Mari Muharebesi'nde Memlüklere karşı savaşırken öldü) - Thoros'un bir çocuğu vardı: Melkum.
- Sibylla (ö. 1290), Antakya prensi VI. Boemondo ile evlenmiştir.[9]
- Euphemie (ö. 1309), Sidon Lordu Julian Grenier ile evlenmiştir.[9]
- Ermenistanlı Rita, Servantikarlı Konstantin ile evlenmiştir.[9]
- Maria, Kıbrıslı Seneschal, İbelinli Baldwin'in [26] İbelinli Guy ile evlenen Maria
- Ruben
- Vasak.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Also spelled Hethoum, Hetoum, Het'um, or Hayton.
- ^ Morris Rossabi (28 Kasım 2014). From Yuan to Modern China and Mongolia: The Writings of Morris Rossabi. BRILL. ss. 670-. ISBN 978-90-04-28529-3.
- ^ "Hethoum I receiving the homage of the Tatars: during his voyage to Mongolia in 1254, Hethoum I was received with honours by the Mongol Khan who 'ordered several of his noble subjects to honour and attend him'" in Claude Mutafian, Le Royaume Armenien de Cilicie, p.58, quoting Hayton of Corycus.
- ^ Dashdondog, Bayarsaikhan (2011). The Mongols and the Armenians (1220-1335). Leiden & Boston: Brill. ss. 61-63. ISBN 978-90-04-18635-4.
- ^ Grousset, Empire, p. 263, "Hethum I (1226-69) was clever enough to place himself voluntarily under Mongol suzerainty in 1244."
- ^ Claude Mutafian in Le Royaume Arménien de Cilicie describes "the Mongol alliance" entered into by the king of Armenia and the Franks of Antioch ("the King of Armenia decided to engage into the Mongol alliance, an intelligence that the Latin barons lacked, except for Antioch"), and "the Franco-Mongol collaboration" (Mutafian, p.55).
- ^ Claude Lebedel in Les Croisades describes the alliance of the Franks of Antioch and Tripoli with the Mongols: (in 1260) "the Frank barons refused an alliance with the Mongols, except for the Armenians and the Prince of Antioch and Tripoli".
- ^ Amin Maalouf in The Crusades through Arab eyes is extensive and specific on the alliance (page numbers refer to the French edition): "The Armenians, in the person of their king Hetoum, sided with the Mongols, as well as Prince Bohemond, his son-in-law. The Franks of Acre however adopted a position of neutrality favourable to the muslims" (p.261), "Bohemond of Antioch and Hethoum of Armenia, principal allies of the Mongols" (p.265), "Hulagu (…) still had enough strength to prevent the punishment of his allies [Bohemond and Hethoum]" (p.267).
- ^ a b c d e Der Nersessian 1969, s. 652.
- ^ Bournotian, p. 101
- ^ Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey, pp. 275–276
- ^ Grousset, p. 581
- ^ a b "On 1 March Kitbuqa entered Damascus at the head of a Mongol army. With him were the King of Armenia and the Prince of Antioch. The citizens of the ancient capital of the Caliphate saw for the first time for six centuries three Christian potentates ride in triumph through their streets", Runciman, p.307
- ^ Kagay, Donald J. and L. J. Andrew Villalon, Crusaders, condottieri, and cannon, (BRILL, 2003), 137.
- ^ a b Riley-Smith et al. 2003, s. 204.
- ^ Grousset 1991, s. 362.
- ^ Asbridge, Thomas S., The Crusades: The Authoritative History of the War for the Holy Land, (HarperCollins, 2010), 616.
- ^ Grousset, p.588
- ^ David Morgan, The Mongols (2nd ed.)
- ^ Peter Jackson, "Crisis in the Holy Land in 1260", English Historical Review 376 (1980) 486
- ^ "While this report cannot be taken literally, it may contain a grain of truth. Armenian troops were part of Ketbuqa's force, while some time during the Mongol occupation Bohemond visited Baalbek and even intended to ask Hulegu for possession of the town. (...) If this prince reached as far as Baalbek, it is most probable that he also passed through Damascus." De Reuven Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, p.31
- ^ Amitai-Preiss refers to the Armenians as "active allies of the Mongols" and speaks of "the subsequent retribution that Baybars exacted from them" (p. 106).
- ^ Mack Chahin, The Kingdom of Armenia: A History, p. 253
- ^ a b Stopka 2016, s. 151.
- ^ Stopka 2016.
- ^ Der Nersessian 1969.
- Genel
- Amitai-Preiss, Reuven (1995). Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281
. Cambridge University Press, Cambridge. ISBN 978-0-521-46226-6. 
Beazley, Charles Raymond (1911). "Hayton". Encyclopædia Britannica. 13 (11. bas.). ss. 114-115.- Der Nersessian, Sirarpie (1969) [1962]. "The Kingdom of Cilician Armenia". Setton, Kenneth M.; Wolff, Robert Lee; Hazard, Harry W. (Ed.). A History of the Crusades, Volume II: The Later Crusades, 1189–1311 (İngilizce) (İkinci bas.). Madison, Milwaukee ve Londra: University of Wisconsin Press. ss. 630–659. ISBN 0-299-04844-6.
- Edwards, Robert W. (1987). The Fortifications of Armenian Cilicia: Dumbarton Oaks Studies XXIII. Dumbarton Oaks, Trustees for Harvard University, Washington, D.C. ISBN 0-88402-163-7.
- Boase, T. S. R. (1978). The Cilician Kingdom of Armenia. Edinburgh: Scottish Academic Press. ISBN 0-7073-0145-9.
- Bournoutian, George A. (2002). A Concise History of the Armenian People: From Ancient Times to the Present. Mazda Publishers. 1-56859-141-1.
- Chahin, Mack (2001). The Kingdom of Armenia: A History. Richmond: Curzon. ISBN 0700714529.
- Grousset, René (1935). Histoire des Croisades III, 1188–1291 (Fransızca). Editions Perrin. ISBN 2-262-02569-X.
- Grousset, René (1970). The Empire of the Steppes. Walford, Naomi tarafından çevrildi. New Brunswick: Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-1304-1. OCLC 90972.
- Dobraczinski, Jan (1979). Klíč moudrosti. Praha: Nakladatelství Vyšehrad. OCLC 37577195.
- Stopka, Krzysztof (2016). Armenia Christiana: Armenian Religious Identity and the Churches of Constantinople and Rome (4th-15th century). Kraków: Jagiellonian University Press. ISBN 9788323395553.
- Toumanoff, C. (1966). "Armenia and Georgia". Cambridge Medieval History, vol. IV.
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Hethum Bio 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
