Bolçu Muharebesi
| Bolçu Muharebesi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Taraflar | |||||||||
|
Türgişler Kırgızlar Çikler [1] Tang Hanedanlığı (Destek) |
 İkinci Göktürk Kağanlığı | ||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||
Üç Elik Kağan  Sakal (ölü) Küçlüg Kağan[3] (ölü) Bars Bey[4][5] (ölü) |
Tonyukuk İnel (Küçük Kağan)[6] Kül Tigin Bilge Şad[6] Küli Çor[7] | ||||||||
| Güçler | |||||||||
| 100.000 piyade[8][9] | 20.000[10] | ||||||||
Bolçu Muharebesi, 711'de Göktürk Kağanlığı ile Türgişler öncülüğündeki ittifak kuvvetleri arasında gerçekleşen muharebedir. Muharebe, kesin Göktürk zaferiyle sonuçlanmıştır.[11]
Muharebenin nedeni
[değiştir | kaynağı değiştir]Kapgan Kağan'ın saldırıları ile bunalan Tang Hanedanlığı kendisine yöneltilen bu ağır baskıyı savuşturmak için müttefik aramak zorunda kaldı. Bu amaçla Kırgızları ve Türgişleri ittifaka davet etti. Türgişler, Kırgızlar ve Tang Hanedanlığı, Göktürklere karşı ittifak hazırlığına geçti. Bu durumu, casuslar aracılığıyla öğrenen Tonyukuk, ittifak kuvvetleri saldırmadan önce savaş hazırlıklarına başladı.
Muharebe
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırgızların saf dışı bırakılması
[değiştir | kaynağı değiştir]Tonyukuk önce kuzeydeki komşuları ortadan kaldırmaya karar verdi. Kırgızlar o dönemde Kögmen Ormanı denilen yerde yaşamaktaydılar. Bu ormana giden tek yol Az adlı kavmin ülkesinden geçmekte olan ve Anı Irmağı boyunca uzanan bir at yolu idi. Tonyukuk, Göktürk ordusunu bu yolda ilerletebileceğini düşünüp durumu Kapgan Kağan'a bildirdi. Kapgan Kağan bu öneriyi kabul etti. Daha sonra Tonyukuk, yolu göstermesi için Az kavminden bir kılavuz buldu. Ardından Tonyukuk komutasındaki Göktürk ordusu atlarından inip yaya olarak bu yolu geçmeye başladı. Bu şekilde devam ederek Ak Termil adlı ırmağa ulaştılar. Askerler atlarını sırtlayarak ırmağı geçti. Daha sonra da askerler yeniden atlarına binip ilerlediler ve bir süre sonra ordunun ilerlemesine engel olan karları at üstünde kürediler.[12] Ardından Göktürk ordusu ağaçlık tepe olan bir yeri atlarını yedeğe almak suretiyle yaya olarak ve ağaçlara tutunarak geçti. Askerler tepeyi tırmandıktan sonra yuvarlanıp, kayarak aşağıya indiler. Bir süre sonra da Göktürk ordusu karşısına çıkan bir dağı, çevresinden dolanarak on günde geçti. Bu arada Az kavminden olan kılavuz yolu şaşırdığı gerekçesiyle öldürüldü.[13] Göktürk ordusu ilerleyişini sürdürerek Anı Irmağı'na ulaştı ve bu ırmağın aşağı tarafına doğru ilerleyişini sürdürdü. Tonyukuk'un emriyle burada ordu mola verdi. Askerler atlarını ağaçlara bağlayıp yemek yediler.[14] Göktürk ordusu hızlıca ilerleyişini sürdürdü ve bir gece vakti Kırgızlara saldırdı. Tonyukuk Yazıtı'nda bu saldırı şöyle anlatılır: Kırgız'ı uykuda bastık, uykusunu mızrak ile açtık.[15] İlk başta Kırgızlar bozguna uğradıysa da Kırgız kağanı askerlerini yeniden toplayıp karşı saldırıya geçti. Ancak Kırgız ordusu yeniden yenildi ve Kırgız kağanı da öldürüldü. Bundan sonra Kırgızlar, Göktürk Kağanlığı'na baş eğip bağlandılar. Göktürk ordusu ise Kögmen Ormanı'nı dolanarak geri döndü.
Bolçu Muharebesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir Göktürk casusu Türgişlerden geldi ve Türgiş kağanının şöyle söylediğini bildirdi:
Doğuda Türk milleti kargaşa içindedir. Türk kağanı kahraman, sözcüsü (müşaviri) bilici imiş. Eğer biz ona ordu yürütmez isek ne zaman bir şey olsa o gelip bizi öldürecektir.[16]
Bu haber üzerine Kapgan Kağan, Türgişler üzerine sefere çıkmayı kararlaştırdı. Ancak bu sırada beklenmeyen bir gelişme yaşandı ve Kapgan Kağan'ın eşi öldü. Bunun üzerine Kapgan Kağan, Göktürk ordusunun başına Tonyukuk'u getirtti. Oğlu İnel Kağan'ın ve yeğeni Bilge Kağan'ın da sefere katılmasını ve ordunun Altun Ormanı'nda kendisini beklemesini emretti. Kendisi de eşinin yuğ törenini yapmaya gitti. Bilge Kağan ile İnel Kağan'ın da bulunduğu, ancak gerçek komuta yetkisinin Tonyukuk'un elinde bulunduğu Göktürk ordusu, Altay dağları'nı aştı ve Altun Ormanı'na gelerek burada Kapgan Kağan'ı beklemeye koyuldu. Bundan sonra üç Göktürk casusu Türgişlerden geldi ve şunu söylediler:
Türgiş kağanı ordu çıkardı, On-ok milleti eksiksiz dışarı çıktı. Türgiş kağanı Yarış Ovası'nda toplanalım demiş.[17]
Tonyukuk durumu Kapgan Kağan'a bildirdi. Kapgan Kağan, Tonyukuk'a haber göndererek kendisini beklemesini söyledi. Ayrıca Kapgan Kağan, Tonyukuk'a keşif kolunu, nöbet işini çok iyi tertip etmesini ve orduya baskın yaptırtmamasını bildirdi. Ancak durumun tehlikeli olabileceğini sezen Tonyukuk, Kapgan Kağan'ın bekleme emrini dinlemedi ve harekete geçti. Altun Ormanı'nı aşan Göktürk ordusu, İrtiş Nehri'ni geçip Çungarya'ya (Yarış Ovası) vardıktan sonra şafak sökümünde Bolçu'nun (Ulungur Gölü'nün) güneybatı kıyılarına geldi. Göktürk savaş meclisi toplandıktan sonra Türgişlerden haber geldi. Yarış Ovası'nda 100.000 düşman askerinin toplandığı öğrenildi. Bunu öğrenen Göktürk komutanları savaş yapılmaksızın geri çekilmeyi teklif ettiler ise de Tonyukuk onlara şöyle dedi:
Ben Bilge Tonyukuk, Altun Ormanı'nı aşarak geldik. İrtiş Nehri'ni geçerek geldik. Niye kaçıyoruz? Çok diye niye korkuyoruz? Az diye niye kendimizi hor görelim? Hücum edelim![18]
Ardından Göktürk ordusu 100.000 piyadeden oluşan Çin destekli Türgiş ordusunun karşısına çıktı. Başta bozguna uğrayan Türgişler kısa zamanda toparlandı, bu kez Göktürk ordusunun düzeni bozuldu ve yenilgi belirtileri baş gösterdi ise de Tonyukuk'un savaş deneyimiyle sayıca üstün Türgiş ordusu bozguna uğratıldı ve Tonyukuk Yazıtı'na göre Tanrı yardım ettiği için[19] savaş, Göktürklerin kesin galibiyetiyle sonuçlandı.[20] Savaş sonunda Türgiş kağanı Üç Elik Kağan ile 50 Türgiş ileri geleni tutsak edilmiş, bir Türgiş şadı ile yabgusu öldürülmüştü. Türgiş ordusu, Tonyukuk komutasındaki orduya bağlılığını bildirdi. Bunun üzerine, Üç Elik Kağan öldürülmedi. Türgiş ordusundan elli asker tutuldu ve halkına haber vermeleri için gönderildi. Bundan sonra bütün On-ok beyleri, halkı gelip Göktürk Kağanlığı'na baş eğip bağlandılar. Türgiş ordusunun da katılımıyla Seyhun'u geçen birleşik Türk ordusu Göktürkler tarafından mukaddes kabul edilen Ak Dağ'a ulaştı ve burada önemli ölçüde ganimet elde etti. Ordu daha sonra geri döndü. Göktürkler, Bolçu Savaşı'nı kazandıktan sonra Türgişlerin bütün Nu-shih-pi ve To-lu kabileleri yani Balkaş, İli, Isık Göl ve Talas bölgelerindeki Türkler, Kapgan Kağan'ın hakimiyetini yeniden tanıdılar.[21] On-okların idaresi yeniden Göktürklerin eline geçti. Kapgan Kağan bölgeyi Bars Bey'in yönetimine verdi.[22] Daha sonra Göktürk akınları Maveraünnehir (Kengü Tarban), Otrar ve Arıs Irmağı dolaylarına ulaştı.[23]
Sonuç
[değiştir | kaynağı değiştir]600 – 603 arasındaki kısa dönem hariç, bu savaşta ilk kez Batı Göktürk Kağanlığı ile Doğu Göktürk Kağanlığı birleşmiştir. Savaştan sonra On-ok bölgesinde Göktürk hakimiyeti kurulmuş, Üç Elik Kağan öldürülmemesine rağmen gücünü tümüyle yitirmiştir. 706'da Üç Elik Kağan'ın ölümü üzerine On-okların başına geçip Tang destekli bir ayaklanmaya kalkışan Üç Elik Kağan'ın oğlu Sakal da, Bilge Kağan tarafından öldürülmüştür.[24]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Aydın, Erhan (2017). Orhon Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi. ISBN 978-605-9521-43-7.
- ^ a b Bilge Kağan Yazıtı, doğu yüzü, 26. satır.
- ^ Kül Tigin Yazıtı, doğu yüzü, 35. satır.
- ^ Tonyukuk Yazıtı, doğu yüzü, 3. satır.
- ^ Kül Tigin Yazıtı, doğu yüzü, 20. satır.
- ^ Bilge Kağan Yazıtı, doğu yüzü, 16. satır.
- ^ a b Tonyukuk Yazıtı, kuzey yüzü, 7. satır.
- ^ Küli Çor Yazıtı, doğu yüzü, 3. satır.
- ^ Tonyukuk Yazıtı, batı yüzü, 1. satır.
- ^ Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ, s. 99.
- ^ Gumilëv, Lev Nikolayeviç, (2002). Eski Türkler, (çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları, s. 371.
- ^ Salman, Hüseyin. "Türgişler". 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2016.
- ^ Tonyukuk Yazıtı, kuzey yüzü, 1. satır.
- ^ Tonyukuk Yazıtı, kuzey yüzü, 2. satır.
- ^ Tonyukuk Yazıtı, kuzey yüzü, 3. satır.
- ^ Tonyukuk Yazıtı, kuzey yüzü, 3. ve 4. satırlar.
- ^ Tonyukuk Yazıtı, kuzey yüzü, 5. ve 6. satırlar.
- ^ Tonyukuk Yazıtı, kuzey yüzü, 9. satır.
- ^ Tonyukuk Yazıtı, batı yüzü, 2., 3. ve 4. satırlar.
- ^ Tonyukuk Yazıtı, batı yüzü, 5. satır.
- ^ Kül Tigin Yazıtı, doğu yüzü, 18. ve 19. satırlar; Bilge Kağan Yazıtı, doğu yüzü, 16. satır; Tonyukuk Yazıtı, batı yüzü, 3. satır.
- ^ Kül Tigin Yazıtı, doğu yüzü, 21. satır; Bilge Kağan Yazıtı, doğu yüzü, 18. satır; Ayrıca bkz. E. Chavannes, Documents sur les Tuokioue Occidentaux, Paris 1941, 283 vd.
- ^ Ekber, Necef (2005), Karahanlılar, s. 111.
- ^ Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, s. 111.
- ^ Kafesoğlu, İbrahim (2015), Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat.