İçeriğe atla

Cüce galaksi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Cüce gökada sayfasından yönlendirildi)
NGC 1569 cüce galaksisi

Bir cüce galaksi, yaklaşık 1000 ila birkaç milyar yıldızdan oluşan galaksilere verilen isimdir; Samanyolu'nun 200-400 milyar yıldızına kıyasla bu sayı oldukça sınırlıdır.[1] Samanyolu'nun yakın çevresinde yer alan ve 30 milyardan fazla yıldız içeren Büyük Macellan Bulutu[2] kimi zaman bir cüce galaksi olarak sınıflandırılırken, kimileri de onu tam anlamıyla bir galaksi olarak kabul etmektedir. Cüce galaksilerin oluşum ve faaliyetlerinin daha büyük galaksilerle olan etkileşimlerden büyük ölçüde etkilendiği düşünülmektedir. Gök bilimciler şekillerine ve bileşimlerine göre çok sayıda cüce galaksi türü tanımlamaktadır.

Oluşumu

[değiştir | kaynağı değiştir]
NGC 5264 gibi cüce galaksiler tipik olarak yaklaşık bir milyar yıldıza sahiptir.

Bir teoriye göre cüce galaksiler de dahil olmak üzere çoğu galaksi karanlık madde ya da metal içeren gazlardan oluşur. Ancak NASA'nın Galaxy Evolution Explorer adlı uzay sondası, düşük metalliğe sahip gazlardan oluşan yeni cüce galaksiler tespit etmiştir. Bu galaksiler, Leo takımyıldızındaki iki büyük galaksinin çevresindeki bir hidrojen ve helyum bulutu olan Leo Halkası'nda yer almaktadır.[3]

Küçük boyutları nedeniyle, cüce galaksilerin komşu sarmal galaksilere doğru çekildikleri ve onlar tarafından parçalandıkları, bunun da yıldız akıntılarına ve nihayetinde galaksi birleşmesine yol açtığı gözlemlenmiştir.[4]

Yerel cüce galaksiler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerel Grup'ta çok sayıda cüce galaksi bulunmaktadır; bu küçük galaksiler sıklıkla Samanyolu, Andromeda ve Üçgen Galaksisi gibi daha büyük galaksilerin yörüngesinde dönerler. 2007 tarihli bir makale[5] birçok cüce galaksinin Samanyolu ve Andromeda'nın erken evrimleri sırasında galaktik gelgitler tarafından oluştuğunu öne sürmüştür. Gelgit cüce galaksileri, galaksiler çarpıştığında ve kütleçekimleri etkileşime girdiğinde ortaya çıkar. Galaktik materyal akımları ana galaksilerden ve onları çevreleyen karanlık madde halelerinden uzaklaşır.[6] 2018 yılında yapılan bir çalışma, bazı yerel cüce galaksilerin Büyük Patlama'dan sonraki ilk bir milyar yıl içindeki Karanlık Çağlar sırasında son derece erken bir dönemde oluştuğunu öne sürmektedir.[7]

Bilinen 20'den fazla cüce galaksi Samanyolu'nun yörüngesinde dönmektedir ve son gözlemler[8] astronomları Samanyolu'ndaki en büyük küresel küme olan Omega Centauri'nin aslında merkezinde bir kara delik bulunan ve bir zamanlar Samanyolu tarafından emilmiş olan bir cüce galaksinin çekirdeği olduğuna inanmaya yöneltmiştir.

Cüce galaksilerin yaygın türleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Mavi kompakt cüce galaksi PGC 51017.[10]

Mavi kompakt cüce galaksiler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Astronomide, mavi kompakt cüce galaksi (BCD galaksi) genç, sıcak ve büyük yıldızlardan oluşan büyük kümeler içeren küçük bir galaksidir. En parlakları mavi olan bu yıldızlar, galaksinin kendisinin mavi renkte görünmesine neden olur.[11] Çoğu BCD galaksisi aynı zamanda cüce düzensiz galaksiler veya cüce merceksi galaksiler olarak da sınıflandırılır. Yıldız kümelerinden oluştukları için BCD galaksileri tekdüze bir şekle sahip değildir. Yoğun bir şekilde gaz tüketirler, bu da yıldızlarının oluşurken çok şiddetli olmasına neden olur.

BCD galaksileri yeni yıldızlar oluşturma sürecinde soğurlar. Galaksilerin yıldızlarının hepsi farklı zaman dilimlerinde oluşur, böylece galaksiler soğumak ve yeni yıldızlar oluşturmak için madde biriktirmek için zamana sahip olurlar. Zaman geçtikçe, bu yıldız oluşumu galaksilerin şeklini değiştirir.

Yakındaki örnekler arasında NGC 1705, NGC 2915, NGC 3353 ve UGCA 281 sayılabilir.[12][13][14][15]

Ultra-faint dwarf galaxies

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ultra soluk cüce galaksiler

Ultra soluk cüce galaksiler (UFD'ler), birkaç yüz ila yüz bin yıldız içeren bir galaksi sınıfıdır ve bu da onları Evren'deki en soluk galaksiler yapar.[16] UFD'ler görünüş olarak küresel kümelere (GC'ler) benzerler ancak çok farklı özelliklere sahiptirler. GC'lerin aksine, UFD'ler önemli miktarda karanlık madde içerir ve daha geniştir. UFD'ler ilk olarak 2005 yılında dijital gökyüzü araştırmalarının ortaya çıkmasıyla, özellikle de Sloan Dijital Gökyüzü Araştırması (SDSS) ile keşfedilmiştir.[17][18]

UFD'ler bilinen en karanlık madde ağırlıklı sistemlerdir. Gök bilimciler UFD'lerin Evren'in erken dönemleri hakkında değerli bilgiler içerdiğine inanmaktadır, çünkü şimdiye kadar keşfedilen tüm UFD'ler Büyük Patlama'dan sadece birkaç milyon yıl sonra ve reiyonizasyon döneminden önce oluşmuş eski sistemlerdir.[19] Son teorik çalışmalar, eski UFD'lerden çok daha geç bir zamanda oluşan bir genç UFD popülasyonunun varlığını varsaymıştır.[20] Bu galaksiler şimdiye kadar evrenimizde gözlemlenmemiştir.

Ultra-kompakt cüceler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ultra kompakt cüce galaksiler (UCD), 2000'li yıllarda keşfedilen çok yüksek yıldız yoğunluğuna sahip çok kompakt galaksiler sınıfıdır.[21][22][23] Yaklaşık 100 milyon yıldız içeren, 200 ışık yılı genişliğinde oldukları düşünülmektedir.[24] Bunların, zengin kümelerin kalbinden geçerek gelgit etkileşimleriyle gazdan ve dışarıdaki yıldızlardan arındırılmış çekirdekli cüce eliptik galaksilerin çekirdekleri olduğu teorisi vardır.[25] UCD'ler diğerlerinin yanı sıra Başak Kümesi, Fornax Kümesi, Abell 1689 ve Coma Kümesi'nde bulunmuştur.[26] Özellikle, Yeni Nesil Başak Kümesi Araştırması ekibi tarafından Başak kümesinin çekirdek bölgesinde eşi benzeri görülmemiş büyüklükte ~100 UCD örneği bulunmuştur.[27] Virgo UCD'lerinin küresel özellikleri üzerine yapılan ilk nispeten sağlam çalışmalar, UCD'lerin normal küresel kümelerden farklı dinamik[28] ve yapısal[29] özelliklere sahip olduğunu göstermektedir. UCD'nin uç bir örneği, 160 ışık yılı yarıçapında yaklaşık 200 milyon güneş kütlesi içeren, yaklaşık 54 milyon ışık yılı uzaklıktaki M60-UCD1'dir; merkezi bölgesindeki yıldızlar, Samanyolu'nda Dünya'nın bölgesindeki yıldızlardan 25 kat daha yoğun bir şekilde bulunmaktadır.[30][31] M59-UCD3, yaklaşık 20 parseklik yarı ışık yarıçapı (rh) ile M60-UCD1 ile yaklaşık olarak aynı büyüklüktedir, ancak yaklaşık -14,6'lık mutlak görsel büyüklüğü ile %40 daha parlaktır. Bu da M59-UCD3'ü bilinen en yoğun galaksi yapmaktadır.[32] Yıldız yörünge hızlarına dayanarak, Başak Kümesi'ndeki iki UCD'nin galaksilerin kütlelerinin %13 ve %18'i ağırlığında süper kütleli kara deliklere sahip olduğu iddia edilmektedir.[33]

Kısmi liste

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a European Southern Observatory (3 Mayıs 2000). "Unveiling the Secret of a Virgo Dwarf Galaxy". eso.org/public. 9 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2010. 
  2. ^ "Large and Small Magellanic Clouds shine in southern skies". earthsky.org (İngilizce). 3 Ekim 2023. 21 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  3. ^ "New Recipe For Dwarf Galaxies: Start With Leftover Gas". ScienceDaily (İngilizce). 1 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  4. ^ R. Jay Gabany ve D. Martinez-Delgado (10 Eylül 2010). "Pictures: New Proof Spiral Galaxies Eat, Digest Dwarfs". National Geographic. 21 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  5. ^ Metz, Manuel; Kroupa, Pavel (21 Mart 2007). "Dwarf spheroidal satellites: are they of tidal origin?". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society (İngilizce). 376 (1): 387-392. doi:10.1111/j.1365-2966.2007.11438.x. 11 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  6. ^ "New Recipe for Dwarf Galaxies: Start with Leftover | Newswise". www.newswise.com (İngilizce). 10 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  7. ^ "Earliest galaxies found 'on our cosmic doorstep'" (İngilizce). 16 Ağustos 2018. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  8. ^ Noyola, Eva; Gebhardt, Karl; Bergmann, Marcel (2008). "Gemini andHubble Space TelescopeEvidence for an Intermediate‐Mass Black Hole in ω Centauri". The Astrophysical Journal. 676 (2): 1008-1015. doi:10.1086/529002. ISSN 0004-637X. 
  9. ^ J. M. Schombert, R. A. Pildis, J. A. Eder, A. Oelmer, Jr. (1995). "Dwarf Spirals". Astronomical Journal. Cilt 110. ss. 2067-2074. Bibcode:1995AJ....110.2067S. doi:10.1086/117669. 
  10. ^ "An intriguing young-looking dwarf galaxy". ESA/Hubble. 16 Mart 2015. 8 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2015. 
  11. ^ "WISE Discovers Baby Galaxies in the Nearby Universe". WISE. 2 Eylül 2011. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011. 
  12. ^ López-Sánchez, Á. R.; Koribalski, B.; van Eymeren, J.; Esteban, C.; Popping, A.; Hibbard, J. (2010). "The environment of nearby Blue Compact Dwarf Galaxies". ASP Conference Series. 421: 65. arXiv:0909.5500 $2. Bibcode:2010ASPC..421...65L. 
  13. ^ Papaderos, P. (7 Mayıs 2010). "Blue Compact Dwarf Galaxies" (PDF). Centro de Astrofísica da Universidade do Porto. 28 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  14. ^ Noeske, K.; Papaderos, P.; Cairos, L. M. (2003). "New insights to the photometric structure of Blue Compact Dwarf Galaxies from deep Near-Infrared Studies" (PDF). Göttingen Observatory. 15 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  15. ^ Meurer, G. R.; Mackie, G.; Carignan, C. (1994). "Optical observations of NGC 2915: A nearby blue compact dwarf galaxy". The Astronomical Journal. 107 (6): 2021–2035. Bibcode:1994AJ....107.2021M. doi:10.1086/117013. 
  16. ^ Simon, Joshua D. (18 Ağustos 2019). "The Faintest Dwarf Galaxies". Annual Review of Astronomy and Astrophysics (İngilizce). 57 (1): 375-415. arXiv:1901.05465 $2. Bibcode:2019ARA&A..57..375S. doi:10.1146/annurev-astro-091918-104453. ISSN 0066-4146. 21 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  17. ^ Willman, Beth; Dalcanton, Julianne J.; Martinez-Delgado, David; West, Andrew A.; Blanton, Michael R.; Hogg, David W.; Barentine, J. C.; Brewington, Howard J.; Harvanek, Michael; Kleinman, S. J.; Krzesinski, Jurek (20 Haziran 2005). "A New Milky Way Dwarf Galaxy in Ursa Major". The Astrophysical Journal (İngilizce). 626 (2): L85-L88. arXiv:astro-ph/0503552 $2. Bibcode:2005ApJ...626L..85W. doi:10.1086/431760. ISSN 0004-637X. 13 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  18. ^ Willman, Beth; Blanton, Michael R.; West, Andrew A.; Dalcanton, Julianne J.; Hogg, David W.; Schneider, Donald P.; Wherry, Nicholas; Yanny, Brian; Brinkmann, Jon (June 2005). "A New Milky Way Companion: Unusual Globular Cluster or Extreme Dwarf Satellite?". The Astronomical Journal (İngilizce). 129 (6): 2692-2700. arXiv:astro-ph/0410416 $2. Bibcode:2005AJ....129.2692W. doi:10.1086/430214. ISSN 0004-6256. 10 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  19. ^ Bovill, Mia S.; Ricotti, Massimo (10 Mart 2009). "Pre-Reionization Fossils, Ultra-Faint Dwarfs, and the Missing Galactic Satellite Problem". The Astrophysical Journal. 693 (2): 1859-1870. arXiv:0806.2340 $2. Bibcode:2009ApJ...693.1859B. doi:10.1088/0004-637X/693/2/1859. ISSN 0004-637X. 4 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  20. ^ Benitez-Llambay, Alejandro; Fumagalli, Michele (1 Kasım 2021). "The Tail of Late-forming Dwarf Galaxies in ΛCDM". The Astrophysical Journal Letters. 921 (1): L9. arXiv:2110.08279 $2. Bibcode:2021ApJ...921L...9B. doi:10.3847/2041-8213/ac3006. ISSN 2041-8205. 
  21. ^ Hilker, M.; Infante, L.; Vieira, G.; Kissler-Patig, M.; Richtler, T. (1999). "The central region of the Fornax cluster. II. Spectroscopy and radial velocities of member and background galaxies". Astronomy and Astrophysics Supplement. 134: 75-86. arXiv:astro-ph/9807144 $2. Bibcode:1999A&AS..134...75H. doi:10.1051/aas:1999434. 
  22. ^ Drinkwater, M. J.; Jones, J. B.; Gregg, M. D.; Phillipps, S. (2000). "Compact Stellar Systems in the Fornax Cluster: Super-massive Star Clusters or Extremely Compact Dwarf Galaxies?". Publications of the Astronomical Society of Australia. 17 (3): 227-233. arXiv:astro-ph/0002003 $2. Bibcode:2000PASA...17..227D. doi:10.1071/AS00034. 
  23. ^ Smith, Deborah (29 Mayıs 2003). "Star search finds millions masquerading as one". Sydney Morning Herald. s. 5. ISSN 0312-6315. 
  24. ^ Anglo-Australian Observatory Astronomers discover dozens of mini-galaxies 27 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 0100 AEST Friday 2 April 2004.
  25. ^ Stelios Kazantzidis; Ben Moore; Lucio Mayer (2004). "Galaxies and Overmerging: What Does it Take to Destroy a Satellite Galaxy?". ASP Conference Series. 327: 155. arXiv:astro-ph/0307362 $2. Bibcode:2004ASPC..327..155K. 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  26. ^ Mieske; Infante; Benitez; Coe; Blakeslee; Zekser; Ford; Broadhurst; Illingworth; Hartig, G. F.; Clampin, M.; Ardila, D. R.; Bartko, F.; Bouwens, R. J.; Brown, R. A.; Burrows, C. J.; Cheng, E. S.; Cross, N. J. G.; Feldman, P. D.; Franx, M.; Golimowski, D. A.; Goto, T.; Gronwall, C.; Holden, B.; Homeier, N.; Kimble, R. A.; Krist, J. E.; Lesser, M. P.; Martel, A. R.; Menanteau, F. (2004). "Ultra Compact Dwarf galaxies in Abell 1689: a photometric study with the ACS". The Astronomical Journal. 128 (4): 1529-1540. arXiv:astro-ph/0406613 $2. Bibcode:2004AJ....128.1529M. doi:10.1086/423701. 
  27. ^ "The Next Generation Virgo Cluster Survey" (PDF). 7 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Ağustos 2023. 
  28. ^ Zhang, Hong-Xin (March 2015). "The Next Generation Virgo Cluster Survey. VI: The Kinematics of Ultracompact Dwarfs and Globular Clusters in M87". Astrophysical Journal. 802 (1): 30. arXiv:1501.03167 $2. Bibcode:2015ApJ...802...30Z. doi:10.1088/0004-637X/802/1/30. 
  29. ^ Liu, Chengze (November 2015). "The Next Generation Virgo Cluster Survey. X: Properties of Ultracompact Dwarfs in The M87, M49 and M60 Regions". Astrophysical Journal. 812 (1): 34. arXiv:1508.07334 $2. Bibcode:2015ApJ...812...34L. doi:10.1088/0004-637X/812/1/34. 
  30. ^ Strader, Jay; Seth, Anil C.; Forbes, Duncan A.; Fabbiano, Giuseppina; Romanowsky, Aaron J.; Brodie, Jean P.; Conroy, Charlie; Caldwell, Nelson; Pota, Vincenzo; Usher, Christopher; Arnold, Jacob A. (August 2013). "The Densest Galaxy". Astrophysical Journal Letters. 775 (1): L6. arXiv:1307.7707 $2. Bibcode:2013ApJ...775L...6S. doi:10.1088/2041-8205/775/1/L6. 
  31. ^ "Evidence for densest galaxy in nearby universe". Phys.org (Omicron Technology Ltd). 24 Eylül 2013. 27 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2013. What makes M60-UCD1 so remarkable is that about half of this mass is found within a radius of only about 80 light years. The density of stars is about 15,000 times greater—meaning the stars are about 25 times closer to each other—than in Earth's region of the Milky Way galaxy. 
  32. ^ Sandoval, Michael A.; Vo, Richard P.; Romanowsky, Aaron J.; Strader, Jay; Choi, Jieun; Jennings, Zachary G.; Conroy, Charlie; Brodie, Jean P.; Foster, Caroline; Villaume, Alexa; Norris, Mark A.; Janz, Joachim; Forbes, Duncan A. (23 Temmuz 2015). "Hiding in Plain Sight: Record-breaking Compact Stellar Systems in the Sloan Digital Sky Survey". The Astrophysical Journal. 808 (1): L32. arXiv:1506.08828 $2. Bibcode:2015ApJ...808L..32S. doi:10.1088/2041-8205/808/1/L32. 
  33. ^ Ahn, C. P.; Seth, A. C.; den Brok, M.; Strader, J.; Baumgardt, H.; van den Bosch, R.; Chilingarian, I.; Frank, M.; Hilker, M.; McDermid, R.; Mieske, S.; Romanowsky, A. J.; Spitler, L.; Brodie, J.; Neumayer, N.; Walsh, J. L. (2017). "Detection of Supermassive Black Holes in Two Virgo Ultracompact Dwarf Galaxies". Astrophysical Journal. 839 (2): 72. arXiv:1703.09221 $2. Bibcode:2017ApJ...839...72A. doi:10.3847/1538-4357/aa6972. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Cüce galaksi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Cüce_galaksi&oldid=33800608" sayfasından alınmıştır