Feyzullah Efendi

Mehmed Feyzullah Efendi
Doğum	1639 Erzurum
Ölüm	3 Eylül 1703 Edirne
Meslek	Şeyhülislam, Kazasker, Müderris, Şehzade Hocası, Padişah Danışmanı.

Mehmed Feyzullah Efendi (1639, Erzurum - 1703, Edirne), Osmanlı Devleti şeyhülislamı, kazasker, müderris, şehzade hocası, padişah danışmanı.

Hayatı

1639 yılında Erzurum'da doğdu. Asıl adı Mehmed idi. Erzurum müftüsü Seyyid Mehmed Efendi ile Şerife Hatun'un oğludur. Muhammed'in sülalesinden olduğunu iddia etmiş ve "Seyyid" lakabı taşımıştır. Fakat Uzunçarşılı "Silahdar tarihinin kaydına göre seyitliği yani evlad-ı peygamberiden olması sahte imiş" demektedir.

İlk eğitimini babasından aldı. Sonra Erzurum'da medrese eğitimini "Seyyid Abdülmümin"’den ve dayısının oğlu İsmâil Efendi’den alıp Arapça, Farsça, fıkıh ve fıkıh usulü okudu. Erzurum yöresinin seçkin âlimlerinden olan Vânî Efendi’nin derslerine de devam etti. Sonra padişah imamı olan "Vani Efendi"'nin daveti ile 1662 yılında İstanbul'a gitti. Burada Vani Efendi'nin kızı ile evlenip ona damat oldu.

1669'de IV. Mehmed'in oğlu Şehzade Mustafa hocası "Seyyid Mehmet Efendi"'nin ölmesi nedeniyle ve Vanı Efendi'nin damadı olması sebebiyle şehzadeye hoca tayin edildi. Padişahın bir hatt-ı hümayunu ile dersten mülazım sayılarak Süleymaniye Darülhadis Medresesi'ne müderris yapıldı. Sonra ilmiye sınıfı içinde hızla yükselerek Haydarpaşa, Üsküdar Mihrimah Sultan, Sahn-i Semân ve Ayasofya medreselerinde müderrislik yaptı. Bu yeni görevleri nedeni ile aynı yıl Şehzade Ahmet'e hoca olarak tayin edildi.

Feyzullah Efendi'ye şehzadelere hocalık yapmaya devam etmekte iken 1686'de Rumeli Kazaskeri unvanı verildi.

1686'da Üsküdar'da hazineye ait bulunan "Bayram Paşa Yalısı" çayırına at bağlaması dolayısı ile IV. Mehmed'in öfkesini çekti. Padişah önce Feyzullah Efendi'yi idam ettirmek istedi ama geleneksel olarak ulemanın idam edilmesi mümkün olmadığı padişahın danışmanları tarafından açıklanınca Feyzullah Efendi'nin ismi ulema defterinden silindi. Fakat 5 gün sonra Feyzullah Efendi'nin öğrencisi olan iki şehzadenin annesi olan Gülnuş Emetullah Sultan araya girdi ve onun padişah tarafından affedilmesini sağladı. Fakat şehzadeler hocalığına padişah imamı İbrahim Efendi tayin edildi. Feyzullah Efendi'ye Eyüp Kadılığı arpalık olarak verildi.

7 Kasım 1686'da nakîbüleşraf oldu. IV. Mehmed'in hal'i ve II. Süleyman'ın tahta çıkışından hemen sonra 14 Şubat 1688'de Debbağzade Mehmed Efendi'nin azli üzerine şeyhülislam oldu. Fakat o yıl Balkan cephesinden dönen kapıkulu askeri belirli zorba elebaşılar altında isyan edip padişahın tahttan indirilmesini istediler. Bu kapıkulu askeri isyanını bastırmak için saraydan "Sancağ-ı şerif" çıkarıldı ve çok geçmeden bu isyan bastırıldı. Fakat bu bastırma hareketine başlamak için Saraya çağrılan Şeyhülislam olan Feyzullah Efendi saraya gitmedi. Bu nedenle onun zorbalarla fikir birliğinde olduğu kabul edilerek Şeyhülislam görevinden azledildi. İsyan bastırılmasından sonra Feyzullah Efendi Saraya gitti; isyancılar tarafından öldürülmüş olan Siyavuş Paşa'dan öldürülmeden aldığı mühr-ü hümayunu padişaha getirip verdi ve yapılan Divan toplantısından azlinden haberdar olmamış gibi şeyhülislam mevkiinde oturdu. Fakat çağrıldığı zaman saraya gelmediği ve tahttan indirilmiş IV. Mehmet taraftarı olduğu düşünülerek azlinden sonra memleketine sürgüne gönderilme kararı alındı. Nisan 1688'de tek başına sandalla Kuzguncuk'a geçirildi ve oradan kendisine arpalık olarak verilen Erzurum'a gönderildi.

Feyzullah Efendi'nin kariyerinin en parlak dönemi eski öğrencisi olan II. Mustafa'nın tahta çıkmasıyla başladı. II. Mustafa devleti İstanbul yerine Edirne'den yönetmeyi tercih etti. Feyzullah Efendi'yi Erzurum'dan çağırtarak tekrar şeyhülislam yaptı. Zamanla Feyzullah Efendi Osmanlı Devleti'nin en güçlü devlet adamı haline geldi. Padişah devlet işlerinin büyük bir bölümünü ona bıraktı. II. Mustafa'nın emri ile o dönem sadrazamları, Rami Mehmed Paşa ve Daltaban Mustafa Paşa, onun sözüyle hareket etmeye mecbur edildi.

Feyzullah Efendi kendine bağlı olanlara bol bol gelir getiren arpalık malikaneler, memuriyet, rütbeler aldı. Örneğin büyük oğlu Fethullah Efendi'ye Hama ve Humus'da yerleştirilen Türkmen aşiretlerinin asarlarını, Siverek ve Samsat mukattasını ve Birgi, İzmir mükttaasını malikane olarak verdirtmişti. Bu oğlunu daha 25 yaşında iken Selanik kadısı ve kısa müddet sonra da "Rumeli Kazaskeri" tayin ettirmişti. Hatta Osmanlı tarihinde ilk defa olmak üzere oğlu Fethullah Efendi'nin kendinden sonra şeyhülislam olması hususunda padişahtan bir ferman bile almıştı. Ortanca oğlu Mustafa Efendi'yi iki yılda medreseyi devrettirdi. Sonra da ona Selanik Kadılığı, Anadolu Kazaskeri payesi ile Mekke kadılığı ve sonunda bilfiil Anadolu Kazaskerliği görevi verdi. Üçüncü oğlunu Anadolu Kazaskeri payesiyle Bursa kadısı ve 13 yaşında olan dördüncü oğlu İbrahim Efendi'yi Rumeli Kazaskeri payesiyle Yenişehir kadısı tayin ettirmişti. Kendisine bağlı olanlardan 50-60 kadarına Erzurum, Şam, Halep ve diğer yerlerin mukata gelirini malikane olarak tahsis ettirmişti.

Bu arada Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşları Osmanlılar için büyük bir yenilgiyle sonuçlandı. Karlofça Antlaşması'yla Osmanlı Devleti büyük miktarda toprak kaybetti. 8 yıl süren şeyhülislamlığı sırasında Feyzullah Efendi'ye karşı büyük bir muhalefet oluştu. Devletin yönetimindeki başarısızlıktan sorumlu tutuldu.

İstanbul'da toplanan bir yeniçeri ve esnaf grubundan oluşan büyük bir ihtilaciler ordusu 9 Ağustos 1703 tarihinde Edirne'ye doğru yola çıktı. Edirne Vakası adıyla anılan bu ayaklanmanın sonucunda 22 Ağustos günü II. Mustafa tahttan indirildi yerine yine Feyzullah Efendi'nin talebesi olan III. Ahmed tahta geçirildi.

Feyzullah Efendi onu korumaya çalışan yeni padişah tarafından azledilip Eğriboz'a sürgün edildi. Fakat Feyzullah Efendi büyük oğlu Fethullah Efendi ile Edirne'den ayrılıp yola çıktığında arkasından ihtilalciler Karakaş Mustafa ve Durcan Ahmed idaresinde onları takip edip baba oğlu Pravadı’de ellerine geçirdiler. Feyzullah Efendi ve oğlunu çırılçıplak soyarak hakaretlerle Edirne'ye getirildiler. Burada baba-oğul üç gün mallarının nerede olduğunu öğrenmek için işkenceye tabi tutuldularsa da bu soruşturma sonuçsuz çıktı. İlmiye sınıfından oldukları için idam edilmeleri geleneksel olarak imkansızdı. Bunun üzerine sanal olarak Fezullah Efendi Kandiye sancakbeyi; oğlu Fethullah Efendi Alacahisar sancakbeyi yapılıp böylece ilmiye sınıfından çıkarıldılar. Yeni şeyhülislam İmam Mehmed Efendi idamları için fetva verdi. 3 Eylül 1703'te ihtilalciler onları Edirne zindanından çıkararak hamal beygirlerine bindirip Bit Pazarı'na getirdiler ve orada onları öldürdüler. Sonra cesetlerini ayaklarından ipler bağlatıp başlarında buhurdanlar ve kandiller taşıyan papazları ile 300 kadar Hristiyan tarafından şehir sokaklarında sürüklediler. Başları kesilip mızrağa geçirildi. Cesetleri Tunca Nehri'ne atıldı. Daha sonra cesedinin nehirden çıkarılarak Sitti Hatun Camii civarındaki Abdülkerim Mektebi avlusuna gömüldüğü rivayet edilir (Peremeci, s. 136).

Eserleri

Feyzullah Efendi’nin Erzurum’da cami, medrese, dârülkurrâ, mektep ve hamamı; Şam’da dârülhadisi; Edirne’de çeşme ve sebili, Mekke’de mescidi; Medine’de medrese, kütüphane ve muallimhanesi; İstanbul Fatih’te medrese, kütüphane, mescid, mektep, muallimhâne, çeşme'den olusan "Feyziyye Dârülhadisi" isimli külliye vardır. "Feyziyye Dârülhadisi" günümüzde Millet Yazma Eser Kütüphanesi olarak kullanılmaktadır. Feyzullah Efendi Medine’de inşa ettirdiği medreseye 3000’den fazla yazam kitap vakfetmiştir. Saudi'lerin Harem-i Serif’i genisletilme imar sırasında bu medrese yıkılmıştır. Bu yazma kitaplar "Câmiatü Melik Abdilazîz"'e nakledilmiştir.

Elimizde bulunan yazma veya yayinlamis eserleri listesi sudur:

1. . Fetâvâ-yı Feyziyye Verdiği fetvaları derleyen mecmua (İstanbul 1266)
2. . Nesâyihu’l-mülûk (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2122/2)
3. . Kitâbü’l-Ezkâr (Mecmû ‘âtü’l-ezkâr, İstanbul Üniversitesi Ktp., AY, nr. 5744)
4. . Mecmûa-i Hikâyât. Muhâdarât’a dair Türkçe yazılan üç makaleden olusan bir risâledir. (İ.Ü Ktp., TY, nr. 1631).
5. . Letâifnâme (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 5619).
6. . Riyâzü’r-rahme. Ahlâk hakkında bir eserdir (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyüddin Efendi, nr. 3224).
7. . Hâşiye ‘alâ Envârit-tenzîl (İÜ Ktp., AY, nr. 2120).
8. . Feyzullah Efendi otobiyografisini Arapça olarak yazmıştır. (Süleymaniye Ktp., Yahyâ Tevfik Efendi, nr. 287, yeni nr. 1587; Beyazıt Devlet Ktp., nr. 5050),
9. . Haşiye ‘alâ Cüz’i ‘n-Nebe: "İsâmüddin el-İsferâyânî" adli Arap yazarinin eserine hâşiye
10. . Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-‘Akâ’id: "Halhalî" adli Arap yazarinin eseine talikat.
11. . Ravzü'l-ahyâr Türkçe çevrisi: "İbü’l-Hatîb el-Amâsî" adli Arap yazarinin eseri. Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlı (Esad Efendi, nr. 2843)

"Mecmûatü Medâihi Şeyhülislâm Feyzullah Efendi" adlı bir yazma eserde Feyzullah Efendi ve ailesi hakkında yazılmış siirsel methiyeler bulunmaktadır.

Feyzullah Efendi Kütüphanesi

Günümüzde İstanbul'un Fatih ilçesinde Macar Kardeşler Caddesi ile Feyzullah Efendi Sokağı'nın kesiştiği noktada bulunan Feyzullah Efendi Kütüphanesi 1700 yılında şeyhülislam Feyzullah Efendi tarafından medrese olarak yaptırılmıştır. Kütüphanede Feyzullah Efendi'nin kendisi tarafından 1699 yılında bağışlanmış olduğu 2000'den fazla kitap mevcuttur.

Ayrıca bakınız

• Edirne Vakası
• Osmanlı şeyhülislamları listesi

Dış bağlantılar

• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, (1954) Osmanlı Tarihi III. Cilt, 2. Kısım, XVI. Yüzyıl Ortalarından XVII. Yüzyıl Sonuna kadar), Ankara: Türk Tarih Kurumu (Altıncı Baskı 2011 ISBN 978-975-16-0010) say.482-485
• Millet Yazma Eserler Kütüphanesi resmi sitesi "Feyzullah Efendi" maddesi. 4 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Önce gelen: Debbağzade Mehmed Efendi	Osmanlı Şeyhülislamı 1688	Sonra gelen: Debbağzade Mehmed Efendi
Önce gelen: İmam Mehmed Efendi	Osmanlı Şeyhülislamı 1695 - 1703	Sonra gelen: Paşmakçızade Seyit Ali Efendi