Akadca
| Akadca | |
|---|---|
| lišānum akkadītum | |
| Bölge | Mezopotamya |
| Etnisite | Akadlar |
| Ölü dil | MÖ 29. 8. yüzyıllar. |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Çivi yazısı |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil | Akkad İmparatorluğu |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | akk |
| ISO 639-3 | akk |
Akadca (Akadca: 𒀝𒅗𒁺𒌑 akkadû, ak-ka-du-u2; logogram: Akadca: 𒌵𒆠 URIKI),[1][2] Doğu Sami dillerine ait Antik Mezopotamya'da, özellikle Asur ve Babil imparatorluklarında kullanılmış ölü dil. Dil, kayda geçmiş ilk Sami dili olup,[3] aslen soysal açıdan akraba olmadığı Sümerce için kullanılmış çivi yazısı ile yazılmıştır. Akadca ismini Akad İmparatorluğu'nun başkenti Akad şehrinden almıştır. Bir izole dil olan Sümerce ve Akadcanın birbirleri üzerindeki karşılıklı etkileşimleri, bu iki dilin bir dil birliği içerisinde sınıflandırılmasına yol açmıştır.[4]
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Akadca, diğer Sami dilleri ile birlikte Afrika ve Orta Doğu'ya yayılmış Afro-Asya dil ailesi içerisinde değerlendirilir. Yakın Doğu'daki Sami dilleri içerisinde Ebla diliyle beraber Doğu Sami dilleri alt grubunu oluşturur. Bu grup Kuzeybatı ve Güney Sami dillerinden, yüklem-özne-nesne veya özne-yüklem-nesne yerine özne-nesne-yüklem sırası göstermesi yönünden ayrıdır. Bu özelliğin bu grupta Sümerce etkisiyle geliştiği düşünülmektedir.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Akadca yer isimleri, Sümer metinlerinde ilk olarak MÖ 3. binyılın ortalarında tespit edilmiştir.[5] MÖ 25. ve 26. yüzyıllarda tamamen Akadca yazılmış metinler üretilmeye başlanmıştır. MÖ 10. yüzyılda ise dil, Babil ve Asur bölgelerinde Babil ve Asur Akadcası olmak üzere 2 değişkeye ayrılmıştır. Keşfedilmiş çoğu Akadca metin Yakın Doğu'da Demir Çağı'na düşen bu dönemde üretilmiş olup, dinî, hukukî, resmî ve askerî pek çok dokümanı içermektedir. Dil, Bronz Çağı Çöküşü'ne kadar Yakın Doğu'da lingua franca statüsüne sahip olmuştur.
Dilin soyunun tükenmeye başlaması, Demir Çağı'na düşen Yeni Asur İmparatorluğu döneminde meydana gelmiştir. MÖ 8. yüzyıldan başlayarak imparatorlukta Aramicenin en eski formu olan Eski Aramice yaygınlaşmaya başlamıştır. Helenistik Dönem'de dil, Asur ve Babil bölgelerindeki tapınaklarda çalışan rahipler ve akademisyenlerin kullanımı ile sınırlı kalmış, keşfedilmiş son Akadca metin MS 1. yüzyıla tarihlenmiştir.[6] Modern dillerden Sâbiîce ve Süryanice (Yeni Aramice), Kuzeybatı Sami dilleri olmalarına rağmen Akadca söz varlığı ve dilbilgisi ihtiva etmektedir.[7]
Morfoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Ünsüz kökler
[değiştir | kaynağı değiştir]Akad dilinin köklerinin çoğu üç ünsüzden (kökler olarak adlandırılır) oluşur, ancak bazı kökler dört ünsüzden (sözde dörtlüler) oluşur. Kökler bazen transkripsiyonda büyük harflerle temsil edilir, örneğin PRS (karar vermek). Bu köklerin arasına ve çevresine, kelime oluşturma veya gramer işlevleri olan çeşitli ekler, son ekler ve önekler eklenir. Ortaya çıkan ünsüz-ünlü deseni, kökün asıl anlamını farklılaştırır. Ayrıca, transkripsiyonda (ve bazen çivi yazısının kendisinde) çift ünsüzle temsil edilen orta kök çiftlenebilir.
ʔ, w, j ve n ünsüzleri "zayıf kökler" olarak adlandırılır ve bu kökleri içeren kökler düzensiz formlara yol açar.
Hal, sayı ve cinsiyet
[değiştir | kaynağı değiştir]Resmi olarak, Akadca'da üç sayı (tekil, ikili ve çoğul) ve üç durum (yalın, belirtme, tamlayan) vardır. Bununla birlikte, dilin daha önceki aşamalarında bile ikili sayı körelmiştir ve kullanımı büyük ölçüde doğal çiftlerle (gözler, kulaklar vb.) sınırlıdır ve sıfatlar ikili sayıda asla bulunmaz. İkili ve çoğulda, belirtme ve tamlayan hali tek bir yalın dışı halde(oblique case) birleşmiştir.
Akadca, Arapçadan farklı olarak, yalnızca çoğul bir sonla oluşturulmuş "ses" çoğullarına sahiptir; kırık çoğullar kelime kökü değiştirilerek oluşturulmaz. Tüm Sami dillerinde olduğu gibi, bazı eril isimler prototip olarak dişil çoğul eki (-āt) alır.
šarrum (kral) ve šarratum (kraliçe) isimleri ve dannum (güçlü) sıfatı, Akadcanın hal sistemini açıklamaya hizmet edecektir.
| isim | sıfat | |||
|---|---|---|---|---|
| eril | dişil | eril | dişil | |
| yalın hal tekil | šarr-um | šarr-at-um | dann-um | dann-at-um |
| tamlayan tekil | šarr-im | šarr-at-im | dann-im | dann-at-im |
| belirtme tekil | šarr-am | šarr-at-am | dann-am | dann-at-am |
| yalın ikili | šarr-ān | šarr-at-ān | ||
| yalın dışı (oblique) ikili1 | šarr-īn | šarr-at-īn | ||
| yalın hal çoğul | šarr-ū | šarr-āt-um | dann-ūt-um | dann-āt-um |
| yalın dışı(oblique) çoğul | šarr-ī | šarr-āt-im | dann-ūt-im | dann-āt-im |
1 Yalın dışı durum belirtme halini ve tamlayan halini içerir.
Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı gibi, sıfat ve isim ekleri yalnızca eril çoğulda farklılık gösterir. Başta coğrafyaya gönderme yapanlar olmak üzere belirli isimler, tekilde -um ile biten bir bulunma eki oluşturabilir ve ortaya çıkan biçimler zarf görevi görür. Bu formlar genellikle üretken değildir, ancak Neo-Babilce'de um eki ina edatıyla birkaç yapının yerini alır.
Akkadcanın sonraki aşamalarında, buluma hali dışında çoğu durum ekinin sonunda meydana gelen mimleme (ikili yapı sonundaki -n) ve nunlama (ikili yapı sonundaki -n) ortadan kalktı. Daha sonra, eril isimlerin yalın ve belirtme halleri tekilleri -u''ya dönüştü ve Neo-Babilce'de çoğu kelime sonundaki kısa ünlüler düştü. Sonuç olarak, eril çoğul isimler dışındaki tüm biçimlerde hal eki farklılaşması ortadan kalktı. Bununla birlikte, birçok metin, genellikle düzensiz ve yanlış olmasına rağmen, hal eklerini yazma uygulamasını sürdürdü. Bu dönem boyunca en önemli iletişim dili, hal eki ayrımından yoksun olan Aramice olduğundan, Akadca'nın hal sisteminin kaybolmasının fonolojik olduğu kadar alansal bir fenomen olması da mümkündür.
Zamirler
[değiştir | kaynağı değiştir]Kişi Zamirleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bağımsız kişi zamirleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Akadca'da bağımsız kişi zamirleri şu şekildedir:
| yalın | yalın dışı (oblique) | yönelme | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| kişi | tekil | çoğul | tekil | çoğul | tekil | çoğul | |
| 1. | anāku "ben" | nīnu "biz" | yâti | niāti | yâšim | niāšim | |
| 2. | eril | atta "sen" | attunu "siz" | kâti (kâta) | kunūti | kâšim | kunūšim |
| dişil | atti "sen" | attina "siz" | kâti | kināti | kâšim | kināšim | |
| 3. | eril | šū "o" | šunu "onlar" | šātilu (šātilu) | šunūti | šuāšim (šāšim) | šunūšim |
| dişil | šī "o" | šina "onlar" | šiāti (šuāti, šâti) | šināti | šiāšim (šâšim) | šināšim | |
Ek Zamirleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Ek(edat) zamirleri (tamlayan, belirtme ve yönelme eklerini karşılayan) aşağıdaki gibidir:
| Genitive | Accusative | Dative | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| kişi | tekil | çoğul | tekil | çoğul | tekil | çoğul | |
| 1. | -i, -ya | -ni | -ni | -niāti | -am/-nim | -niāšim | |
| 2. | eril | -ka | -kunu | -ka | -kunūti | -kum | -kunūšim |
| dişil | -ki | -kina | -ki | -kināti | -kim | -kināšim | |
| 3. | eril | -šu | -šunu | -šu | -šunūti | -šum | -šunūšim |
| dişil | -ša | -šina | -ši | -šināti | -šim | -šināšim | |
İşaret zamirleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Akadcadaki işaret zamirleri, Batı Sami dilindeki zamir türünden farklıdır. Aşağıdaki tablolar, Akadca işaret zamirlerini yakın ve uzak gösterimlerine göre göstermektedir:
| hal | eril | dişil | |
|---|---|---|---|
| tekil | yalın | annûm | annītum |
| belirtme | anniam | annītam | |
| tamlayan | annîm | annītim | |
| çoğul | yalın | annûtum | anniātum |
| belirtme/tamlayan | annûtim | anniātim | |
| hal | eril | dişil | |
|---|---|---|---|
| tekil | yalın | ullûm | ullītum |
| belirtme | ulliam | ullītam | |
| tamlayan | ullîm | ullītim | |
| çoğul | yalın | ullûtum | ulliātum |
| belirtme/tamlayan | ullûtim | ulliātim | |
İlgi zamirleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Akadca'daki ilgi zamirleri aşağıdaki tablodaki gibidir:
| yalın | belirtme | tamlayan | ||
|---|---|---|---|---|
| tekil | eril | šu | ša | ši |
| dişil | šāt | šāti | ||
| ikili | šā | |||
| çoğul | eril | šūt | ||
| dişi | šāt | |||
Çoğul ilgi zamirlerinden farklı olarak, Akadcadaki tekil ilgi zamirleri hal eklerinin tümünde çekim gösterir. Bununla birlikte, yalnızca ša formu (başlangıçta tekil eril belirtme) hayatta kalmıştır, diğer formlar ise zamanla kaybolmuştur.
Soru zamirleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Aşağıdaki tablo Akadca'da soru zamirlerinin kullanımını göstermektedir:
| Akadca | İngilizce |
|---|---|
| mannum | kim? |
| mīnum, minûm | ne? |
| ayyum | hangisi? |
Edatlar.
[değiştir | kaynağı değiştir]Akkad dili, esas olarak tek kelimeden oluşan edatlara sahiptir. Örneğin: ina (içinde, üzerinde, dışarı, aracılığıyla, altında), ana (-a/-e, için, -den sonra, yaklaşık), adi (-a/-e), aššum (nedeniyle), eli (yukarı, üzerinden), ištu/ultu (nın/-nin, beri), mala (uygun olarak), itti (ayrıca, ile). Bununla birlikte, ina ve ana ile oluşturulmuş bazı bileşik edatlar vardır : ina balu (-sız/-siz), ana ṣēr (kadar), ana maḫar (ieriye) Edatın karmaşıklığından bağımsız olarak, edattan sonraki isim her zaman tamlayan eki durumundadır.
Sözdizimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ad öbekleri
Sıfatlar, ilgi tümceleri ve apozisyonlar isimden önce gelir. Sayılar sayılan isimden önce gelir. Aşağıdaki tabloda erbēt šarrū dannūtum ša ālam īpušū abūya 'şehri inşa eden dört güçlü kral benim babalarımdır' ad öbeği analiz edilmektedir:
| sözcük | anlam | analiz | ad öbeği par.ası |
|---|---|---|---|
| erbēt | dört | eril (cinsiyet ayrımı) | sayı |
| šarr-ū | kral | yalın hal çoğul | isim (özne) |
| dann-ūtum | güçlü | yalın hal eril çoğul | sıfat |
| ša | (ilgi tümcesi) | ilgi zamiri | sıfat tümceciği |
| āl-am | şehir | belirtme hali tekil | |
| īpuš-ū | inşa etti | 3 kişi eril çoğul | |
| ab-ū-ya | babalarım | eril çoğul + iyelik zamiri | koşuntu(appositon) |
Cümle sözdizimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Akadca cümle düzeni Özne+Nesne+Fiil (SOV) şeklindeydi ve bu da onu Arapça ve İncil İbranicesi gibi tipik olarak bir fiil-özne-nesne (VSO) kelime düzenine sahip olan diğer birçok eski Sami dilinden ayırmaktadır. (Etiyopya'daki modern Güney Sami dillerinde de SOV düzeni vardır, ancak bunlar tarihsel zamanlar içinde klasik fiil-özne-nesne (VSO) dili Ge'ez'den gelişmiştir.) Bu sözcük düzeninin SOV dili olan Sümerce etkisinin bir sonucu olduğu ileri sürülmüştür. Her iki dili anadili olarak konuşanların en az 500 yıl boyunca tek bir toplum oluşturarak yakın dil teması içinde olduğuna dair kanıtlar vardır. Bu nedenle bir sprachbund oluşmuş olabilir. Orijinal bir VSO veya SVO sıralamasına dair daha fazla kanıt, fiile doğrudan ve dolaylı nesne zamirlerinin eklenmiş olması gerçeğinde bulunabilir. Kelime sırası, muhtemelen Aramice'nin etkisi altında, MÖ 1. bin yılın sonlarından MS 1. binyıla kadar SVO / VSO'ya kaymış görünüyor.
Söz Varlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Akadca kelime dağarcığı çoğunlukla Sami kökenlidir. "Doğu Sami" olarak sınıflandırılmasına rağmen, temel söz dağarcığının birçok unsuruna, ilgili Sami dillerinde belirgin bir paralellik bulmaz. Örneğin: mārum 'oğul' (Sami *bn), qātum 'el' (Sami *yd), šēpum 'ayak' (Sami *rgl), qabûm 'say' (Sami *qwl), izuzzum 'stand' (Sami * qwm), ana 'to, for' (Sami *li).
Sümerce ve Aramice ile yoğun temas nedeniyle, Akadca kelime dağarcığı bu dillerden birçok alıntı kelime içerir. Bununla birlikte, Aramice alıntı kelimeler MÖ 1. binyılın 1. yüzyıllarıyla ve öncelikle Mezopotamya'nın kuzey ve orta kesimlerinde sınırlıyken, Sümerce alıntı kelimeler tüm dil alanına yayılmıştı. Önceki dillerin yanı sıra Hurri, Kassit, Ugaritik ve diğer eski dillerden bazı isimler ödünç alınmıştır. Sami olmayan iki dil olan Sümerce ve Hurrice kelime yapısı bakımından Akadcadan farklı olduğundan, bu dillerden sadece isimler ve bazı sıfatlar (birçok fiil değil) ödünç alınmıştır. Bununla birlikte, her ikisi de Sami dilleri olan Aramice ve Ugaritçe'den bazı fiiller (birçok isimle birlikte) ödünç alınmıştır.
Aşağıdaki tablo Akadca'daki alıntı kelime örneklerini içermektedir:
| Akadca | Anlam | Köken | Köken dildeki sözcük |
|---|---|---|---|
| dûm | tepe | Sümerce | du |
| erēqum | kaçmak | Aramice | ʿRQ (kök) |
| gadalûm | keten giyinmiş | Sümerce | gada lá |
| isinnum | kabaca | Sümerce | ezen |
| kasulatḫum | bakır alet | Hurrice | kasulatḫ- |
| kisallum | mahkeme | Sümerce | kisal |
| laqāḫum | almak | Ugaritce | LQḤ (kök) |
| paraššannum | binicilik techizatı parçası | Hurrice | paraššann- |
| purkullum | taş kesici | Sümerce | bur-gul |
| qaṭālum | öldürmek | Aramice | QṬL (kök) |
| uriḫullum | geleneksel ceza | Hurrice | uriḫull- |
Akkadca, başta Sümerce olmak üzere diğer dillere de ödünç alma kaynağıydı. Bazı örnekler şunlardır: Sümerce da-ri ('kalıcı', Akadca dārum'dan), Sümerce ra gaba ('biniciler, haberci', Akadca rākibum'dan).
Örnek metin
[değiştir | kaynağı değiştir]Aşağıda 7. Hammurabi Kanunu yer almaktadır.[8] Çevrilmiş kelimelerin yanlarına hâl ve cinsiyetleri ile zaman ve şahıs bilgileri eğik olarak eklenmiştir.
| šumma | awīl-um | lū | kasp-am | lū | ḫurāṣ-am | lū | ward-am | lū | amt-am |
| eğer | adam (yalın hâli) | veya | gümüş (belirtme hâli) | veya | altın (belirtme hâli) | veya | köle (eril, belirtme hâli) | veya | köle (dişil, belirtme hâli) |
| lū | alp-am | lū | immer-am | lū | imēr-am | ū lū | mimma šumšu | ina | |
| veya | sığır (belirtme hâli) | veya | koyun (belirtme hâli) | veya | eşek (belirtme hâli) | ve veya | herhangi bir şey | -den/-dan | |
| qāt | mār | awīl-im | ū lū | warad | awīl-im | balum | šīb-ī | u | |
| el (status constructus) | oğul (status constructus) | adam (âidiyet/genitif hâli) | ve veya | köle (status constructus) | adam (âidiyet/genitif hâli) | olmadan | tanık (çoğul, âidiyet/genitif hâli) | ve | |
| riks-ātim | i-štâm-Ø | ū lū | ana | maṣṣārūt-im | i-mḫur-Ø | ||||
| sözleşme (çoğul, âidiyet/genitif hâli) | satın almak (3. tekil şahıs, perfect zaman) | ve veya | için | koruma (âidiyet/genitif hâli) | teslim almak (3.tekil şahıs, preteritum zaman) | ||||
| awīl-um | šū | šarrāq | i-ddâk | ||||||
| adam (yalın hâl) | o (eril, 3. tekil şahıs) | hırsız (status absolutus) | öldürmek (3. tekil şahıs, edilgen, şimdiki zaman) | ||||||
Çeviri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir kimse, tanık ya da yazılı bir anlaşma yokken başka bir adamın oğlundan ya da kölesinden gümüş ya da altın, erkek ya da kadın köle, öküz ya da koyun, eşek ya da başka bir şey satın alırsa ya da ücretini ödeyerek kiralarsa hırsız addolunur ve ölümle cezalandırılır. [8][9]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ John Huehnergard & Christopher Woods, "Akkadian and Eblaite", The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages. Ed. Roger D. Woodard (2004, Cambridge) Pages 218-280
- ^ Black, Jeremy A.; George, Andrew; Postgate, J. N. (1 Ocak 2000). A Concise Dictionary of Akkadian. Otto Harrassowitz Verlag. s. 10. ISBN 9783447042642. 15 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020.
- ^ John Huehnergard and Christopher Woods, "Akkadian and Eblaite", in Roger D. Woodard, ed., The Ancient Languages of Mesopotamia, Egypt and Aksum, Cambridge University Press, 2008, p.83
- ^ Deutscher, Guy (2007). Syntactic Change in Akkadian: The Evolution of Sentential Complementation. Oxford University Press US. ss. 20-21. ISBN 978-0-19-953222-3.
- ^ [1] 31 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Andrew George, "Babylonian and Assyrian: A History of Akkadian", In: Postgate, J. N., (ed.), Languages of Iraq, Ancient and Modern. London: British School of Archaeology in Iraq, pp. 37.
- ^ Geller, Markham Judah (1997). "The Last Wedge". Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. 87 (1): 43-95. doi:10.1515/zava.1997.87.1.43.
- ^ Müller-Kessler, Christa (20 Temmuz 2009). "Mandaeans v. Mandaic Language". Encyclopædia Iranica (online 2012 bas.). Zeitschrift für Assyriologie und vorderasitische Archäologie 86 (1997): 43–95.
- ^ a b THE CODE OF HAMMURABI KING OF BABYLON ABOUT 2250 B.C. (PDF). Robert Francis Harper (İngilizce). The University of Chicago Press. 1904. ss. 12-13. 19 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020.
- ^ "Babil Hukuku Ve Hamurabi Kanunları" (PDF). Tahsin Saygılı. Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Dergisi. 16 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
