Zazalar: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmemiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Zazayan (mesaj | katkılar)
39 değişiklik
bu sayfa zazaları kürt göstermek kürtçü kaynaklarla donatma için mi kuruldu.
Zazayan (mesaj | katkılar)
39 değişiklik
Değişiklik özeti yok
95. satır: 95. satır:
== Tarih ==
== Tarih ==
{{Düzenle|Nisan 2013}}
{{Düzenle|Nisan 2013}}

Arap-İslam arşivleri, Osmanlı Arşivleri ve Ermeni Arşivlerinde Zazalar'dan Kürt olarak bahsedilir.<ref>Ercan Çağlayan, “Osmanlı Belgelerinde Zazalar ve Zazaca Üzerine Notlar”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 270-275</ref> Evliya Çelebi Seyahatname isimli eserinde Zazalardan "Zaza Kürtleri" anlamına gelen<ref>"Ekrad: Kürtler", Osmanlıca-Türkçe Sözlük (online), http://www.osmanlicaturkce.com/?k=ekrad&t=%40</ref><ref>"Èkrad ..... s. A. pl. de kurd, Kurdes, Mèdes." Youssouf, R. (pseud. du P. Giovanni Reali, S.J.), Dictionnaire turc-français, en caractères latins et turcs, à la portée de tout le monde.... Tome 1, Constantinople, 1888, p. 240</ref><ref>"Kurd ..... au pl. èkrad, Kourde.(Kurde), peuple nomade de la Mésopotamie; Mède." Youssouf, R. (pseud. du P. Giovanni Reali, S.J.), Dictionnaire turc-français, en caractères latins et turcs, à la portée de tout le monde.... Tome 1, Constantinople, 1888, p. 640</ref> “Ekrad-ı Zaza” şeklinde bahseder ve Zazaları diğer Kürt aşiret ve gruplarıyla birlikte anar: <blockquote>"Ahali-yi Bingoli beyan eder: Evvela Ekrad-ı Zaza ve Lolû ve İzolî ve Yezîdî ve Haltî ve Çekvanî ve Şîqaqî ve Kîkî ve Pîsyanî ve Mudkî..." <ref>Evliya Çelebi, Seyahatname, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat Kitaplığı, 305 n.yazma, 3. Kitap, vrk. 85-b, 88-b</ref></blockquote><blockquote>"Bu şehre Palu kalasından sekiz saadde gelirken Nehr-i Murad üzre Çabakçur cisr-i aziminden ubur ederken Bingöl yaylasına çıkan aşiret-i Halti ve aşiret-i Çekvanî ve aşiret-i Yezîdî ve aşiret-i Zaza ve Zebarî ve Lolo ve aşiret-i Îzolî ve Şiqaqî ve Kiki aşiretleri ki cümle iki yüz bin âdem-i Ekrad ve on kere yüz bin gûsfendi devabat olup bu cisr üzre Çapakçur beginin âdemleri kuş uçurmayıp öşür alırlar..." <ref>Günümüz sadeleştirilmiş Türkçesi:<br>
"Bu şehre Palu kalesinden sekiz saatte gelip Murat nehri üzerindeki büyük Çapakçur köprüsünden geçen ve Bingöl yaylasına çıkmak isteyen Halti, Çekvani, Yezidi, Zaza, Zebari, Lolu, İzoli, Şekaki ve Kiki aşiretlerinden iki yüz bin Kürt ile bir milyon koyun ve diğer hayvanlardan, bu köprü üzerinde bekleyen Çapakçur beyinin adamları kuş uçurmayıp, öşür vergisi alırlar."


Peter Alford Andrews, Türkiye’de Etnik Gruplar adlı çalışmasında Zazaları; Alevi Zaza ve Sünni Zaza olarak ayırmakta ve Kürtler'den ayrı bir etnik grup olarak değerlendirmektedir.<ref>Abdal by Peter Alford Andrews pages 435 to 438 in Ethnic groups in the Republic of Turkey / compiled and edited by Peter Alford Andrews, with the assistance of Rüdiger Benninghaus (Wiesbaden : Dr. Ludwig Reichert, 1989) ISBN 3-88226-418-7</ref> <ref>Peter Alford Andrews, Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Wiesbaden 1989; Türkçe basim: Türkiye’de Etnik Gruplar (Cev. M.Kupusoglu), Istanbul 1992.</ref> Etnolog İngvar Savnberg ise Türkiyeli göçmenlerin etnik ve sosyo-kültürel gelişimini incelediği kitabında Zazaların kendilerini Kürd olarak tanımladığını ifade eder.<ref>"Majoriteten av de enligt vissa källor tre miljoner zaza-talande är ortodoxa sunni-muslimer <nowiki>'''</nowiki>och identifierar sig som kurder<nowiki>'''</nowiki>, men det finns också alevitiska grupper bland dem.", [https://books.google.com.tr/books?ei=R7CQVPG1KIbuULK9gZgN&hl=tr&id=RNwnAQAAMAAJ&dq=Ingvar+Svanberg%2C+Invandrare+Fran+Turkiet-Etnisk+och+Sociokulturell+Variation&focus=searchwithinvolume&q=zaza-talande Ingvar Svanberg, Invandrare Fran Turkiet-Etnisk och Sociokulturell Variation, Uppsala 1988, s.31]</ref> Antroplog dilbilimci Dr. Orville Boyd Jenkins de zazaları Kürt grupları içinde sınıflandırır.<ref>Dr. Orville Boyd Jenkins, [http://orvillejenkins.com/peoples/kurds.html "The Kurdish Peoples"], erişim: 18.12.2014</ref>
Peter Alford Andrews, Türkiye’de Etnik Gruplar adlı çalışmasında Zazaları; Alevi Zaza ve Sünni Zaza olarak ayırmakta ve Kürtler'den ayrı bir etnik grup olarak değerlendirmektedir.<ref>Abdal by Peter Alford Andrews pages 435 to 438 in Ethnic groups in the Republic of Turkey / compiled and edited by Peter Alford Andrews, with the assistance of Rüdiger Benninghaus (Wiesbaden : Dr. Ludwig Reichert, 1989) ISBN 3-88226-418-7</ref> <ref>Peter Alford Andrews, Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Wiesbaden 1989; Türkçe basim: Türkiye’de Etnik Gruplar (Cev. M.Kupusoglu), Istanbul 1992.</ref> Etnolog İngvar Savnberg ise Türkiyeli göçmenlerin etnik ve sosyo-kültürel gelişimini incelediği kitabında Zazaların kendilerini Kürd olarak tanımladığını ifade eder.<ref>"Majoriteten av de enligt vissa källor tre miljoner zaza-talande är ortodoxa sunni-muslimer <nowiki>'''</nowiki>och identifierar sig som kurder<nowiki>'''</nowiki>, men det finns också alevitiska grupper bland dem.", [https://books.google.com.tr/books?ei=R7CQVPG1KIbuULK9gZgN&hl=tr&id=RNwnAQAAMAAJ&dq=Ingvar+Svanberg%2C+Invandrare+Fran+Turkiet-Etnisk+och+Sociokulturell+Variation&focus=searchwithinvolume&q=zaza-talande Ingvar Svanberg, Invandrare Fran Turkiet-Etnisk och Sociokulturell Variation, Uppsala 1988, s.31]</ref> Antroplog dilbilimci Dr. Orville Boyd Jenkins de zazaları Kürt grupları içinde sınıflandırır.<ref>Dr. Orville Boyd Jenkins, [http://orvillejenkins.com/peoples/kurds.html "The Kurdish Peoples"], erişim: 18.12.2014</ref>

Sayfanın 08.56, 26 Aralık 2014 tarihindeki hâli

Zazalar
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Türkiye Türkiye2.000.000[1]
Almanya Almanya170.000[2]
Amerika Birleşik Devletleri Amerika2.000-3.500[kaynak belirtilmeli]
Diller
Zazaca, Türkçe
Din
İslam (Alevi, Sünni)

Zazalar, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dillerine ait bir dil olan Zazacayı konuşan ve Türkiye'nin çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi'nde yaşayan bir halk.[3][4][5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16]

Dil

Ayrıca bakınız: Zazaca

Zazaların dili Zazaca olmakla birlikte, Zazalar arasında çift dillilik veya çok dillilik göze çarpmaktadır. Yaşadıkları veya göç ettikleri coğrafyanın siyasi ve demografik koşullarına göre Kürtçe, Türkçe ve Arapça, gibi diller de konuşulur.[17]

Din

Zazaların dini ağırlıklı olarak İslam'dır. Mezhep yoğunluğu ise Alevilik ve Sünniliktir.

Alevi kökenli Zazalar daha çok Tunceli, Sivas (Zara, İmranlı),Tokat (Almus, Zile),Erzincan, (Merkez, Kemah, Çayırlı, Üzümlü, Tercan), Varto, Bingöl (Yayladere, Kiğı, Yedisu), Erzurum (Hınıs, Aşkale), Gümüşhane, Şiran, ikâmet etmektedir.

Sünni Zazalar, [[Kars(il)|Bingöl, Elazığ, Arıcak, Sivrice, Maden, Palu, Siverek, Gerger, Diyarbakır, Mutki, Aksaray gibi il ve ilçelere yayılmış durumdadırlar.

Folklor ve Kültür

Zazaların Türkiye'de ağırlıklı olarak yaşadıkları bölgeler

Zazalar; Kürtler, Beluciler, Farslar, Gilanlılar, Osetler, Afganlar/Peştunlar Lorestanlılar, Mazenderanlılar, Tacikler ve diğer İrani halklarla dil ve kültür bağlamında birçok ortak özellik paylaşırlar. Tüm bu İrani halkların dilleri birbiriyle akrabadır ve yüzlerce ortak kelime barındırırlar. Kelime kökleri büyük oranda aynıdır, renklerin, sayıların, bitkilerin adlandırılmasında benzer ortak kelimeler kullanılır. Kılık-kıyafet, halk masalları, gelenek-görenekler , dini inançlar, bayramlar pek çok noktada ortak özellikler taşır. Zazalar bütün İrani halklarda olduğu gibi irili ufaklı çok sayıda aşiretlere bölünmüşlerdir fakat günümüzde aşiret yapısı ve kuralları hemen hemen yok olmuş diyebiliriz. Zazalar tarihsel olarak kırsal ve feodal bir hayat sürmüşler, tarım ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. Anadolu'da Zazalar, Kürt, Türkmen gibi halklarla sürekli büyük bir kültürel etkileşim içinde olmuşlardır.

Elazığ, Tunceli taraflarında bazı köylerde kadınlar şalvar, başlarında leçeg veya puşi, bellerine şal veya kuşak giyerler. Erkekler de takım şalvar, başlarına köşeli şapka, puşi veya desmal giyer ve bellerine de kuşak bağlarlar.

Başlıca halk dansları; Qeraçor, Devzer, Çepki, Fadiki gibi düğün oyunlarıdır. Başlıca yemekler: Babıko, bıcık, zerfet, keska, helisa, patila, pêsara, şir, bıcıka qatqatın, çhebelek, dogma gibi genelde hamur ürünü yemeklerdir.

Zazalar arasında kutlanan başlıca bayramlar ve önemli günler şunlardır :

  • Roşanê Remezani (Ramazan Bayramı)
  • Roşanê Kurbani (Kurban Bayramı)
  • Kormışkan bayramı (Çermik ve Siverek Yöresi, Mart ayında Nevruza denk gelir.Bahar bayramı olarak son zamanlarda diriltiliyor.)
  • Hawtemal bayramı (Dersim Yöresi, Mart ayında, bir tür bahar bayramı). Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
    • Hawtemalo Pil (Büyük Hawtemal)
    • Hawtemalo Qıc (Küçük Hawtemal)
  • Qereçarseme :Bir bahar bayramı, yine Mart ayında kutlanır. Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
  • Newê Marti : Mart dokuzu, Nevruz, 22 Mart'a denk gelir, normal Nevruz'dan bir gün sonradır.Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
  • Gağand : Yeni yıl bayramı, daha çok Tunceli-Koçgiri-Varto yılbaşı olarak 13 Ocak'a yakın tarihlerde kutlanır. Bu bayramda Rumi takvim esas alınır. Dersim'de Alevi Zazalar tarafından kutlanır.Hristiyanların bayramını çağrıştırır. "Öncelikle bu geleneğin, bir Alevi uygulaması olup olmadığına bakalım. Gağand, eğer Alevi inancı ile ilintili bir faaliyet olsaydı tüm Alevilerde kutlanan kutsal bir faaliyet olarak karşımıza çıkardı. Sadece yüzyıllar öncesi dönemlerde, Ermeniler ile bir arada yaşayan Aleviler arasında uygulanan GAĞAND, ihtimaldir ki bir Ermeni faaliyetidir. Zaten gağandda bazı çocuk veya gençlere, külah giydirilip, sakal takılıp aksesuarlarla yaşlı şişman görünümü ile dramatize edilen ve Zaza Alevilerde KHAL KEK, Kırmanc Alevilerde KHAL KUNDUR diye ifade edilen yaşlı dede tiplemesi de Noel Baba’yı çağrıştırmaktadır. Şu soru akla gelebilir, “madem ki GAĞAND bir Ermeni geleneğidir, Aleviler neden bu geleneği benimsemiş?” (GAĞAND, Hıdır Kılınç)
  • Rocê Xızıri : Hızır orucu, Alevi Zazalar tarafından her yıl Şubat ayının ikinci haftasında 3 gün oruç tutulur.
  • Rocê İmamu  : Muharrem orucu, Alevi Zazalar tarafından tutulur ve çok önemlidir.

Tarih

Peter Alford Andrews, Türkiye’de Etnik Gruplar adlı çalışmasında Zazaları; Alevi Zaza ve Sünni Zaza olarak ayırmakta ve Kürtler'den ayrı bir etnik grup olarak değerlendirmektedir.[18] [19] Etnolog İngvar Savnberg ise Türkiyeli göçmenlerin etnik ve sosyo-kültürel gelişimini incelediği kitabında Zazaların kendilerini Kürd olarak tanımladığını ifade eder.[20] Antroplog dilbilimci Dr. Orville Boyd Jenkins de zazaları Kürt grupları içinde sınıflandırır.[21]

Zazaların etnik aidiyet konusunda dil bazında yapıldığı kadar derin olmasa da, Avrupa'da yayınlanan dört tane doktora tezinde, Zazalar'ın Kürtler'den ayrı bir etnisite olduğu belirtilmiş, üzerine durulmuştur. Çıkan dört tane doktoranın yazarları Kahraman Gündüzkanat, Hüseyin Çağlayan, Gülsün Fıran, Kazım Aktaş Zazalar üzerine bölümlerde etnisite konusuna da değinmişlerdir.

İranolojide Zazacayı başlı başına bir dil olarak ilk kabul eden dilbilimci, iranolog Oskar Mann'dır. Oscar Mann, bunu Die Mundarten der Zâzâ adlı eserinde dile getirmektedir.[22] Oskar Mann’dan önce ise Peter Lerch (1856-57), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1901-03) gibi araştırmacı ve dilbilimciler eserlerinde Zazaca hakkında folklorik yazın derleyip kısmen analiz de etmişlerdir.[23] Bu yazarlar Zazalardan Kürt, Zazacadan da "Kürtçe'nin bir lehçesi" olarak bahsetmişlerdir.[24],[25]

Zazaların başlı başına bir halk veya Kürt olup olmadığı konusunda dilbilim temelli tariflerde tartışmalar devam etmektedir. Hemfikir olunan nokta, Zazaca ve Kürt dillerinin, Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller gurubun Kuzey-Batı koluna dahil olduklarıdır. Zazaca’nın diğer akraba olduğu diller arasında Talişi, Mazenderani, Semnani, Gileki, Tati sayılabilir. Farsça ise güneybatı İrani dillerdendir. Gramer ve kimi önemli sözcükler açısından Kürt lehçeleri Zazaca’ya yakın olup, Kuzey-İran’da Hazar Denizi kıyısında konuşulan dillerle de belli bir yakınlık mevcuttur.[26]

İlgili kitaplar

  • Dersim-Zaza Tarihi, Seyfi Cengiz
  • Dersim Tarihi, Ali Kaya, Can Yayınları
  • Dersim Yazıları, Sait Çiya, Tij Yayınları
  • Dersim Zaza Ayaklanmasının Tarihsel Kökenleri, Ebubekir Pamukçu, Yön Yayıncılık
  • Belge ve Tanıklarıyla Dersim Direnişleri, M. Kalman, Nujen Yayınları
  • 38 ra Jü Pelge, Dr. H. Çağlayan , Tij Yayınları
  • Dersim, Jandarma Umum Komutanlığı'nın Raporu, Kaynak Yayınları
  • Türkiye'nin Etnik Yapısı, Ali Tayyar Önder, Fark Yayınları
  • Türk Toplumunda Zazalar ve Kürtler, Prof. Orhan Türkdoğan, Timaş Yayınları
  • Zazalar Üzerine Sosyolojik Tetkikler, H. Reşit Tankut, Kalan Yayınları
  • Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler, Ziya Gökalp, Sosyal Yayınlar, Îstanbul 1992
  • Zazalar ve Kızılbaşlar, Nazmi Sevgen, Kalan Yayınları
  • Kürt Sorununu Yeniden Düşünmek, Mustafa Akyol, Doğan Kitap
  • Kürtler Bir El Kitabı, Mehrdad R. Izady, Doz Yayınları, Îstanbûl 2004
  • Türkiye'de Etnik Topluluklar, Peter Alford Andrews, tümzamanlar yay.
  • Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozeß in der Türkei unter besonderer Berücksichtigung der Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizität, Kahraman Gündüzkanat. LIT-Verlag, Münster, 1997
  • Die Schwäche der türkischen Arbeiterbewegung im Kontext der nationalen Bewegung (1908-1945), Hüseyin Çağlayan, Frankfurt, 1995
  • Ethnizität und Nationalismus - Ethnische und kulturelle Identität der Aleviten in Dersim', Kazım Aktaş, Frankfurt, 1998.
  • Dersim’de etnik kimlik Gülsün Fırat, “Herkesin bildiği sır: Dersim" adlı kitapta, İletişim Yay., 2010
  • Prof.Dr. Martin von Bruinessen, Kürtlük, Türklük, Alevilik, Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri, İstanbul 1999, s.71.

Kaynaklar

  1. ^ Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives, Multilingual Matters (2001). ISBN 1-85359-509-8. p. 415. Cites two estimates of Zaza-speakers in Turkey, 1,000,000 and 2,000,000, respectively. Accessed online at Google book search.
  2. ^ Grammatik Der Zaza Schprache
  3. ^ RadioZaza:Türkiye'nin Rengi Zazalar.
  4. ^ Uluslararası Zaza Tarihi Bildirisi.
  5. ^ Andrews, Peter Alford 1989: Ethnic Groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden
  6. ^ Asatrian, Garnik. S. / Gevorgian, N. Kh. 1988:“ Zāzā Miscellany: Notes on some religious customs and institutions.“ In: Hommage et Opera Minora (Acta Iranica). Volume XII. Leiden.
  7. ^ Asatrian, Garnik 1995: „Dimlī“. In: Encyclopedia Iranica. Online
  8. ^ Çağlayan, Hüseyin 1995: Die Schwäche der türkischen Arbeiterbewegung im Kontext der nationalen Bewegung (1908-1945). Frankfurt.
  9. ^ Fırat, Gülsün 2010: Dersim’de etnik kimlik: Herkesin bildiği sır: Dersim. İstanbul.
  10. ^ Gündüzkanat, Kahraman 1997: Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozeß in der Türkei unter besonderer Berücksichtigung der Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizität. Münster.
  11. ^ Kehl-Bodrogi, Krisztina 1998: „Wir sind ein Volk!“ Identitätspolitiken unter den Zaza (Türkei) in der europäischen Diaspora, Bd. 48/2, Sociologus, S. 111-135.
  12. ^ Schulz-Golstein, Esther 2013: Die Sonne blieb stehen. Der Genozid in Dêsim 1937/38. Band 2. Neckenmarkt, Avusturya."
  13. ^ Tahta, Selahattin 2002: Ursprung und Entwicklung der Zaza-Nationalbewegung im Lichte ihrer politischen und literarischen Veröffentlichungen. Unpublished Master Thesis. Berlin.
  14. ^ Taş, Cemal 2007: Roê Kırmanciye (Told by Hesen Aliyê Sey Kemali). İstanbul.
  15. ^ Taşçı, Hülya 2006: Identität und Ethnizität in der Bundesrepublik Deutschland am Beispiel der zweiten Generation der Aleviten aus der Republik Türkei. Münster.
  16. ^ Werner, Eberhard 2012: Bibelübersetzung – Schnittstelle zwischen Kulturen. Zusammenhänge dargestellt an der Sprache und Kultur der Zaza. Bonn/Nürnberg.
  17. ^ Gunlukgazatesi.com 12.12.2009 tarihli haberi
  18. ^ Abdal by Peter Alford Andrews pages 435 to 438 in Ethnic groups in the Republic of Turkey / compiled and edited by Peter Alford Andrews, with the assistance of Rüdiger Benninghaus (Wiesbaden : Dr. Ludwig Reichert, 1989) ISBN 3-88226-418-7
  19. ^ Peter Alford Andrews, Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Wiesbaden 1989; Türkçe basim: Türkiye’de Etnik Gruplar (Cev. M.Kupusoglu), Istanbul 1992.
  20. ^ "Majoriteten av de enligt vissa källor tre miljoner zaza-talande är ortodoxa sunni-muslimer '''och identifierar sig som kurder''', men det finns också alevitiska grupper bland dem.", Ingvar Svanberg, Invandrare Fran Turkiet-Etnisk och Sociokulturell Variation, Uppsala 1988, s.31
  21. ^ Dr. Orville Boyd Jenkins, "The Kurdish Peoples", erişim: 18.12.2014
  22. ^ Die Mundarten der Zâzâ
  23. ^ W.B. Henning (1954) , D.N. MacKenzie (1961-95)
  24. ^ Peter I. Lerch, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 1857
  25. ^ Albert Von Le Coq, Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin 1903
  26. ^ G.S. Asatrian / F. Vahman (1987-95), Joyce Blau (1989),

Dış bağlantılar

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Zazalar&oldid=14959215" sayfasından alınmıştır