Sâbit bin Kurre

Sabit bin Kurre (Arapça: ثابت بن قرّة, d. 821, Harran - ö. 901 Bağdat), Arap Matematikçi, astronomi, mekanik ve tıp bilgini. Tam adı: Ebûl Hasen Sabit bin Kurre bin Zehrûn es-Sâbî el-Harrani'dir.

Çok sayıda alim yetiştirmiş bir ailenin çocuğu olarak Harran'da doğmuştur. İslam matematiği'nin oluşum dönemine katkıda bulunan Harran'lı matematikçilerin başında yer alır.İslâm matematiğinin oluşum dönemine katkıda bulunan Harranlı matematikçilerin başında gelmektedir. Çok sayıda âlim yetiştirmiş bir aileye mensuptur. Gençliğinde sarraflık yaptığı nakledilir. Felsefe konularında serbest düşünceleri yüzünden şehrin Sâbiî halkı ile anlaşmazlığa düşünce yargılandı ve görüşlerinden vazgeçmek zorunda kaldı. Ardından Dârâ yakınındaki Kefertûsâ kasabasına çekilip takipten kurtuldu. Rivayete göre, Bizans’tan Bağdat’a dönerken Sâbit b. Kurre ile karşılaşan Ebû Ca‘fer Muhammed b. Mûsâ b. Şâkir, Sâbit’in matematikteki yeteneğini ve dille ilgili bilgisini farkederek onu Halife Mu‘tazıd-Billâh’a tavsiye etmek üzere beraberinde götürdü. Bazı kaynaklara göre Sâbit, Bağdat’ta Muhammed b. Mûsâ’dan ders almış, matematik, astronomi ve fizik ilimleri tahsil etmiş, daha sonra halifeye takdim edilerek saray astronomları arasında yer almıştır.Sâbit Süryânîce ve Grekçe bilmekteydi. Kadrî Hâfız Tûkān, İbrânîce de bildiğini söylemektedir (Türâs̱ü’l-ʿArabi’l-ʿilmî, s. 196). Sâbit b. Kurre, Bağdat’ta felsefî ilimlerle uğraşma imkânı buldu. Grek matematikçilerinin eserlerini Arapça’ya çevirerek şerhetti. Matematik ve astronomi alanında eserler yazdı ve hekimlikle meşgul oldu. Ayrıca kendisinden önce tercüme edilen bazı eserleri tashih etti. 26 Safer 288’de (19 Şubat 901) Bağdat’ta öldü.

Sâbit b. Kurre felsefe, matematik, astronomi, tıp ve tabii bilimler alanında tercüme ve telif eserleriyle ilme katkıda bulunmuştur. Sâlih Zeki’nin tesbitine göre Sâbit’in bu alanlarda 150’ye yakın eseri mevcuttur (Âsâr-ı Bâkıye, I, 159). Ayrıca Huneyn b. İshak ile beraber İslâm medeniyetindeki en büyük iki mütercimden biri kabul edilmektedir. Kâtib Çelebi, Sâbit b. Kurre’nin tercümeleri olmasaydı hiç kimsenin hikmete dair Yunanca kitaplardan faydalanamayacağının söylendiğini, nitekim onun tercüme etmediği kitapların öylece kaldığını belirtir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1594). Sabit bin Kurre felsefe, astronomi, tıp ve matematik alanında 150'ye yakın eseri mevcuttur.Eserleri. Sâbit b. Kurre’nin eserlerinin tam bir dökümünü yapmak zordur. Bunların önemli bir kısmı neşredilmiş; Rusça, Almanca, Fransızca ile diğer Batı dillerine tercümeleri yapılmıştır. Sâbit’in pek çok Yunanca matematik eserini, özellikle Archimedes’in bütün eserleriyle Pergeli Apollonios’un Konikler’ini Arapça’ya çevirdiği, Öklid’in el-Uṣûl’ü ile Batlamyus’un el-Mecisṭî’sini şerhettiği bilinmektedir. Metinde atıf yapılan eserleri dışında yaygın kullanılan bazı çalışmaları şunlardır: 1. Kitâbül’Mefrûżât. Sâbit, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin tahrir ederek mutavassitâtına eklediği bu eserinde otuz altı geometri ve geometrik cebir önermesi yanında on iki inşâî geometri problemiyle çözümü quadratik bir denkleme eşit bir geometri sorusunu çözer (Nasîrüddîn-i Tûsî, Mecmûʿu’r-resâʾil, Haydarâbâd 1940 içinde). 2. Kitâb fî misâḥati’l-eşkâli’l-müsaṭṭaḥa ve’l-mücesseme. Bu eserde düzlem ve cisimlerin alan ve hacimlerine ilişkin formüller yer alır. 3. Kitâb ilâ İbn Vehb fi’t-teʾettî li’stiḫrâci ʿameli’l-mesâʾili’l-hendesiyye. Bu eserinde geometri problemlerini inşa, ölçme ve ispat biçiminde üç yöntemle çözer. 4. Risâle fi’l-ḥücceti’l-mensûbe ilâ Suḳrâṭ fi’l-murabbaʿ ve ḳuṭrihî (nşr. Aydın Sayılı, “Sâbit İbn Kurra’nın Pitagor Teoremini Temini”, Belleten, XXII/88, 1958, s. 527-549). Bu çalışmada Pisagor teoremi diye bilinen dik açılı bir üçgende iki dik kenarla hipotenüs arasındaki ilişkinin ele alındığı teoremin üç farklı ispatı verilir; ayrıca bu teoreme ilişkin ispat genelleştirilir. 5. eẕ-Ẕaḫîre fî ʿilmi’ṭ-ṭıb. Otuz bir bölümden (makale) oluşan eserde hıfzıssıhha hakkında genel bilgiler verilmekte, değişik organlarla ilgili hastalıklar ve çareleri ele alınmaktadır (nşr. Corcî Subhî, Kahire 1928; nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut 1419/1998; eserlerinin listesi, neşirleri ve üzerlerinde yapılan çalışmalar için bk. Sezgin, III, 260-263, 377; V, 264-272, 402; VI, 163-170; VII, 151-152, 268-270, 404-405; DSB, XIII, 292-295; Rosenfeld – İhsanoğlu, s. 48-56; matematiğe dair eserlerinin dökümü için bk. Ebü’l-Kāsım Kurbânî, s. 204-210). Francis J. Carmody, Sâbit’in astronomiye dair eserlerinin Latince tercümeleri üzerine bir çalışma yapmış (The Astronomical Works of Thabit b. Qurra, Berkeley 1941, 1960), Régis Morelon da astronomiyle ilgili dokuz Arapça risâlesini Fransızca tercüme ve açıklamalarıyla birlikte neşretmiştir (Thābit Ibn Qurra, Oeuvres d’astronomie, Paris 1987).

Kaynakça

İbn Cülcül, Ṭabaḳātü’l-eṭıbbâʾ (nşr. Fuâd Seyyid), Beyrut 1405/1985, s. 75; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (nşr. Nâhid Abbas Osman), Devha 1985, s. 548-550; Bîrûnî, Taḥdîdü nihâyâti’l-emâkin (nşr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî), Ankara 1962, s. 27, 72, 203; Sâid el-Endelüsî, Ṭabaḳātü’l-ümem, s. 41, 42; İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 295-300, 307; İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 42-43, 80-85, 130-133, 300-304; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 313-315; Taşköprizâde, Miftâḥu’s-saʿâde, I, 270, 374; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1594; Suter, Die Mathematiker, s. 34-38, 51-52, 53-54; Sâlih Zeki, Âsâr-ı Bâkıye, İstanbul 1329, I, 157-159; D. E. Smith, History of Mathematics, New York 1953, II, 685; Sarton, Introduction, I, 599-600, 631-632, 641; Kadrî Hâfız Tûkān, Türâs̱ü’l-ʿArabi’l-ʿilmî fi’r-riyâżiyyât ve’l-felek, Beyrut, ts. (Dârü’ş-şark), s. 195-205; Sezgin, GAS, III, 260-263, 377; IV, 163-170, 193-195; V, 264-272, 291, 292-295, 402; VI, 151-152, 163-170, 269-270, 274-275, 329-339; VII, 151-152, 268-270, 404-405; B. A. Rosenfeld – A. T. Grigorian, “Thabit b. Qurra”, DSB, XIII, 288-295; Aydın Sayılı, Abdülhamid İbn Türk’ün Katışık Denklemlerde Mantıkî Zaruretler Adlı Yazısı ve Zamanın Cebri, Ankara 1985, s. 74; Naẓariyyetü’l-mütevâziyyât fi’l-hendeseti’l-İslâmiyye (nşr. Halîl Çâvîş), Tunus 1988, s. 58-84; B. A. Rosenfeld – A. P. Youschkevitch, Naẓariyyetü’l-ḫuṭûṭi’l-mütevâziyye fi’l-meṣâdiri’l-ʿArabiyye (trc. Sâmî Şelhûb – Kemâl Necîb Abdurrahman), Halep 1989, s. 58-74; Rüşdî Râşid, Târîḫu’r-riyâżiyyâti’l-ʿArabiyye beyne’l-cebr ve’l-ḥisâb (trc. Hüseyin Zeynüddin), Beyrut 1989, s. 279, 299-346; a.mlf. – R. Morelon, “Thābit b. Ḳurra”, EI2 (İng.), X, 428-429; Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâżîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1365 hş., s. 204-210; Victor J. Katz, A History of Mathematics: An Introduction, New York 1993, s. 233-234, 252-253; Ilias Fernini, A Bibliography of Scholars in Medieval Islam: 150-1000 A.H. (750-1600 A.D.), Abu Dhabi 1998, s. 424-435; B. A. Rosenfeld – Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th-19th c.), Istanbul 2003, s. 48-56; Sonja Brentjes, “The First Perfect Numbers and Three Types of Amicable Numbers in a Manuscript on Elemantary Number Theory by Ibn Fallûs”, Erdem, IV/11, Ankara 1988, s. 467-483 (Türkçe tercümesi: Melek Dosay, s. 485-500); J. Ruska, “Sâbit”, İA, X, 14-15