Falez
Falez, kayaların aşınması ile oluşan yüksek eğimli (genelde >40°, dik hatta negatif eğimli) kıyıdır.[1] Fransızca falaise dik kayalık sahil anlamına gelmektedir. Türkçe coğrafya literatüründe yalıyar da kullanılmaktadır.
Deniz ve göllerin kenarlarında bulunan ve dalga aşındırmasına bağlı olarak meydana gelmiş bulunan dikliklerdir. Bununla birlikte, deniz ve göllerin kenarlarında görülen bütün diklikler dalga aşındırmasına bağlı olarak meydana gelmemişlerdir.[2] Önce su yüzeyine yakın bir tabaka veya çatlakta meydana gelen oyuk, dalganın çarparak yaptığı aşındırma sonucu giderek büyür. Oyuğun üzerinde bulunan kütlelerin de düşmesi sonucu yamaç dikliği kara içlerine doğru geriler.[3]
Falezler tabanlarında dalga erozyonu, su üstünde de yamaç erozyonu süreçleri kontrolünde sürekli olarak gerileyen niteliktedir. Dünya kıyıları 3/4 oranında falezli kıyılardan oluşmaktadır. Falezlerin oluşumu ve tipleri büyük oranda kıyıda yüzlek veren jeolojik formasyonların (yapı ve litoloji) özelliklerine bağlıdır. Bu özellikler kayaların günlenmeye ve erozyona direnciyle ilişkilidir.[1]
Falezli kıyılarda gözlenen kayalar Pre-Kambriyen’den (>500 my) Holosen’e (10 ky) kadar uzanabilir bununla birlikte günümüz falezli kıyıları Geç Pleyistosen ve Holosen dönemlerinde oluşmuşlardır. Birçok falezli kıyı deniz seviyesinin günümüz seviyesine ulaştığı (6000 yıldan) itibaren oluşmuştur.
Formasyon
Kara yüzeyinin su tablasının nispeten dik bir açıyla daldığı kıyı bölgelerinde, deniz dalgalarının aşınması olarak bilinen sahil şeridindeki sürekli hareketi, eğim açısı, falezi oluşturan malzemelerin birleşimi, yataklanması ve sertliği ile erozyon süreçlerinin kendileri gibi çeşitli faktörledir.[4][5] Eğim sürekli olarak aşınır. Falez ayağına saldıran dalgalar, bir çıkıntı üreten sürekli aşınma hareketi ile dalga kesimli bir çentik oluşturur. Bu çıkıntı, falezin kendi ağırlığı altında çökünceye kadar kesildiği için büyür. Çöken enkaz, denizin etkisi ile yavaş yavaş falezin önündeki alandan uzaklaştırılır. Kıyı kayalıkları çöktüğünde kıyı şeridi iç kısımdan uzaklaşıyor. Bunun gerçekleşme hızı, özellikle dalganın gücüne, falezin yüksekliğine, fırtına dalgalanmalarının sıklığına ve anakayanın sertliğine bağlıdır. Almanya'daki Mecklenburg sahili yılda yaklaşık 25 santimetre geri çekilirken, güney İngiltere'nin tebeşir kayalıkları her yıl sadece yaklaşık bir santimetre geri çekilmektedir.
Kayalık falez kıyısı
Kumtaşı, kireçtaşı veya granit gibi erozyona nispeten dirençli olan malzemeden oluşmuş kayalık bir falez kıyısında, falezin önünde düz bir kayalık dalga kesim platformu veya aşınma platformu oluşur. Su tablası seviyesinde ve altında korunan falezin ayağını temsil eder. Kıyıların tektonik bir yükselmesi varsa, bu aşınma platformları, eustatik deniz seviyesi değişiklikleri dikkate alınarak, yükselme miktarının deniz seviyesine göre yüksekliklerinden hesaplanabileceği kıyı terasları oluşturmak için yükseltilebilir. Erozyona oldukça veya hatta çok dirençli olan malzemeden yapılmış falezli bir sahilde, dalga kesimli bir platform yoktur, ancak deniz falezinin önünde bir plaj oluşur. Dalgalar kayalık falez kıyısındaki bir burnun her iki tarafında dar bir noktada çentikler açarsa, doğal kemer oluşabilir.[6] Kıyı şeridi uzaklaştıkça kemer çöktüğünde, dalga kesim platformunda bir yığın geride kalır. Almanya'da en iyi bilinen örnek Heligoland'daki Lange Anna, İngiltere'de ise önde gelen bir örnek Dorset'teki Old Harry Rocks. Ayrıca, kayalık falezli bir sahil dalgası eylemi sahil şeridi geri çekilmesi için tek itici güç değildir. Ana kayanın genel ayrışması neredeyse eşit derecede önemlidir.[7]
Falez çeşitleri
- Sözde (yalancı) Falez: Tektonik hatlara bağlı olarak oluşmuş dalga aşındırması dışında şekillenmiş dikliklere sözde falez veya yalancı falez denilmektedir.
- Ölü Falez: Fırtınalı zamanlarda bile dalgaların erişemediği, yani iyice gerilemiş ve dalga aşındırmasının etkisi dışında kalmış falezler de bulunmaktadır. Bu falezlere ise ölü falez denilmektedir.
- Canlı yalıyar: doğrudan deniz dalgalarının etkisinde kalır. Genellikle, dalgaların alttan oymasıyla bir çentikle aşındırma platformundan ayrılır. Çentiğin üzerindeki şev yerçekimi ve sellenme süreçlerinin etkisiyle biçimlenerek evrim geçirir.
- Dalan yalıyar: arada bir aşındırma platformu olmadan süratle deniz suları altına dalar, bu tür yalıyarlar tektonik kökenli bir sarplığın yakın geçmişte sular altında kalmasıyla oluşur.
- Çift yalıyar: Eteğinde yuvarlanmış ya da kaymış pek büyük yığın, küme, tümsek bulunur.[8]
Falez tipleri
Falezler, yer aldıkları kıyıdaki tabakaların eğim yön ve değerlerinin gösterdikleri farklılıklara bağlı olarak çeşitli görünümde olurlar.
- TİP A: Kıyı platformu hafif eğimli olarak derinleşebilir.
- TİP B: Falez önünde yatay, yataya yakın bir kıyı platformu bulunabilir, bu platform üzerinde dar bir plaj da gelişebilir.
- TİP C: Dalımlı falezlere dik falezin deniz seviyesi altında da yüksek eğimle devam etmesine denilir.[9]
Dalımlı Falezler:Aktif kıyı yükselmesinin (faylanma) gözlendiği yerlerde de gözlenirler. Kıyı Platformu bulunmaz. Oluşumunda çeşitli parametrelerin etkileşimi çok önemlidir. Yapı ve Süreç olarak;
- Yapı: çok dayanıklı ve homojen kayaların aşınması ile oluşurlar.
- Süreç: Çok yüksek dalga enerjisine sahip alanlarda gözlenirler.[1]
Falezli kıyılarda erozyon
- Falezli kıyılarda topuk erozyonu yağışlı ve fırtınalı dönemleri takiben hızlanabilir.
- Kıyı platformlarının (kaya ya da çökel) tahribatı erozyonu hızlandırmaktadır.
- Bu durum yaygın falez üstü yapılaşmaları (kütle hareketleri nedeniyle) tehdit edebilir.
- Böyle durumlarda falezin topuk kısmına bloklar yığılarak ya da mühendislik yapılarıyla (istinat duvarları) geçici olarak çözülebilir.
- Kıyı yapılaşmalarında falez gerileme hızı mutlaka ölçülmelidir.[1]
Diğer işlemler
Dik deniz kayalıklarına da yıkıcı enkaz çığları neden olabilir. Bunlar, Hawaii Adaları ve Cape Verde Adaları gibi okyanus adası volkanlarının batık yanlarında yaygındır.[10][11]
Fotoğraf galerisi
-
Alanya yakınlarından bir falezli kıyı -
Akçakoca falezi -
-
-
Falezli kıyı Portekiz -
Nienhagen , Mecklenburg -
The Twelve Apostles, Australia
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ a b c d Eric Bird, Coastal Geomorphology: An Introduction, 2.Basım, Wiley yayınevi, 2008
- ^ HOŞGÖREN M. Y. (2003) Jeomorfoloji’nin Ana Çizgileri 2 Çantay Kitabevi, 3. Baskı,İstanbul
- ^ Akif Akkuş, Genel Fiziki Coğrafya, 2. basım, Nobel Yayınevi, 2007, s. 88
- ^ Herbert Louis and Klaus Fischer: Allgemeine Geomorphologie, de Gruyter, 4th ed., Berlin 1979, pp. 532-537
- ^ Whittow, John (1984). Dictionary of Physical Geography. London: Penguin, 1984, p. 97. ISBN 0-14-051094-X.
- ^ Hans Georg Wunderlich: Einführung in die Geologie, Band I, Exogene Dynamik, Bibliographisches Institut Mannheim/Wien/Zürich, B.I.-Wissenschaftsverlag, Mannheim, 1968, p. 116 ^
- ^ Herbert Louis and Klaus Fischer: Allgemeine Geomorphologie, de Gruyter, 4th ed., Berlin 1979, pp. 532-537 ^
- ^ Emrullah Güney, Jeomorfoloji, 1. Basım, Tekağaç Eylül Yayıncılık, 2004, s. 317-318
- ^ Robin Davidson-Arnott, Introduction to Coastal Processes and Geomorphology, 1.basım, 2010
- ^ Le Bas, T.P. (2007), "Slope Failures on the Flanks of Southern Cape Verde Islands", in Lykousis, Vasilios (ed.), Submarine mass movements and their consequences: 3rd international symposium, Springer,ISBN 978-1-4020-6511-8
- ^ Mitchell, N. (2003) Susceptibility of mid-ocean ridge volcanic islands and seamounts to large scale landsliding. Journal of Geophysical Research, 108, 1-23.
