Kırım Tatar lehçeleri

Kırım Tatar dili üç lehçeden oluşur. Standart dil, Kıpçak-Cuman kolunun bir parçası olan orta lehçe (bağçasaray, orta yolaq) ile yazılmıştır. Oğuz kolunda yer alan kıyı ağzı (yalıboyu, cenübiy) olarak da bilinen güney ağzı ve Kıpçak dilinde de nogai ağzı (noğay, arazi, şimaliy) olarak da bilinen kuzey ağzı vardır.

Kırım Tatarcası Türk dilleri arasında benzersiz bir konuma sahiptir, çünkü üç "lehçesi" Türkçenin üç farklı (alt) grubuna aittir.^{[kaynak belirtilmeli]} Bu, Kırım Tatarcasının bir bütün olarak sınıflandırılmasını zorlaştırmaktadır.

Güney lehçesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Güney veya kıyı lehçeleri, geleneksel olarak Kırım'ın güney kıyısında yaşayan Yalıboylu ("kıyı sakinleri") tarafından konuşulur. Ağızları Türkçe, Azerice ve Türkmenceyi içeren Türk dillerinin Oğuz grubuna aittir . Bu lehçe en çok Türkçeden etkilenir ve kelime dağarcığının çoğunu paylaşır.^[1]

Kuzey lehçesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuzey, Nogai veya Çöl lehçesi (noğay, çöl, şimaliy; Dobruca'da: tatarşa, noğayşa, tatça) Romanya, Bulgaristan, Türkiye ve diğer ülkelerde Kırım Tatarları tarafından konuşulmaktadır. Nogay etkisi vardır ve hatta bu lehçenin Nogay dilinin^[2] bir parçası olduğunu iddia ediliyor. Ve Kazakça, Karakalpak, Kırgızca ve Nogayca ile ilgili olduğunu söyleyenler vardır. Bu lehçe, Kırım (Nogay) bozkırının eski göçebe sakinleri tarafından konuşulmaktaydı. Kırım'ın Nogayları ile Kafkasya ve Volga'nın Nogaylarının ortak isimleri ve çok yakın akraba dillerine yansıyan Nogai Ordası'ndan ortak kökene sahip oldukları düşünülmektedir. Geçmişte bu lehçeleri konuşanlar kendilerine Qıpçaq adını da vermişlerdir.

Dobruca alfabesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Dobruca'daki Kırım Tatarları bu lehçeyle konuşurlar^[3]^[4]^[5] ve alfabede ise küçük bir değişiklik bulunmakta.^[6]

A a	Â â*	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f
G g	Ğ ğ	H h	I ı	İ i	Ĭ ĭ	J j	K k	L l
M m	N n	Ñ ñ	O o	Ö ö	P p	Q q	R r
S s	Ş ş	T t	U u	Ü ü	V v	W w	Y y	Z z

* Ââ ayrı bir harf olarak tanınmaz. Bir ünsüzün yumuşaklığını ve ardından Aa'yı göstermek için kullanılır.

Kırım Tatar alfabesinde Ĭĭ ve Ww harfleri yoktur. Ancak Dobruca'daki Tatarlar Ĭĭ ve Ww kullanır. Ĭĭ, [ɪ]'yi temsil eder ve Ww, [w]'yi temsil eder. Kırım'da Kırım Tatarları İi'yi [ɪ] ve [i]'yi temsil etmek için kullanır ve Vv hem [w] hem de [v]'yi temsil eder, ancak Dobruca'da İi [i] ve Vv [v]'dir.

Farklı olan[değiştir | kaynağı değiştir]

Kıpçak-Nogay lehçesi olmakla birlikte Kıpçak-Kuman ve Oğuz etkisini de içinde barındırmaktadır. Bu, Kıpçak-Nogay dilinden her değişikliğin bu lehçede bulunmadığı anlamına gelir. Standart lehçeden farklı olanlardan biri harf değişiklikleridir (tüm kelimelerde değil): y→c (yol→col "way"), ç→ş¹ (çay→şay "tee"), f→p¹ (fil→ pil "fil"), u→o¹ (bu→bo "bu")

Değişiklikler çoğunlukla (veya sadece) Dobruca (Romanya ve Bulgaristan ) ve Türkiye'deki Kırım Tatarlarında görülmektedir. Daha fazla Kıpçak-Nogay etkisine sahiptir.

Orta lehçesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta lehçe Kırım Dağları'nda yerleşik Tat Tatarları tarafından konuşulmaktadır (İran dilini konuşan Tat halkıyla karıştırılmamalıdır). Konuşmacıları Kırım Tatarca konuşanların göreceli çoğunluğunu oluşturduğundan, yazı dili orta lehçeye dayanmaktadır.

Standart Kırım Tatarcası ve orta lehçesi Kuman dili olarak sınıflandırılır. Kıpçak dillerinin alt grubu ve en yakın akrabaları Karaçay-Balkar, Karayca, Kırımçak, Kumyk, Urumca ve nesli tükenmiş Kumanlardır . Orta ağız, Kıpçak-Kumanca kökenli olduğu düşünülse de, hem Kuman hem de Oğuz dillerinin unsurlarını birleştirir.

Kuman dili Kırım'a 11. yüzyılda Kumanlar ve Peçenekler'in Kırım'ı ilk Türk istilası ile geldi. Kırım'da gelişen Kuman dilinin Kırım Hanlığı'nın ortak dili olduğu düşünülmektedir.

Kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ National movements and national identity among the Crimean Tatars: (1905-1916). BRILL. 1996. ISBN 9789004105096.
^ "Kirim Çöl Şivesi = Nogayca". 14 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2022.
^ Uyğur, Sinan (2011). Dobruca Tatar Türklerinde abece ve yazım sorunu. Karadeniz Araştırmaları, Yaz 2011, Sayı 30, sayfa: 71-92
^ Önal, Mehmet Naci (1997). Dobruca Rüekleri'nin bilmeceleri 21 Ekim 2012. folklor/edebiyat, 1997, sayı: 10, sayfa: 83-107.
^ Önal, Mehmet Naci (2010). Romanya Dobrucası Tatar halkının sözlü edebiyatları 4 Mart 2016. Problemı Filologii Narodov Povolzvya Sbornuk Smameu, Moskova, sayfa: 204-209.
^ Here is the alphabet shown:https://www.academia.edu/34831410/Dic%C8%9Bionar_T%C4%83tar_Crimean_Rom%C3%A2n_K%C3%AEr%C3%AEm_Tatar%C5%9Fa_Kazak%C5%9Fa_S%C3%B3zl%C3%ADk 26 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] National movements and national identity among the Crimean Tatars: (1905-1916). BRILL. 1996. ISBN 9789004105096.

[2] "Kirim Çöl Şivesi = Nogayca". 14 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2022.

[refSinanuyğur2011-3] Uyğur, Sinan (2011). Dobruca Tatar Türklerinde abece ve yazım sorunu. Karadeniz Araştırmaları, Yaz 2011, Sayı 30, sayfa: 71-92

[4] Önal, Mehmet Naci (1997). Dobruca Rüekleri'nin bilmeceleri 21 Ekim 2012. folklor/edebiyat, 1997, sayı: 10, sayfa: 83-107.

[5] Önal, Mehmet Naci (2010). Romanya Dobrucası Tatar halkının sözlü edebiyatları 4 Mart 2016. Problemı Filologii Narodov Povolzvya Sbornuk Smameu, Moskova, sayfa: 204-209.

[6] Here is the alphabet shown:https://www.academia.edu/34831410/Dic%C8%9Bionar_T%C4%83tar_Crimean_Rom%C3%A2n_K%C3%AEr%C3%AEm_Tatar%C5%9Fa_Kazak%C5%9Fa_S%C3%B3zl%C3%ADk 26 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]