Eskimo dondurması: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Değişiklik özeti yok
Peykbot (mesaj | katkılar)
Botlar
463.024 değişiklik
k ufak düzenlemeler
2. satır: 2. satır:
[[Dosya:Akutaq.jpg|thumb|300px|Batı tarzı çağdaş buzsuz Eskimo dondurması (geleneksel Eskimo dondurması bu görüntüden oldukça uzaktır)]]
[[Dosya:Akutaq.jpg|thumb|300px|Batı tarzı çağdaş buzsuz Eskimo dondurması (geleneksel Eskimo dondurması bu görüntüden oldukça uzaktır)]]


'''Eskimo dondurması''' ya da '''akutak''' veya '''akutuk''' ([[İngilizce]] ''Eskimo ice-cream'' «Eskimo dondurması», ''Yupik ice-cream, Yup'ik ice-cream'' «Yupik dondurması», ''Inupiaq ice-cream, Inupiat ice-cream'' «İnyupik dondurması», ''Alutiiq ice cream'' «Supik dondurması», ''Alaskan ice-cream'' «Alaska dondurması», ''native ice cream'' «yerli dondurma», ''akutaq, akutak, agutaq, agutak, agutuq, agutuk, ackutuk, aguduk, agudak''; [[İnyupikçe]] North Slope ve Inland Malimiut lehçelerinde ''akutuq''<ref name="ref882">[http://www.cs.cmu.edu/afs/cs/user/lsl/Nice/Inupiaq/combined%20dictionary.doc Iñupiaq Combined Dictionary]</ref><ref name="refSeiler">{{Web kaynağı| son=Seiler| ilk=Wolf A.|tarih=2012|url=http://www.sil.org/silepubs/Pubs/928474543482/Seiler_Inupiatun_Eskimo_Dictionary_LCDD_16.pdf|başlık=Iñupiatun Eskimo Dictionary|erişimtarihi=22 Ağustos 2012|yayımcı=SIL International Partners in Language Development}}</ref>, Coastal Malimiut lehçesinde ''akutaq''<ref name="refSeiler">{{Web kaynağı| son=Seiler| ilk=Wolf A.|tarih=2012|url=http://www.sil.org/silepubs/Pubs/928474543482/Seiler_Inupiatun_Eskimo_Dictionary_LCDD_16.pdf|başlık=Iñupiatun Eskimo Dictionary|erişimtarihi=22 Ağustos 2012|yayımcı=SIL International Partners in Language Development}}</ref>, Inland Malimiut lehçesinde ''qamaamak''<ref name="refSeiler">{{Web kaynağı| son=Seiler| ilk=Wolf A.|tarih=2012|url=http://www.sil.org/silepubs/Pubs/928474543482/Seiler_Inupiatun_Eskimo_Dictionary_LCDD_16.pdf|başlık=Iñupiatun Eskimo Dictionary|erişimtarihi=22 Ağustos 2012|yayımcı=SIL International Partners in Language Development}}</ref>, [[Utkuhiksalik İnuitçesi]] ᐊᑯᑕᖅ ''akutaq''<ref name="refUtkuhik">[http://homes.chass.utoronto.ca/~inuit/UIDP/raq-gaq.html Dictionary of Utkuhiksalingmiut Postbases]</ref> , [[Yupikçe]] ve [[Çupikçe]] ''akutaq''<ref name="refPCupik">[http://www.alaskool.org/projects/chevak/chevak/Glossary%20Words.html Alaskool: Chevak Cup’ik Glossary]</ref>, [[Nunivak Çupikçesi]] ''akutar''<ref name="refPicir">[http://www.nunivakisland.org/dictionary/index.html '''Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti''' : Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary]</ref>, Batı [[Supikçe]]si ''akutaq'', Doğu [[Supikçe]]si ''pinaq''<ref name="refAlutii">John E. Smelcer, [http://www.johnsmelcer.com/resources/Alutiiq_Dictionary+by+John+Smelcer+4+2010.pdf Alutiiq Noun Dictionary and Pronunciation Guide , Common Nouns in Prince William Sound and Kenai Peninsula Region Alutiiq]</ref>), [[Alaska]]'da [[İnyupikler]], [[Yupikler]], [[Nunivak Çupikleri]], [[Supikler]] gibi [[Alaska Eskimoları]] ve [[Kanada]]'da [[Kanada İnuitleri]] tarafından [[balık]] ve [[sığın]], [[rengeyiği]] gibi memelilerin [[et]] ve [[yağ]]larının yabani [[meyve]] ve [[sebze]]lerle el ya da [[çırpacak]] yardımıyla karıştırılmasıyla yapılan [[tatlı]] olup genelde içeriğindeki [[donyağı]]ndan dolayı katılaşıp donduktan sonra yenir<ref >[http://www.ankn.uaf.edu/npe/culturalatlases/virtualmuseum/writings/native%20food/098d22f2-9971-4588-9a87-680b4fe88955.html ankn.uaf.edu : Akutaq recipe]</ref>. Et, balık, sıvı yağ, don yağı, meyve ve çağdaş tarif olarak karla yapılan bu tatlı klasik [[dondurma]] tarifleriyle uyuşmaz.
'''Eskimo dondurması''' ya da '''akutak''' veya '''akutuk''' ([[İngilizce]] ''Eskimo ice-cream'' «Eskimo dondurması», ''Yupik ice-cream, Yup'ik ice-cream'' «Yupik dondurması», ''Inupiaq ice-cream, Inupiat ice-cream'' «İnyupik dondurması», ''Alutiiq ice cream'' «Supik dondurması», ''Alaskan ice-cream'' «Alaska dondurması», ''native ice cream'' «yerli dondurma», ''akutaq, akutak, agutaq, agutak, agutuq, agutuk, ackutuk, aguduk, agudak''; [[İnyupikçe]] North Slope ve Inland Malimiut lehçelerinde ''akutuq''<ref name="ref882">[http://www.cs.cmu.edu/afs/cs/user/lsl/Nice/Inupiaq/combined%20dictionary.doc Iñupiaq Combined Dictionary]</ref><ref name="refSeiler">{{Web kaynağı| son=Seiler| ilk=Wolf A.|tarih=2012|url=http://www.sil.org/silepubs/Pubs/928474543482/Seiler_Inupiatun_Eskimo_Dictionary_LCDD_16.pdf|başlık=Iñupiatun Eskimo Dictionary|erişimtarihi=22 Ağustos 2012|yayımcı=SIL International Partners in Language Development}}</ref>, Coastal Malimiut lehçesinde ''akutaq''<ref name="refSeiler"/>, Inland Malimiut lehçesinde ''qamaamak''<ref name="refSeiler"/>, [[Utkuhiksalik İnuitçesi]] ᐊᑯᑕᖅ ''akutaq''<ref name="refUtkuhik">[http://homes.chass.utoronto.ca/~inuit/UIDP/raq-gaq.html Dictionary of Utkuhiksalingmiut Postbases]</ref> , [[Yupikçe]] ve [[Çupikçe]] ''akutaq''<ref name="refPCupik">[http://www.alaskool.org/projects/chevak/chevak/Glossary%20Words.html Alaskool: Chevak Cup’ik Glossary]</ref>, [[Nunivak Çupikçesi]] ''akutar''<ref name="refPicir">[http://www.nunivakisland.org/dictionary/index.html '''Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti''' : Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary]</ref>, Batı [[Supikçe]]si ''akutaq'', Doğu [[Supikçe]]si ''pinaq''<ref name="refAlutii">John E. Smelcer, [http://www.johnsmelcer.com/resources/Alutiiq_Dictionary+by+John+Smelcer+4+2010.pdf Alutiiq Noun Dictionary and Pronunciation Guide , Common Nouns in Prince William Sound and Kenai Peninsula Region Alutiiq]</ref>), [[Alaska]]'da [[İnyupikler]], [[Yupikler]], [[Nunivak Çupikleri]], [[Supikler]] gibi [[Alaska Eskimoları]] ve [[Kanada]]'da [[Kanada İnuitleri]] tarafından [[balık]] ve [[sığın]], [[rengeyiği]] gibi memelilerin [[et]] ve [[yağ]]larının yabani [[meyve]] ve [[sebze]]lerle el ya da [[çırpacak]] yardımıyla karıştırılmasıyla yapılan [[tatlı]] olup genelde içeriğindeki [[donyağı]]ndan dolayı katılaşıp donduktan sonra yenir<ref>[http://www.ankn.uaf.edu/npe/culturalatlases/virtualmuseum/writings/native%20food/098d22f2-9971-4588-9a87-680b4fe88955.html ankn.uaf.edu : Akutaq recipe]</ref>. Et, balık, sıvı yağ, don yağı, meyve ve çağdaş tarif olarak karla yapılan bu tatlı klasik [[dondurma]] tarifleriyle uyuşmaz.


[[Alaska Atabaskları]] tarafından balık ve memeli et ve yağı ile meyve karışımıyla yapılan '''[[Kızılderili dondurması]]''' tatlısıyla ve [[Sibirya]]'da [[Çukçi-Kamçatka halkları]] tarafından aynı biçimde yapılan '''[[Çukçi dondurması]]''' ile [[Rusya]]'nın [[Sahalin]] adasındaki [[Nivihler]] tarafından yapılan '''[[Mos (yemek)|mos]]''' tatlısıyla da benzerdir.
[[Alaska Atabaskları]] tarafından balık ve memeli et ve yağı ile meyve karışımıyla yapılan '''[[Kızılderili dondurması]]''' tatlısıyla ve [[Sibirya]]'da [[Çukçi-Kamçatka halkları]] tarafından aynı biçimde yapılan '''[[Çukçi dondurması]]''' ile [[Rusya]]'nın [[Sahalin]] adasındaki [[Nivihler]] tarafından yapılan '''[[Mos (yemek)|mos]]''' tatlısıyla da benzerdir.


Eskimo dondurması Alaska'da oldukça yaygın yenen bir yemektir ve birçok tarifi bulunur. Çoğunlukla [[içyağı]]/[[donyağı]], fok yağı ve meyve karışımıyla yapılır. Bazen içine et ya da balık ilave edilir. [[Kıta ABD'si]]ndeki (''lower 48 states'') ve [[Kanada]]'daki [[pemmikan]] denen meyveli et yemeğini andırsa da kurutulup stoklanmış etle yapılan pemmikan ile kurutulmayıp iklim gereği dondurulan etlerle yapılan Eskimo dondurması farklıdır. Alaska'da pemmikan birkaç [[Alaska yerlileri|yerli]] tarafından yense de akutaq Alaskalı bir ailenin her zaman favori yiyeceği olmuştur<ref name="refSmith2007"> Janell Smith (2007), [http://www.uaa.alaska.edu/instituteforcircumpolarhealthstudies/research/archives/nativehealth/an-research_ansrph_jsmith_2007.pdf Food customs of rural and urban Inupiaq elders and their relationships to select nutrition parameters food insecurity, health and physical and mental functioning], Florida International University, Miami</ref>.
Eskimo dondurması Alaska'da oldukça yaygın yenen bir yemektir ve birçok tarifi bulunur. Çoğunlukla [[içyağı]]/[[donyağı]], fok yağı ve meyve karışımıyla yapılır. Bazen içine et ya da balık ilave edilir. [[Kıta ABD'si]]ndeki (''lower 48 states'') ve [[Kanada]]'daki [[pemmikan]] denen meyveli et yemeğini andırsa da kurutulup stoklanmış etle yapılan pemmikan ile kurutulmayıp iklim gereği dondurulan etlerle yapılan Eskimo dondurması farklıdır. Alaska'da pemmikan birkaç [[Alaska yerlileri|yerli]] tarafından yense de akutaq Alaskalı bir ailenin her zaman favori yiyeceği olmuştur<ref name="refSmith2007">Janell Smith (2007), [http://www.uaa.alaska.edu/instituteforcircumpolarhealthstudies/research/archives/nativehealth/an-research_ansrph_jsmith_2007.pdf Food customs of rural and urban Inupiaq elders and their relationships to select nutrition parameters food insecurity, health and physical and mental functioning], Florida International University, Miami</ref>.


Meyvelerin et ve yağlarla karıştırılması sınırlı olan gıda kaynaklarını koruma yöntemi olarak düşünülmektedir. [[Deniz memelileri]]nden ([[fok]], [[mors]], [[balina]]) elde edilen yağlar [[doymamış yağlar]] bakımından zengindir ve çabuk bozulurlar. Alaska'daki üzümsü böğürtlensi yabani meyvelerin [[antioksidan]] düzeyi yüksektir ve çabuk ekşime yaparlar. Her ikisinin karıştırılması ekşime ve bozulmayı geciktirir<ref name="refSmith2007"> Janell Smith (2007), [http://www.uaa.alaska.edu/instituteforcircumpolarhealthstudies/research/archives/nativehealth/an-research_ansrph_jsmith_2007.pdf Food customs of rural and urban Inupiaq elders and their relationships to select nutrition parameters food insecurity, health and physical and mental functioning], Florida International University, Miami</ref>.
Meyvelerin et ve yağlarla karıştırılması sınırlı olan gıda kaynaklarını koruma yöntemi olarak düşünülmektedir. [[Deniz memelileri]]nden ([[fok]], [[mors]], [[balina]]) elde edilen yağlar [[doymamış yağlar]] bakımından zengindir ve çabuk bozulurlar. Alaska'daki üzümsü böğürtlensi yabani meyvelerin [[antioksidan]] düzeyi yüksektir ve çabuk ekşime yaparlar. Her ikisinin karıştırılması ekşime ve bozulmayı geciktirir<ref name="refSmith2007"/>.


Ondört Akutaq tarifinin analiz edildiği bir çalışmaya göre, [[krema]] ya da [[çikolata]]lı kek gibi yüksek karbonhidrat içeren besinlere göre [[karbonhidrat]] düzeyi oldukça düşük olan Eskimo dondurması [[Impaired glucose tolerance]] (IGT) olan kişilerce tercih edilebilir. Akutuqta [[C vitamini]], [[folik asit]] ve lif oranı da boldur<ref name="refSmith2007"> Janell Smith (2007), [http://www.uaa.alaska.edu/instituteforcircumpolarhealthstudies/research/archives/nativehealth/an-research_ansrph_jsmith_2007.pdf Food customs of rural and urban Inupiaq elders and their relationships to select nutrition parameters food insecurity, health and physical and mental functioning], Florida International University, Miami</ref>.
Ondört Akutaq tarifinin analiz edildiği bir çalışmaya göre, [[krema]] ya da [[çikolata]]lı kek gibi yüksek karbonhidrat içeren besinlere göre [[karbonhidrat]] düzeyi oldukça düşük olan Eskimo dondurması [[Impaired glucose tolerance]] (IGT) olan kişilerce tercih edilebilir. Akutuqta [[C vitamini]], [[folik asit]] ve lif oranı da boldur<ref name="refSmith2007"/>.


== Adlandırma ==
== Adlandırma ==
[[İngilizce]]'ye [[İnyupikçe]] '''''akutuq''''' (North Slope ve Inland Malimiut) '''''akutaq''''' (Coastal Malimiut) ya da [[Yupikçe]]/[[Çupikçe]] '''''akutaq''''' kelimesinden geçmiş, diğer dillere de İngilizceden yayılmıştır. İnyupikçede '''''akut-'''''<ref name="ref882">[http://www.cs.cmu.edu/afs/cs/user/lsl/Nice/Inupiaq/combined%20dictionary.doc Iñupiaq Combined Dictionary]</ref><ref name="refSeiler">{{Web kaynağı| son=Seiler| ilk=Wolf A.|tarih=2012|url=http://www.sil.org/silepubs/Pubs/928474543482/Seiler_Inupiatun_Eskimo_Dictionary_LCDD_16.pdf|başlık=Iñupiatun Eskimo Dictionary|erişimtarihi=22 Ağustos 2012|yayımcı=SIL International Partners in Language Development}}</ref> («karıştırmak / to mix»), [[Nunivak Çupikçesi]]nde ise (''akutar'') yine aynı anlamda olan '''''akute-'''''<ref name="refPicir">[http://www.nunivakisland.org/dictionary/index.html '''Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti''' : Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary]</ref> fiilinden türetilmiştir. Yupikçede ''akutaq'' harfiyen «karışık şey / something mixed»<ref name="refPCupik">[http://www.alaskool.org/projects/chevak/chevak/Glossary%20Words.html Alaskool: Chevak Cup’ik Glossary]</ref> demektir. İnyupikçede ''akutaq'' harfiyen «karışımın ürünü / result of mixing»<ref name="refSeiler">{{Web kaynağı| son=Seiler| ilk=Wolf A.|tarih=2012|url=http://www.sil.org/silepubs/Pubs/928474543482/Seiler_Inupiatun_Eskimo_Dictionary_LCDD_16.pdf|başlık=Iñupiatun Eskimo Dictionary|erişimtarihi=22 Ağustos 2012|yayımcı=SIL International Partners in Language Development}}</ref> demektir. İnyupikçede esas olarak «karıştırmak / to mix» anlamına gelen ''akut-'' fiiline Batılılarla karşılaştıktan sonra ayrıca «hamur yoğurmak / to knead dough, to beat dough» anlamı da katılmıştır ve bu yüzden North Slope İnyupikçesinde aynı fiilden iki ayrı ekle hem ''akutuq'' (Eskimo dondurması) hem de ''akutaq'' (ekmek hamuru) ismi oluşturulmuştur<ref name="ref882">[http://www.cs.cmu.edu/afs/cs/user/lsl/Nice/Inupiaq/combined%20dictionary.doc Iñupiaq Combined Dictionary]</ref>. [[Utkuhiksalik İnuitçesi]]nde ᐊᑯᑕᖅ ''akutaq'' kelimesi harfiyen «karışık şey / something that is mixed» demektir ve ''-řaq / -gaq'' («the one Xed, something that is Xed») yapım ekiyle türetilmiştir<ref name="refUtkuhik">[http://homes.chass.utoronto.ca/~inuit/UIDP/raq-gaq.html Dictionary of Utkuhiksalingmiut Postbases]</ref>. [[Grönland İnuitçesi]]nde ''akutaq'' kelimesi «mixture; bastard» anlamındadır ve dondurma anlamı yoktur.
[[İngilizce]]'ye [[İnyupikçe]] '''''akutuq''''' (North Slope ve Inland Malimiut) '''''akutaq''''' (Coastal Malimiut) ya da [[Yupikçe]]/[[Çupikçe]] '''''akutaq''''' kelimesinden geçmiş, diğer dillere de İngilizceden yayılmıştır. İnyupikçede '''''akut-'''''<ref name="ref882"/><ref name="refSeiler"/> («karıştırmak / to mix»), [[Nunivak Çupikçesi]]nde ise (''akutar'') yine aynı anlamda olan '''''akute-'''''<ref name="refPicir"/> fiilinden türetilmiştir. Yupikçede ''akutaq'' harfiyen «karışık şey / something mixed»<ref name="refPCupik"/> demektir. İnyupikçede ''akutaq'' harfiyen «karışımın ürünü / result of mixing»<ref name="refSeiler"/> demektir. İnyupikçede esas olarak «karıştırmak / to mix» anlamına gelen ''akut-'' fiiline Batılılarla karşılaştıktan sonra ayrıca «hamur yoğurmak / to knead dough, to beat dough» anlamı da katılmıştır ve bu yüzden North Slope İnyupikçesinde aynı fiilden iki ayrı ekle hem ''akutuq'' (Eskimo dondurması) hem de ''akutaq'' (ekmek hamuru) ismi oluşturulmuştur<ref name="ref882"/>. [[Utkuhiksalik İnuitçesi]]nde ᐊᑯᑕᖅ ''akutaq'' kelimesi harfiyen «karışık şey / something that is mixed» demektir ve ''-řaq / -gaq'' («the one Xed, something that is Xed») yapım ekiyle türetilmiştir<ref name="refUtkuhik"/>. [[Grönland İnuitçesi]]nde ''akutaq'' kelimesi «mixture; bastard» anlamındadır ve dondurma anlamı yoktur.


İnyupikçede «Eskimo dondurması yapmak» için '''''akutchi-'''''<ref name="ref882">[http://www.cs.cmu.edu/afs/cs/user/lsl/Nice/Inupiaq/combined%20dictionary.doc Iñupiaq Combined Dictionary]</ref> fiili kullanılır ve bu fiilden türetilen '''''akutchiaq'''''<ref name="refSeiler">{{Web kaynağı| son=Seiler| ilk=Wolf A.|tarih=2012|url=http://www.sil.org/silepubs/Pubs/928474543482/Seiler_Inupiatun_Eskimo_Dictionary_LCDD_16.pdf|başlık=Iñupiatun Eskimo Dictionary|erişimtarihi=22 Ağustos 2012|yayımcı=SIL International Partners in Language Development}}</ref> türevi ''akutuq'' yapma malzemesine (bazen de ''akutuq'' 'un kendine) denir ve bu malzemenin karıştırıldığı geniş çanağa da '''''akutchivik'''''<ref name="refSeiler">{{Web kaynağı| son=Seiler| ilk=Wolf A.|tarih=2012|url=http://www.sil.org/silepubs/Pubs/928474543482/Seiler_Inupiatun_Eskimo_Dictionary_LCDD_16.pdf|başlık=Iñupiatun Eskimo Dictionary|erişimtarihi=22 Ağustos 2012|yayımcı=SIL International Partners in Language Development}}</ref> adı verilir.
İnyupikçede «Eskimo dondurması yapmak» için '''''akutchi-'''''<ref name="ref882"/> fiili kullanılır ve bu fiilden türetilen '''''akutchiaq'''''<ref name="refSeiler"/> türevi ''akutuq'' yapma malzemesine (bazen de ''akutuq'' 'un kendine) denir ve bu malzemenin karıştırıldığı geniş çanağa da '''''akutchivik'''''<ref name="refSeiler"/> adı verilir.


== Tarih ==
== Tarih ==
22. satır: 22. satır:
{{SAlıntı|center|''The best Aleut dishes are: crowberries with fat, beaten until white''|Peder Veniaminov|<ref>(Veniaminov 1984: 277)</ref>}}
{{SAlıntı|center|''The best Aleut dishes are: crowberries with fat, beaten until white''|Peder Veniaminov|<ref>(Veniaminov 1984: 277)</ref>}}


Alaska'yı [[Aleut Adaları]]'ndan keşfe başlayıp sömüren Ruslar, [[Rus Alaskası]] döneminde [[Aleutlar]] (Unangan) ile [[Supikler]] (Alutiiq) arasında ayrım yapmaz ve her iki halkı da "Алеутъ" (Aleut) olarak adlandırırlardı<ref >[http://www.uaf.edu/anlc/resources/anlmap/ Mapping Alaska's Native languages] (= Names derived from a combination of Russian and Native words include: Alutiiq, from the Russian word Aleut (a term something like English "Eskimo" but referring to the people of the Aleutian Islands, the Alaska Peninsula, and the Kodiak archipelago); plus the Russian plural suffix -y; plus the Native singular suffix -q)</ref>.
Alaska'yı [[Aleut Adaları]]'ndan keşfe başlayıp sömüren Ruslar, [[Rus Alaskası]] döneminde [[Aleutlar]] (Unangan) ile [[Supikler]] (Alutiiq) arasında ayrım yapmaz ve her iki halkı da "Алеутъ" (Aleut) olarak adlandırırlardı<ref>[http://www.uaf.edu/anlc/resources/anlmap/ Mapping Alaska's Native languages] (= Names derived from a combination of Russian and Native words include: Alutiiq, from the Russian word Aleut (a term something like English "Eskimo" but referring to the people of the Aleutian Islands, the Alaska Peninsula, and the Kodiak archipelago); plus the Russian plural suffix -y; plus the Native singular suffix -q)</ref>.


== Malzeme ==
== Malzeme ==
[[Dosya:Alaska wild berries.jpg|thumb|250px|Alaska'nın yabani üzümsü böğürtlensi yemişleri:</br> * ''[[Vaccinium uliginosum]]'' (mavi üzümsü)</br> * ''[[Vaccinium vitis-idaea]]'' (kırmızı üzümsü)</br> * ''[[Rubus arcticus]]'' (kırmızı böğürtlensi)</br>]]
[[Dosya:Alaska wild berries.jpg|thumb|250px|Alaska'nın yabani üzümsü böğürtlensi yemişleri:<br /> * ''[[Vaccinium uliginosum]]'' (mavi üzümsü)<br /> * ''[[Vaccinium vitis-idaea]]'' (kırmızı üzümsü)<br /> * ''[[Rubus arcticus]]'' (kırmızı böğürtlensi)]]
[[Dosya:Oncorhynchus nerka.jpg|thumb|250px|''[[Oncorhynchus nerka]]'']]
[[Dosya:Oncorhynchus nerka.jpg|thumb|250px|''[[Oncorhynchus nerka]]'']]
[[Dosya:Rhodiola integrifolia habitus.jpg|thumb|250px|''[[Rhodiola integrifolia]]'' sebzesi [[St. Lawrence Adası]]nda yaşayan [[Sibirya Yupikleri]]nin gözde dondurma kaynağıdır]]
[[Dosya:Rhodiola integrifolia habitus.jpg|thumb|250px|''[[Rhodiola integrifolia]]'' sebzesi [[St. Lawrence Adası]]nda yaşayan [[Sibirya Yupikleri]]nin gözde dondurma kaynağıdır]]
34. satır: 34. satır:
*[[Balık]]lar (et & yağ): [[turna balığı]] (''Esox lucius''), ''[[Stenodus leucichthys]]'', ''[[Coregonus]]'', ''[[Prosopium]]'', [[Pasifik som balığı]] (''[[Oncorhynchus gorbuscha]]'', ''[[Oncorhynchus keta]]'', ''[[Oncorhynchus kisutch]]'', ''[[Oncorhynchus nerka]]'', ''[[Oncorhynchus tshawytscha]]''), balık karaciğeri, balık yumurtası (kuru ya da taze)
*[[Balık]]lar (et & yağ): [[turna balığı]] (''Esox lucius''), ''[[Stenodus leucichthys]]'', ''[[Coregonus]]'', ''[[Prosopium]]'', [[Pasifik som balığı]] (''[[Oncorhynchus gorbuscha]]'', ''[[Oncorhynchus keta]]'', ''[[Oncorhynchus kisutch]]'', ''[[Oncorhynchus nerka]]'', ''[[Oncorhynchus tshawytscha]]''), balık karaciğeri, balık yumurtası (kuru ya da taze)
*[[Meyve]]ler: ''[[Vaccinium vitis-idaea]]'', ''[[Vaccinium uliginosum]]'', ''[[Vaccinium oxycoccos]]'', ''[[Arctostaphylos uva-ursi]]'', ''[[Empetrum nigrum]]'', ''[[Rubus spectabilis]]'', ''[[Rubus chamaemorus]]'', ''[[Rubus strigosus]]'', ''[[Rosa acicularis]]''
*[[Meyve]]ler: ''[[Vaccinium vitis-idaea]]'', ''[[Vaccinium uliginosum]]'', ''[[Vaccinium oxycoccos]]'', ''[[Arctostaphylos uva-ursi]]'', ''[[Empetrum nigrum]]'', ''[[Rubus spectabilis]]'', ''[[Rubus chamaemorus]]'', ''[[Rubus strigosus]]'', ''[[Rosa acicularis]]''
*[[Sebze]]ler: ''[[Rumex arcticus]]'', ''[[Angelica lucida]]'', ''[[Equisetum fluviatile]]'', ''[[Hippuris vulgaris]]'', ''[[Dryopteris expansa]]'', ''[[Rhodiola integrifolia]]'', ''[[Honckenya peploides]]''<ref >http://www.alaskaagresources.com/wp/wp-content/uploads/heller_poisonous_plants_alaska_1966.pdf</ref>, ''[[Carex]]'', ''[[Ligusticum scoticum]]''
*[[Sebze]]ler: ''[[Rumex arcticus]]'', ''[[Angelica lucida]]'', ''[[Equisetum fluviatile]]'', ''[[Hippuris vulgaris]]'', ''[[Dryopteris expansa]]'', ''[[Rhodiola integrifolia]]'', ''[[Honckenya peploides]]''<ref>http://www.alaskaagresources.com/wp/wp-content/uploads/heller_poisonous_plants_alaska_1966.pdf</ref>, ''[[Carex]]'', ''[[Ligusticum scoticum]]''
*Ekstra tatlandırıcılar: ''[[Hedysarum alpinum]]'' (doğadan ya da fare yuvasından toplanır: [[ugnarat neqait]])
*Ekstra tatlandırıcılar: ''[[Hedysarum alpinum]]'' (doğadan ya da fare yuvasından toplanır: [[ugnarat neqait]])


== Etnografya ==
== Etnografya ==
*Alaska'da [[St. Lawrence Adası|St. Lawrence]] adasındaki [[Sibirya Yupikleri]], Eskimo dondurmasını malzemesine göre değişik yaparlar. Ada tundrasının en değerli yenebilir bitkisi olan ''[[Rhodiola integrifolia]]'' sebzesini (''nooneevuk'') eskiden fok derisinden tuluma şimdi ise bir varile iyica bastırarak doldururlar ve bir süre fermente olduktan sonra dondururlar ve kış aylarında fok yağı ile birlikte dondurmaya katarak yerler<ref >Steven B. Young and Edwin S. Hall , Jr., [http://www.uaf.edu/files/apua/Young1969.pdfContributions to the ethnobotany of the St. Lawrence Island Eskimo]</ref> ve daha çok bunu özel günlerde yaparlar<ref >http://folklife-media01.si.edu/liner_notes/folkways/FW04069.pdf</ref>.
*Alaska'da [[St. Lawrence Adası|St. Lawrence]] adasındaki [[Sibirya Yupikleri]], Eskimo dondurmasını malzemesine göre değişik yaparlar. Ada tundrasının en değerli yenebilir bitkisi olan ''[[Rhodiola integrifolia]]'' sebzesini (''nooneevuk'') eskiden fok derisinden tuluma şimdi ise bir varile iyica bastırarak doldururlar ve bir süre fermente olduktan sonra dondururlar ve kış aylarında fok yağı ile birlikte dondurmaya katarak yerler<ref>Steven B. Young and Edwin S. Hall , Jr., [http://www.uaf.edu/files/apua/Young1969.pdfContributions to the ethnobotany of the St. Lawrence Island Eskimo]</ref> ve daha çok bunu özel günlerde yaparlar<ref>http://folklife-media01.si.edu/liner_notes/folkways/FW04069.pdf</ref>.


*Alaska'da [[Nunivak Çupikleri]] '''''akutar''''' (< ''akute-'' «to mix; to make Eskimo ice cream») adını verdikleri Eskimo dondurmasını malzemesine göre değişik biçimlerde yaparlar. Pasifik sombalıklarının yumurtaları labada yapraklarıyla birlikte fok yağında saklanarak fermente olmaları sağlanır ve ağustos ayında olgunlaşan ''[[Rubus spectabilis]]'' meyveleri ile daha önceden fermente olan kısmen çürümüş balık yumurtaları ile fok yağı çırpılarak karıştırılır. Yılın o zamanı ve sonbahar boyunca en popüler yemek Eskimo dondurmasıdır<ref name="refVanstone1989">James W. VanStone (1989), [http://ia700407.us.archive.org/7/items/nunivakislandesk12vanst/nunivakislandesk12vanst.pdf Nunivak Island Eskimo (Yuit) technology and material culture], Chicago: Field Museum of Natural History, 1989. Fieldiana, Anthropology,New Series, No. 12. 108 p.</ref>. Sonbaharda toplanan ''[[Carex]]'' (''pekneret'') sapının köke yakın yumuşak kısımları, sonbaharda toplanan ''[[Empetrum nigrum]]'' (''puunrar'') meyveleri ve yaz sonunda toplanan ''[[Ligusticum scoticum]]'' (''tukayug'') bitkisinin yaprakları kışın akutar yapımında kullanılır<ref >Griffin 2001 Dennis Griffin, [http://ethnobiology.org/sites/default/files/pdfs/JoE/21-2/Griffin.pdf Contributions to the Ethnobotany of the Cup'it Eskimo, Nunivak Island, Alaska], Journal of Ethnobiology 21(2): 91-127 Winter 2001</ref>. [[Fok]] yağında marine edilip ''akutar'' yapılan [[yosun]]a '''''puyallret''''' denir. Dondurulmuş ''akutar'' için '''''qangquar''''' terimi kullanılır. Yumuşak fakat granüler kar tabakasının üst yüzü sıyrılıp alttaki temiz tabakadan alınıp donması için ''akutar''a katılan kara '''''puk'ag''''' denir<ref name="refPicir">[http://www.nunivakisland.org/dictionary/index.html '''Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti''' : Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary]</ref>.
*Alaska'da [[Nunivak Çupikleri]] '''''akutar''''' (< ''akute-'' «to mix; to make Eskimo ice cream») adını verdikleri Eskimo dondurmasını malzemesine göre değişik biçimlerde yaparlar. Pasifik sombalıklarının yumurtaları labada yapraklarıyla birlikte fok yağında saklanarak fermente olmaları sağlanır ve ağustos ayında olgunlaşan ''[[Rubus spectabilis]]'' meyveleri ile daha önceden fermente olan kısmen çürümüş balık yumurtaları ile fok yağı çırpılarak karıştırılır. Yılın o zamanı ve sonbahar boyunca en popüler yemek Eskimo dondurmasıdır<ref name="refVanstone1989">James W. VanStone (1989), [http://ia700407.us.archive.org/7/items/nunivakislandesk12vanst/nunivakislandesk12vanst.pdf Nunivak Island Eskimo (Yuit) technology and material culture], Chicago: Field Museum of Natural History, 1989. Fieldiana, Anthropology,New Series, No. 12. 108 p.</ref>. Sonbaharda toplanan ''[[Carex]]'' (''pekneret'') sapının köke yakın yumuşak kısımları, sonbaharda toplanan ''[[Empetrum nigrum]]'' (''puunrar'') meyveleri ve yaz sonunda toplanan ''[[Ligusticum scoticum]]'' (''tukayug'') bitkisinin yaprakları kışın akutar yapımında kullanılır<ref>Griffin 2001 Dennis Griffin, [http://ethnobiology.org/sites/default/files/pdfs/JoE/21-2/Griffin.pdf Contributions to the Ethnobotany of the Cup'it Eskimo, Nunivak Island, Alaska], Journal of Ethnobiology 21(2): 91-127 Winter 2001</ref>. [[Fok]] yağında marine edilip ''akutar'' yapılan [[yosun]]a '''''puyallret''''' denir. Dondurulmuş ''akutar'' için '''''qangquar''''' terimi kullanılır. Yumuşak fakat granüler kar tabakasının üst yüzü sıyrılıp alttaki temiz tabakadan alınıp donması için ''akutar''a katılan kara '''''puk'ag''''' denir<ref name="refPicir"/>.


*Alaska'da [[Chevak Çupikleri]] '''''akutaq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını çağın gereklerine göre şekillendirmişlerdir. Yağlar (fok yağı, rengeyiği yağı, balık karaciğeri, kuş yağı, son dönemlerde de [[Crisco]] marka yağ), yabani meyve ve sebzeler (daha sonra kuru üzüm ya da diğer ticari meyveler de dahil edilmiştir), pişmiş balık püresi, patates püresi, süt, yumurta, şeker, su ve kar gibi geleneksel olmayan malzemelerin karışımıdır. Geleneksel akutaqlar yağda çözünen vitaminler (A, D) içeren fok yağı ve balık karaciği gibi malzeme ile suda çözünen vitaminler (C, E) içeren yabani meyve ve sebzeler bakımından oldukça zengin ve besleyicidir. Günümüzde ise Eskimo mutfağına yabancı ticari ürünler de katılmaktadır<ref name="refPCupik">[http://www.alaskool.org/projects/chevak/chevak/Glossary%20Words.html Alaskool: Chevak Cup’ik Glossary]</ref>. Çupikler kaymağımsı (''creamy Eskimo ice cream'') Eskimo dondurmasına '''''mak'aq''''' adını verirler<ref >http://www.alaskool.org/projects/chevak/chevak/sound1.htm</ref>.
*Alaska'da [[Chevak Çupikleri]] '''''akutaq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını çağın gereklerine göre şekillendirmişlerdir. Yağlar (fok yağı, rengeyiği yağı, balık karaciğeri, kuş yağı, son dönemlerde de [[Crisco]] marka yağ), yabani meyve ve sebzeler (daha sonra kuru üzüm ya da diğer ticari meyveler de dahil edilmiştir), pişmiş balık püresi, patates püresi, süt, yumurta, şeker, su ve kar gibi geleneksel olmayan malzemelerin karışımıdır. Geleneksel akutaqlar yağda çözünen vitaminler (A, D) içeren fok yağı ve balık karaciği gibi malzeme ile suda çözünen vitaminler (C, E) içeren yabani meyve ve sebzeler bakımından oldukça zengin ve besleyicidir. Günümüzde ise Eskimo mutfağına yabancı ticari ürünler de katılmaktadır<ref name="refPCupik"/>. Çupikler kaymağımsı (''creamy Eskimo ice cream'') Eskimo dondurmasına '''''mak'aq''''' adını verirler<ref>http://www.alaskool.org/projects/chevak/chevak/sound1.htm</ref>.


[[Dosya:Tumnaq.JPG|thumb|250px|Yupiklerin Eskimo dondurması yaptığı çanak (''tumnaq''), 1910]]
[[Dosya:Tumnaq.JPG|thumb|250px|Yupiklerin Eskimo dondurması yaptığı çanak (''tumnaq''), 1910]]


*Alaska'da [[Yupikler]] '''''akutaq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını ''qecirniirutet'' («desserts») adını verdikleri tatlılar arasında sayarlar ve değişik tarifleri vardır. Aqutaq (''agu'tuk''), [[Napaskiak, Alaska|Napaskiak]] (''Napaskiaq'') yöresinde favori tatlıdır ve genelde fok yağı (bazen de ticari yağlar), azıcık şeker, haşlanmış balık, meyveler, ''[[Rumex arcticus]]'' türünden [[labada]], ''[[Equisetum arvense]]'' türü [[atkuyruğu]]nun kökleri ve kök üstü sapları ile ''[[Hippuris vulgaris]]'' türü atkuyruğunun sapları, ''[[Dryopteris austriaca]]'' türünden [[eğrelti otu]]nun yaz aylarında toplanıp kurutulan kökleri suda haşlanıp eklenerek yapılır<ref >W. H. Oswalt (1957), [http://www.uaf.edu/files/apua/Oswalt1957.pdf "A Western Eskimo Ethnobotany."] ''Anthropological Papers of the University of Alaska'', vol. 6, No. 1. College</ref>. Yine tatlılar arasında sayılan '''''qerpertaq''''' [qǝχpǝχtaq] (< qercua- «to be frostbitten») bazen akutaqtan ayrı tutulsa<ref >http://www.ankn.uaf.edu/NPE/CulturalAtlases/Yupiaq/akula/Subsistence.html</ref> da akutaq türü olarak geçer<ref name="refQerpertuq">http://www.ykhc.org/library/msg1110.pdf</ref> ve bu da Eskimo dondurması (''Eskimo ice-cream'') adıyla anılır<ref >http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=config&morpho=0&basename=\data\esq\yupet&first=1981</ref> ve taze çiğ turna balığı yumurtası, kırmızı ''[[Vaccinium oxycoccos]]'' meyvesi, şeker ile fok yağı karıştırılarak yapılır<ref name="refQerpertuq">http://www.ykhc.org/library/msg1110.pdf</ref> ya da kurutulmuş balık yumurtası fok yağında ezilerek çok hızlı bir şekilde yumurta çırpar gibi çırpılır ve içerisine pişmiş ''Vaccinium oxycoccos'' meyvesi eklenir<ref >http://juneauempire.com/stories/113003/sta_tkak.shtml</ref>. Yine tatlılar arasında yeralan diğer bir aqutaq türü de '''''tenguggluk''''' adı verilen ve bol suda kaynatılan balık karaciğerine (''tenguk'') suyunu ayırmadan iki balıktan çıkarılan çiğ balık yumurtası, fok yağı, ''[[Rubus spectabilis]]'', ''[[Empetrum nigrum]]'' meyveleri ile şeker eklenip karıştırılarak yapılır<ref name="refQerpertuq">http://www.ykhc.org/library/msg1110.pdf</ref>. Yupikler '''''mak'aq''''' adını verdikleri tatlıyı Pasifik sonbalığı yumurtalarını fok yağı ile karıştırıp kaymak gibi köpürene kadar çırparlar ve içine ''[[Rubus spectabilis]]'' meyvesi katarak yaparlar. [[Fare]]lerin kışlık depolarından alınan bitki kök ve saplarıyla ([[ugnarat neqait]] «fare yiyeceği / mouse food») yapılan ve '''''anllelget''''' adı verilen akutak tarifine İngilizcede «fare akutağı» (''mouse akutaq, mouse akutak'') denir<ref >http://meigainalaska.blogspot.com/</ref>. Bitki akutakları olarak '''''quagciq akutaq''''' adı verilen türü ''[[Rumex arcticus]]'' (''quagciq'') bitkisinden<ref >http://www.hss.state.ak.us/dpa/programs/nutri/wic/Recipes/desserts/dessert_05.htm</ref>, '''''ikiitulek''''' (harfiyen «ikiituk'lu») adı verilen türü ''[[Angelica lucida]]'' (''ikiituk'') bitkisinden yapılır. Etli akutak için '''''kemlek''''' (harfiyen «etli») adı kullanılır ve memeli hayvan [[et]]iyle (''kemek'') yapılır. Kar akutağı olarak '''''qanikcalek''''' (harfiyen «karlı») adı verilen türü yerdeki [[kar]]la (''qanikcaq'') yapılır. Diğer akutak türleri arasında '''''tunulek''''' ile '''''uqiinaq''''' sayılabilir. Yupikler ''tumnaq'' adını verdikleri büyük servis çanağında dondurmayı yaparlar ve ''qantaq'' adını verdikleri tahta ve [[huş kabuğu]]ndan yaptıkları kapları hem yemek koymada kullanırlar hem de Eskimo dondurması doldururlar<ref name="refDohpack">[http://alaska.si.edu/record.asp?id=88 Alaska Native Collections : ''qantaq'' “bowl, plate, dish” ]</ref>. Akutaq günlük yemek değildir ve özel günlerde özene bezene yapılır<ref >[http://www.uaf.edu/files/librarygraphics/Barker-pages.pdf Yup’ik Dancing Is Like Akutaq: A Rich Mixture]</ref>.
*Alaska'da [[Yupikler]] '''''akutaq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını ''qecirniirutet'' («desserts») adını verdikleri tatlılar arasında sayarlar ve değişik tarifleri vardır. Aqutaq (''agu'tuk''), [[Napaskiak, Alaska|Napaskiak]] (''Napaskiaq'') yöresinde favori tatlıdır ve genelde fok yağı (bazen de ticari yağlar), azıcık şeker, haşlanmış balık, meyveler, ''[[Rumex arcticus]]'' türünden [[labada]], ''[[Equisetum arvense]]'' türü [[atkuyruğu]]nun kökleri ve kök üstü sapları ile ''[[Hippuris vulgaris]]'' türü atkuyruğunun sapları, ''[[Dryopteris austriaca]]'' türünden [[eğrelti otu]]nun yaz aylarında toplanıp kurutulan kökleri suda haşlanıp eklenerek yapılır<ref>W. H. Oswalt (1957), [http://www.uaf.edu/files/apua/Oswalt1957.pdf "A Western Eskimo Ethnobotany."] ''Anthropological Papers of the University of Alaska'', vol. 6, No. 1. College</ref>. Yine tatlılar arasında sayılan '''''qerpertaq''''' [qǝχpǝχtaq] (< qercua- «to be frostbitten») bazen akutaqtan ayrı tutulsa<ref>http://www.ankn.uaf.edu/NPE/CulturalAtlases/Yupiaq/akula/Subsistence.html</ref> da akutaq türü olarak geçer<ref name="refQerpertuq">http://www.ykhc.org/library/msg1110.pdf</ref> ve bu da Eskimo dondurması (''Eskimo ice-cream'') adıyla anılır<ref>http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=config&morpho=0&basename=\data\esq\yupet&first=1981</ref> ve taze çiğ turna balığı yumurtası, kırmızı ''[[Vaccinium oxycoccos]]'' meyvesi, şeker ile fok yağı karıştırılarak yapılır<ref name="refQerpertuq"/> ya da kurutulmuş balık yumurtası fok yağında ezilerek çok hızlı bir şekilde yumurta çırpar gibi çırpılır ve içerisine pişmiş ''Vaccinium oxycoccos'' meyvesi eklenir<ref>http://juneauempire.com/stories/113003/sta_tkak.shtml</ref>. Yine tatlılar arasında yeralan diğer bir aqutaq türü de '''''tenguggluk''''' adı verilen ve bol suda kaynatılan balık karaciğerine (''tenguk'') suyunu ayırmadan iki balıktan çıkarılan çiğ balık yumurtası, fok yağı, ''[[Rubus spectabilis]]'', ''[[Empetrum nigrum]]'' meyveleri ile şeker eklenip karıştırılarak yapılır<ref name="refQerpertuq"/>. Yupikler '''''mak'aq''''' adını verdikleri tatlıyı Pasifik sonbalığı yumurtalarını fok yağı ile karıştırıp kaymak gibi köpürene kadar çırparlar ve içine ''[[Rubus spectabilis]]'' meyvesi katarak yaparlar. [[Fare]]lerin kışlık depolarından alınan bitki kök ve saplarıyla ([[ugnarat neqait]] «fare yiyeceği / mouse food») yapılan ve '''''anllelget''''' adı verilen akutak tarifine İngilizcede «fare akutağı» (''mouse akutaq, mouse akutak'') denir<ref>http://meigainalaska.blogspot.com/</ref>. Bitki akutakları olarak '''''quagciq akutaq''''' adı verilen türü ''[[Rumex arcticus]]'' (''quagciq'') bitkisinden<ref>http://www.hss.state.ak.us/dpa/programs/nutri/wic/Recipes/desserts/dessert_05.htm</ref>, '''''ikiitulek''''' (harfiyen «ikiituk'lu») adı verilen türü ''[[Angelica lucida]]'' (''ikiituk'') bitkisinden yapılır. Etli akutak için '''''kemlek''''' (harfiyen «etli») adı kullanılır ve memeli hayvan [[et]]iyle (''kemek'') yapılır. Kar akutağı olarak '''''qanikcalek''''' (harfiyen «karlı») adı verilen türü yerdeki [[kar]]la (''qanikcaq'') yapılır. Diğer akutak türleri arasında '''''tunulek''''' ile '''''uqiinaq''''' sayılabilir. Yupikler ''tumnaq'' adını verdikleri büyük servis çanağında dondurmayı yaparlar ve ''qantaq'' adını verdikleri tahta ve [[huş kabuğu]]ndan yaptıkları kapları hem yemek koymada kullanırlar hem de Eskimo dondurması doldururlar<ref name="refDohpack">[http://alaska.si.edu/record.asp?id=88 Alaska Native Collections : ''qantaq'' “bowl, plate, dish” ]</ref>. Akutaq günlük yemek değildir ve özel günlerde özene bezene yapılır<ref>[http://www.uaf.edu/files/librarygraphics/Barker-pages.pdf Yup’ik Dancing Is Like Akutaq: A Rich Mixture]</ref>.


*Alaska'da Qawiaraq [[İnyupikler]]i '''''akutaq''''' (phonetic: ''agoodik'' «the blended one, the mixture»<ref name="refKawetuq">[http://www.nortonsoundhealth.org/kaniqsirugut/k49/page20.pdf The story of Eskimo ice cream By Lee Ann Hoogendorn-Alowa], Tribal Social Worker, Kawerak</ref>) denen Eskimo dondurmasını, Batılarla karşılaşmadan önceleri, [[rengeyiği]] ve [[sığın]] gibi kara memelilerinden elde ettikleri [[içyağı]]/[[donyağı]], [[fok]], [[mors]] ve [[balina]] gibi deniz memelilerinden elde ettikleri sıvı hayvan yağını, [[Pasifik sombalığı]] gibi balıkları, balık karaciğerini, kurutulmuş sombalığı yumurtalarını, ''[[Rubus spectabilis]]'', ''[[Empetrum nigrum]]'' gibi meyveleri ve sebzeleri kullanarak yapar ve kesinlikle şeker kullanmazlardı. Yapımında iki farklı yağ kullanılır. Bunlardan sıvı olanı (''animal oil'') deniz memelilerinin İngilizcede ''blubber'' denen derialtı katmanını dilimleyip günlerce ahşap fıçılarda bekletirler ve süzülmesini sağlarlar, katı olanı (''dried fat'') ise kara memelilerinin içyağını etsiz boş kurutarak elde ederler. Yapılırken önce içyağı ufak parçalar hâlinde doğranarak elle yoğrulur ve yavaş yavaş deniz memelilerinden elde edilen sıvı yağ akıtılır ve elle yoğurma elle çırpmaya döner, belki birazcık da su katılabilir. Karışım beyaz köpüklü olana kadar çırpmaya ve sıvı yağ eklemeye devam edilir ve meyve ve sebzeler eklenir. Eskimo dondurması avcının ilk fokunu ya da Kutup ayısını avlaması şerefine kutlanan törenlerde yenmek üzere annesi ya da babaannesi tarafından yapılırdı. [[Solomon, Alaska|Solomon]] yöresindeki bazı İnyupikler, bu dondurmayı sincabın karaciğer yağı, fok yağı ve ''[[Vaccinium uliginosum]]'' meyvesini karıştırıp yapar. Günümüzde Qawiaraq İnyupikler değişen şartlara bağlı olarak malzemeye Crisco marka ticari yağ, şeker, kayısı ya da şeftali gibi kuru meyve, kuru üzüm ve dışarıdan gelen dondurulmuş ahududu ya da böğürtlen gibi yabancı ticari ürünler eklenmektedir.<ref name="refKawetuq">[http://www.nortonsoundhealth.org/kaniqsirugut/k49/page20.pdf The story of Eskimo ice cream By Lee Ann Hoogendorn-Alowa], Tribal Social Worker, Kawerak</ref>.
*Alaska'da Qawiaraq [[İnyupikler]]i '''''akutaq''''' (phonetic: ''agoodik'' «the blended one, the mixture»<ref name="refKawetuq">[http://www.nortonsoundhealth.org/kaniqsirugut/k49/page20.pdf The story of Eskimo ice cream By Lee Ann Hoogendorn-Alowa], Tribal Social Worker, Kawerak</ref>) denen Eskimo dondurmasını, Batılarla karşılaşmadan önceleri, [[rengeyiği]] ve [[sığın]] gibi kara memelilerinden elde ettikleri [[içyağı]]/[[donyağı]], [[fok]], [[mors]] ve [[balina]] gibi deniz memelilerinden elde ettikleri sıvı hayvan yağını, [[Pasifik sombalığı]] gibi balıkları, balık karaciğerini, kurutulmuş sombalığı yumurtalarını, ''[[Rubus spectabilis]]'', ''[[Empetrum nigrum]]'' gibi meyveleri ve sebzeleri kullanarak yapar ve kesinlikle şeker kullanmazlardı. Yapımında iki farklı yağ kullanılır. Bunlardan sıvı olanı (''animal oil'') deniz memelilerinin İngilizcede ''blubber'' denen derialtı katmanını dilimleyip günlerce ahşap fıçılarda bekletirler ve süzülmesini sağlarlar, katı olanı (''dried fat'') ise kara memelilerinin içyağını etsiz boş kurutarak elde ederler. Yapılırken önce içyağı ufak parçalar hâlinde doğranarak elle yoğrulur ve yavaş yavaş deniz memelilerinden elde edilen sıvı yağ akıtılır ve elle yoğurma elle çırpmaya döner, belki birazcık da su katılabilir. Karışım beyaz köpüklü olana kadar çırpmaya ve sıvı yağ eklemeye devam edilir ve meyve ve sebzeler eklenir. Eskimo dondurması avcının ilk fokunu ya da Kutup ayısını avlaması şerefine kutlanan törenlerde yenmek üzere annesi ya da babaannesi tarafından yapılırdı. [[Solomon, Alaska|Solomon]] yöresindeki bazı İnyupikler, bu dondurmayı sincabın karaciğer yağı, fok yağı ve ''[[Vaccinium uliginosum]]'' meyvesini karıştırıp yapar. Günümüzde Qawiaraq İnyupikler değişen şartlara bağlı olarak malzemeye Crisco marka ticari yağ, şeker, kayısı ya da şeftali gibi kuru meyve, kuru üzüm ve dışarıdan gelen dondurulmuş ahududu ya da böğürtlen gibi yabancı ticari ürünler eklenmektedir.<ref name="refKawetuq"/>.


*Alaska'da [[Wales, Alaska|Wales]] (''Kiŋigin'') [[İnyupikler]]i '''''qamamuq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını, Batılılardan aldıkları [[Şükran Günü]] kutlamalarında da yapmaktadırlar<ref >http://wales.bssd.org/blog/?p=538</ref>.
*Alaska'da [[Wales, Alaska|Wales]] (''Kiŋigin'') [[İnyupikler]]i '''''qamamuq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını, Batılılardan aldıkları [[Şükran Günü]] kutlamalarında da yapmaktadırlar<ref>http://wales.bssd.org/blog/?p=538</ref>.


*Alaska'da [[Kotzebue, Alaska|Kotzebue]] (''Qikiqtaġruk'') yöresindeki [[İnyupikler]], 1897-1902 yıllarında [[Hristiyanlık|Hristiyanlığı]] yaymaya çalışan [[Anglikan]] ''Friends'' misyonerlerinin kayıtların göre, ''Kivgiq'' bayramında şamana yardımcı olan aile ruhlarının (''tuunraq'') beslenmesi için [[Eskimo köy odası]]nda (''qazgi'') tavana Eskimo dondurması (''akuutuq'') yapıştırırlardı<ref name="ref113">[http://www.uaa.alaska.edu/cafe/upload/The-Inupiat-and-the-christianization-of-Arctic-Alaska.pdf Ernest S. Burch, Jr (1994), The Inupiat and the Christianization of Arctic Alaska]</ref>.
*Alaska'da [[Kotzebue, Alaska|Kotzebue]] (''Qikiqtaġruk'') yöresindeki [[İnyupikler]], 1897-1902 yıllarında [[Hristiyanlık|Hristiyanlığı]] yaymaya çalışan [[Anglikan]] ''Friends'' misyonerlerinin kayıtların göre, ''Kivgiq'' bayramında şamana yardımcı olan aile ruhlarının (''tuunraq'') beslenmesi için [[Eskimo köy odası]]nda (''qazgi'') tavana Eskimo dondurması (''akuutuq'') yapıştırırlardı<ref name="ref113">[http://www.uaa.alaska.edu/cafe/upload/The-Inupiat-and-the-christianization-of-Arctic-Alaska.pdf Ernest S. Burch, Jr (1994), The Inupiat and the Christianization of Arctic Alaska]</ref>.


*Alaska'da [[Point Hope, Alaska|Point Hope]] (''Tikiġaq'') [[İnyupikler]]i (''Tikiġaġmiut'') Eskimo dondurmasını çanak gibi geniş bir kapta rengeyiğinin sırt tarafından çıkarılan [[donyağı]]nı ince ince doğrayarak ya da ezerek içine fok yağı akıtıp beyaz püre hâline gelecek kadar elle çırparlar ve içine rengeyiğinin arka butundan ufak et parçacıkları ile ''[[Vaccinium uliginosum]]'' meyvesini katarak yaparlar<ref >Jill Elizabeth Oakes, Roderick R. Riewe, Lydia Apatiki (2007), [http://books.google.com.tr/books?id=33hayxkqNYgC&pg=PA14&lpg=PA14&dq=%22inupiat%22+%22Eskimo+ice+cream%22&source=bl&ots=IIANE1tlOu&sig=qepfYbCe8mwOh0qD8dVTWP3aRf4&hl=tr&sa=X&ei=PS--UMzCD8q1tAbrg4DABg&ved=0CHgQ6AEwBw#v=onepage&q=%22inupiat%22%20%22Eskimo%20ice%20cream%22&f=false Alaska Eskimo Footwear]</ref>.
*Alaska'da [[Point Hope, Alaska|Point Hope]] (''Tikiġaq'') [[İnyupikler]]i (''Tikiġaġmiut'') Eskimo dondurmasını çanak gibi geniş bir kapta rengeyiğinin sırt tarafından çıkarılan [[donyağı]]nı ince ince doğrayarak ya da ezerek içine fok yağı akıtıp beyaz püre hâline gelecek kadar elle çırparlar ve içine rengeyiğinin arka butundan ufak et parçacıkları ile ''[[Vaccinium uliginosum]]'' meyvesini katarak yaparlar<ref>Jill Elizabeth Oakes, Roderick R. Riewe, Lydia Apatiki (2007), [http://books.google.com.tr/books?id=33hayxkqNYgC&pg=PA14&lpg=PA14&dq=%22inupiat%22+%22Eskimo+ice+cream%22&source=bl&ots=IIANE1tlOu&sig=qepfYbCe8mwOh0qD8dVTWP3aRf4&hl=tr&sa=X&ei=PS--UMzCD8q1tAbrg4DABg&ved=0CHgQ6AEwBw#v=onepage&q=%22inupiat%22%20%22Eskimo%20ice%20cream%22&f=false Alaska Eskimo Footwear]</ref>.


*Alaska'da denizden uzak içbölgede yaşayan [[Nunamiutlar|Nunamiut İnyupikleri]] '''''akutuq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını, hemen yenmek üzere rengeyiğinden elde edilen donyağını ısıtarak içine geyiğin etinden parçalar katar ve köpürüp beyazlanıncaya kadar eliyle iki saat kadar çırparak yaparlar. Başka bir tarifi de donyağı, balina yağı (kıyı bölgelerdeki balina avcısı olan Taġiuġmiut İnyupikleriyle yapılan ticarette değiş tokuş yöntemiyle alınır) ve meyvelerle yapılır<ref name="refSpencer">Robert F. Spencer (1959), [http://hdl.handle.net/10088/15465 The North Alaskan Eskimo, a study in ecology and society], Smithsonian Institution, Bureau of American Wthnology Bulletin 171</ref>.
*Alaska'da denizden uzak içbölgede yaşayan [[Nunamiutlar|Nunamiut İnyupikleri]] '''''akutuq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını, hemen yenmek üzere rengeyiğinden elde edilen donyağını ısıtarak içine geyiğin etinden parçalar katar ve köpürüp beyazlanıncaya kadar eliyle iki saat kadar çırparak yaparlar. Başka bir tarifi de donyağı, balina yağı (kıyı bölgelerdeki balina avcısı olan Taġiuġmiut İnyupikleriyle yapılan ticarette değiş tokuş yöntemiyle alınır) ve meyvelerle yapılır<ref name="refSpencer">Robert F. Spencer (1959), [http://hdl.handle.net/10088/15465 The North Alaskan Eskimo, a study in ecology and society], Smithsonian Institution, Bureau of American Wthnology Bulletin 171</ref>.


*Kanada'da [[Batı Kanada İnuitleri]] ([[Uummarmiut]] İnyupikleri dahil), '''''akutuq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını, [[rengeyiği]] eti ve [[donyağı]], [[kemik iliği]] ve suyunu homojen olana kadar karıştırıp sonra da köpürüp kabarana kadar elle çırparlar ve donduktan sonra yerler<ref >http://www.irc.inuvialuit.com/culture/foods.html</ref>.
*Kanada'da [[Batı Kanada İnuitleri]] ([[Uummarmiut]] İnyupikleri dahil), '''''akutuq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını, [[rengeyiği]] eti ve [[donyağı]], [[kemik iliği]] ve suyunu homojen olana kadar karıştırıp sonra da köpürüp kabarana kadar elle çırparlar ve donduktan sonra yerler<ref>http://www.irc.inuvialuit.com/culture/foods.html</ref>.


*Kanada'da [[Utkuhiksalik İnuitleri]] '''ᐊᑯᑕᖅ''' '''''akutaq''''' adını verdikleri yemeği [[donyağı]] ile balık yağından yaparlar<ref name="refUtkuhik">[http://homes.chass.utoronto.ca/~inuit/UIDP/raq-gaq.html Dictionary of Utkuhiksalingmiut Postbases]</ref>.
*Kanada'da [[Utkuhiksalik İnuitleri]] '''ᐊᑯᑕᖅ''' '''''akutaq''''' adını verdikleri yemeği [[donyağı]] ile balık yağından yaparlar<ref name="refUtkuhik"/>.


== Türleri ==
== Türleri ==
Kar ya da buz katılarak [[kar helvası]] biçiminde klasik [[dondurma]] tariflerine yakın akutaqlar daha çok Alaska Eskimo kültüründen etkilenen Batılılarca kendi damak tadlarına göre şekillenir ve [[diyetisyen]]lerin çağdaş akutaq tariflerine ''[[Vaccinium oxycoccos]]'' meyvesi gibi geleneksel meyveler ile körpe [[ıspanak]] yaprakları ve [[hindistancevizi]] yağı gibi ticari ürünler de katılabilmektedir<ref >http://www.dansplan.com/recipe-scheduler/neo-agutak-eskimo-ice-cream</ref>.
Kar ya da buz katılarak [[kar helvası]] biçiminde klasik [[dondurma]] tariflerine yakın akutaqlar daha çok Alaska Eskimo kültüründen etkilenen Batılılarca kendi damak tadlarına göre şekillenir ve [[diyetisyen]]lerin çağdaş akutaq tariflerine ''[[Vaccinium oxycoccos]]'' meyvesi gibi geleneksel meyveler ile körpe [[ıspanak]] yaprakları ve [[hindistancevizi]] yağı gibi ticari ürünler de katılabilmektedir<ref>http://www.dansplan.com/recipe-scheduler/neo-agutak-eskimo-ice-cream</ref>.


''Caribou agutuk, agutuk with cloudberries, crowberry agutuk with sourdock, cranberry agutuk, cranberry and whitefish agutuk'' gibi birbirinden farklı malzemeyle yapılan karışımlar bulunur<ref >http://arcticrose.wordpress.com/2008/03/26/032608-food-and-recipes-indian-and-eskimo-ice-cream/</ref>.
''Caribou agutuk, agutuk with cloudberries, crowberry agutuk with sourdock, cranberry agutuk, cranberry and whitefish agutuk'' gibi birbirinden farklı malzemeyle yapılan karışımlar bulunur<ref>http://arcticrose.wordpress.com/2008/03/26/032608-food-and-recipes-indian-and-eskimo-ice-cream/</ref>.


== Kaynakça ==
== Kaynakça ==

Sayfanın 16.58, 4 Mayıs 2014 tarihindeki hâli

Batı tarzı çağdaş buzlu Eskimo dondurması (geleneksel Eskimo dondurması bu görüntüden oldukça uzaktır)
Batı tarzı çağdaş buzsuz Eskimo dondurması (geleneksel Eskimo dondurması bu görüntüden oldukça uzaktır)

Eskimo dondurması ya da akutak veya akutuk (İngilizce Eskimo ice-cream «Eskimo dondurması», Yupik ice-cream, Yup'ik ice-cream «Yupik dondurması», Inupiaq ice-cream, Inupiat ice-cream «İnyupik dondurması», Alutiiq ice cream «Supik dondurması», Alaskan ice-cream «Alaska dondurması», native ice cream «yerli dondurma», akutaq, akutak, agutaq, agutak, agutuq, agutuk, ackutuk, aguduk, agudak; İnyupikçe North Slope ve Inland Malimiut lehçelerinde akutuq[1][2], Coastal Malimiut lehçesinde akutaq[2], Inland Malimiut lehçesinde qamaamak[2], Utkuhiksalik İnuitçesi ᐊᑯᑕᖅ akutaq[3] , Yupikçe ve Çupikçe akutaq[4], Nunivak Çupikçesi akutar[5], Batı Supikçesi akutaq, Doğu Supikçesi pinaq[6]), Alaska'da İnyupikler, Yupikler, Nunivak Çupikleri, Supikler gibi Alaska Eskimoları ve Kanada'da Kanada İnuitleri tarafından balık ve sığın, rengeyiği gibi memelilerin et ve yağlarının yabani meyve ve sebzelerle el ya da çırpacak yardımıyla karıştırılmasıyla yapılan tatlı olup genelde içeriğindeki donyağından dolayı katılaşıp donduktan sonra yenir[7]. Et, balık, sıvı yağ, don yağı, meyve ve çağdaş tarif olarak karla yapılan bu tatlı klasik dondurma tarifleriyle uyuşmaz.

Alaska Atabaskları tarafından balık ve memeli et ve yağı ile meyve karışımıyla yapılan Kızılderili dondurması tatlısıyla ve Sibirya'da Çukçi-Kamçatka halkları tarafından aynı biçimde yapılan Çukçi dondurması ile Rusya'nın Sahalin adasındaki Nivihler tarafından yapılan mos tatlısıyla da benzerdir.

Eskimo dondurması Alaska'da oldukça yaygın yenen bir yemektir ve birçok tarifi bulunur. Çoğunlukla içyağı/donyağı, fok yağı ve meyve karışımıyla yapılır. Bazen içine et ya da balık ilave edilir. Kıta ABD'sindeki (lower 48 states) ve Kanada'daki pemmikan denen meyveli et yemeğini andırsa da kurutulup stoklanmış etle yapılan pemmikan ile kurutulmayıp iklim gereği dondurulan etlerle yapılan Eskimo dondurması farklıdır. Alaska'da pemmikan birkaç yerli tarafından yense de akutaq Alaskalı bir ailenin her zaman favori yiyeceği olmuştur[8].

Meyvelerin et ve yağlarla karıştırılması sınırlı olan gıda kaynaklarını koruma yöntemi olarak düşünülmektedir. Deniz memelilerinden (fok, mors, balina) elde edilen yağlar doymamış yağlar bakımından zengindir ve çabuk bozulurlar. Alaska'daki üzümsü böğürtlensi yabani meyvelerin antioksidan düzeyi yüksektir ve çabuk ekşime yaparlar. Her ikisinin karıştırılması ekşime ve bozulmayı geciktirir[8].

Ondört Akutaq tarifinin analiz edildiği bir çalışmaya göre, krema ya da çikolatalı kek gibi yüksek karbonhidrat içeren besinlere göre karbonhidrat düzeyi oldukça düşük olan Eskimo dondurması Impaired glucose tolerance (IGT) olan kişilerce tercih edilebilir. Akutuqta C vitamini, folik asit ve lif oranı da boldur[8].

Adlandırma

İngilizce'ye İnyupikçe akutuq (North Slope ve Inland Malimiut) akutaq (Coastal Malimiut) ya da Yupikçe/Çupikçe akutaq kelimesinden geçmiş, diğer dillere de İngilizceden yayılmıştır. İnyupikçede akut-[1][2] («karıştırmak / to mix»), Nunivak Çupikçesinde ise (akutar) yine aynı anlamda olan akute-[5] fiilinden türetilmiştir. Yupikçede akutaq harfiyen «karışık şey / something mixed»[4] demektir. İnyupikçede akutaq harfiyen «karışımın ürünü / result of mixing»[2] demektir. İnyupikçede esas olarak «karıştırmak / to mix» anlamına gelen akut- fiiline Batılılarla karşılaştıktan sonra ayrıca «hamur yoğurmak / to knead dough, to beat dough» anlamı da katılmıştır ve bu yüzden North Slope İnyupikçesinde aynı fiilden iki ayrı ekle hem akutuq (Eskimo dondurması) hem de akutaq (ekmek hamuru) ismi oluşturulmuştur[1]. Utkuhiksalik İnuitçesinde ᐊᑯᑕᖅ akutaq kelimesi harfiyen «karışık şey / something that is mixed» demektir ve -řaq / -gaq («the one Xed, something that is Xed») yapım ekiyle türetilmiştir[3]. Grönland İnuitçesinde akutaq kelimesi «mixture; bastard» anlamındadır ve dondurma anlamı yoktur.

İnyupikçede «Eskimo dondurması yapmak» için akutchi-[1] fiili kullanılır ve bu fiilden türetilen akutchiaq[2] türevi akutuq yapma malzemesine (bazen de akutuq 'un kendine) denir ve bu malzemenin karıştırıldığı geniş çanağa da akutchivik[2] adı verilir.

Tarih

Akutaq üzerine yapılmış ilk tarihi kayıt Peder Veniaminov (Иван Евсеевич Попов-Вениаминов 1797-1879; sonradan: Saint Innocent of Alaska) tarafından 1824-1831 yılları arasında yapılmıştır:

“ The best Aleut dishes are: crowberries with fat, beaten until white ”

—Peder Veniaminov, [9]

Alaska'yı Aleut Adaları'ndan keşfe başlayıp sömüren Ruslar, Rus Alaskası döneminde Aleutlar (Unangan) ile Supikler (Alutiiq) arasında ayrım yapmaz ve her iki halkı da "Алеутъ" (Aleut) olarak adlandırırlardı[10].

Malzeme

Alaska'nın yabani üzümsü böğürtlensi yemişleri:
* Vaccinium uliginosum (mavi üzümsü)
* Vaccinium vitis-idaea (kırmızı üzümsü)
* Rubus arcticus (kırmızı böğürtlensi)
Oncorhynchus nerka
Rhodiola integrifolia sebzesi St. Lawrence Adasında yaşayan Sibirya Yupiklerinin gözde dondurma kaynağıdır

Etnografya

  • Alaska'da St. Lawrence adasındaki Sibirya Yupikleri, Eskimo dondurmasını malzemesine göre değişik yaparlar. Ada tundrasının en değerli yenebilir bitkisi olan Rhodiola integrifolia sebzesini (nooneevuk) eskiden fok derisinden tuluma şimdi ise bir varile iyica bastırarak doldururlar ve bir süre fermente olduktan sonra dondururlar ve kış aylarında fok yağı ile birlikte dondurmaya katarak yerler[12] ve daha çok bunu özel günlerde yaparlar[13].
  • Alaska'da Nunivak Çupikleri akutar (< akute- «to mix; to make Eskimo ice cream») adını verdikleri Eskimo dondurmasını malzemesine göre değişik biçimlerde yaparlar. Pasifik sombalıklarının yumurtaları labada yapraklarıyla birlikte fok yağında saklanarak fermente olmaları sağlanır ve ağustos ayında olgunlaşan Rubus spectabilis meyveleri ile daha önceden fermente olan kısmen çürümüş balık yumurtaları ile fok yağı çırpılarak karıştırılır. Yılın o zamanı ve sonbahar boyunca en popüler yemek Eskimo dondurmasıdır[14]. Sonbaharda toplanan Carex (pekneret) sapının köke yakın yumuşak kısımları, sonbaharda toplanan Empetrum nigrum (puunrar) meyveleri ve yaz sonunda toplanan Ligusticum scoticum (tukayug) bitkisinin yaprakları kışın akutar yapımında kullanılır[15]. Fok yağında marine edilip akutar yapılan yosuna puyallret denir. Dondurulmuş akutar için qangquar terimi kullanılır. Yumuşak fakat granüler kar tabakasının üst yüzü sıyrılıp alttaki temiz tabakadan alınıp donması için akutara katılan kara puk'ag denir[5].
  • Alaska'da Chevak Çupikleri akutaq adını verdikleri Eskimo dondurmasını çağın gereklerine göre şekillendirmişlerdir. Yağlar (fok yağı, rengeyiği yağı, balık karaciğeri, kuş yağı, son dönemlerde de Crisco marka yağ), yabani meyve ve sebzeler (daha sonra kuru üzüm ya da diğer ticari meyveler de dahil edilmiştir), pişmiş balık püresi, patates püresi, süt, yumurta, şeker, su ve kar gibi geleneksel olmayan malzemelerin karışımıdır. Geleneksel akutaqlar yağda çözünen vitaminler (A, D) içeren fok yağı ve balık karaciği gibi malzeme ile suda çözünen vitaminler (C, E) içeren yabani meyve ve sebzeler bakımından oldukça zengin ve besleyicidir. Günümüzde ise Eskimo mutfağına yabancı ticari ürünler de katılmaktadır[4]. Çupikler kaymağımsı (creamy Eskimo ice cream) Eskimo dondurmasına mak'aq adını verirler[16].
Yupiklerin Eskimo dondurması yaptığı çanak (tumnaq), 1910
  • Alaska'da Yupikler akutaq adını verdikleri Eskimo dondurmasını qecirniirutet («desserts») adını verdikleri tatlılar arasında sayarlar ve değişik tarifleri vardır. Aqutaq (agu'tuk), Napaskiak (Napaskiaq) yöresinde favori tatlıdır ve genelde fok yağı (bazen de ticari yağlar), azıcık şeker, haşlanmış balık, meyveler, Rumex arcticus türünden labada, Equisetum arvense türü atkuyruğunun kökleri ve kök üstü sapları ile Hippuris vulgaris türü atkuyruğunun sapları, Dryopteris austriaca türünden eğrelti otunun yaz aylarında toplanıp kurutulan kökleri suda haşlanıp eklenerek yapılır[17]. Yine tatlılar arasında sayılan qerpertaq [qǝχpǝχtaq] (< qercua- «to be frostbitten») bazen akutaqtan ayrı tutulsa[18] da akutaq türü olarak geçer[19] ve bu da Eskimo dondurması (Eskimo ice-cream) adıyla anılır[20] ve taze çiğ turna balığı yumurtası, kırmızı Vaccinium oxycoccos meyvesi, şeker ile fok yağı karıştırılarak yapılır[19] ya da kurutulmuş balık yumurtası fok yağında ezilerek çok hızlı bir şekilde yumurta çırpar gibi çırpılır ve içerisine pişmiş Vaccinium oxycoccos meyvesi eklenir[21]. Yine tatlılar arasında yeralan diğer bir aqutaq türü de tenguggluk adı verilen ve bol suda kaynatılan balık karaciğerine (tenguk) suyunu ayırmadan iki balıktan çıkarılan çiğ balık yumurtası, fok yağı, Rubus spectabilis, Empetrum nigrum meyveleri ile şeker eklenip karıştırılarak yapılır[19]. Yupikler mak'aq adını verdikleri tatlıyı Pasifik sonbalığı yumurtalarını fok yağı ile karıştırıp kaymak gibi köpürene kadar çırparlar ve içine Rubus spectabilis meyvesi katarak yaparlar. Farelerin kışlık depolarından alınan bitki kök ve saplarıyla (ugnarat neqait «fare yiyeceği / mouse food») yapılan ve anllelget adı verilen akutak tarifine İngilizcede «fare akutağı» (mouse akutaq, mouse akutak) denir[22]. Bitki akutakları olarak quagciq akutaq adı verilen türü Rumex arcticus (quagciq) bitkisinden[23], ikiitulek (harfiyen «ikiituk'lu») adı verilen türü Angelica lucida (ikiituk) bitkisinden yapılır. Etli akutak için kemlek (harfiyen «etli») adı kullanılır ve memeli hayvan etiyle (kemek) yapılır. Kar akutağı olarak qanikcalek (harfiyen «karlı») adı verilen türü yerdeki karla (qanikcaq) yapılır. Diğer akutak türleri arasında tunulek ile uqiinaq sayılabilir. Yupikler tumnaq adını verdikleri büyük servis çanağında dondurmayı yaparlar ve qantaq adını verdikleri tahta ve huş kabuğundan yaptıkları kapları hem yemek koymada kullanırlar hem de Eskimo dondurması doldururlar[24]. Akutaq günlük yemek değildir ve özel günlerde özene bezene yapılır[25].
  • Alaska'da Qawiaraq İnyupikleri akutaq (phonetic: agoodik «the blended one, the mixture»[26]) denen Eskimo dondurmasını, Batılarla karşılaşmadan önceleri, rengeyiği ve sığın gibi kara memelilerinden elde ettikleri içyağı/donyağı, fok, mors ve balina gibi deniz memelilerinden elde ettikleri sıvı hayvan yağını, Pasifik sombalığı gibi balıkları, balık karaciğerini, kurutulmuş sombalığı yumurtalarını, Rubus spectabilis, Empetrum nigrum gibi meyveleri ve sebzeleri kullanarak yapar ve kesinlikle şeker kullanmazlardı. Yapımında iki farklı yağ kullanılır. Bunlardan sıvı olanı (animal oil) deniz memelilerinin İngilizcede blubber denen derialtı katmanını dilimleyip günlerce ahşap fıçılarda bekletirler ve süzülmesini sağlarlar, katı olanı (dried fat) ise kara memelilerinin içyağını etsiz boş kurutarak elde ederler. Yapılırken önce içyağı ufak parçalar hâlinde doğranarak elle yoğrulur ve yavaş yavaş deniz memelilerinden elde edilen sıvı yağ akıtılır ve elle yoğurma elle çırpmaya döner, belki birazcık da su katılabilir. Karışım beyaz köpüklü olana kadar çırpmaya ve sıvı yağ eklemeye devam edilir ve meyve ve sebzeler eklenir. Eskimo dondurması avcının ilk fokunu ya da Kutup ayısını avlaması şerefine kutlanan törenlerde yenmek üzere annesi ya da babaannesi tarafından yapılırdı. Solomon yöresindeki bazı İnyupikler, bu dondurmayı sincabın karaciğer yağı, fok yağı ve Vaccinium uliginosum meyvesini karıştırıp yapar. Günümüzde Qawiaraq İnyupikler değişen şartlara bağlı olarak malzemeye Crisco marka ticari yağ, şeker, kayısı ya da şeftali gibi kuru meyve, kuru üzüm ve dışarıdan gelen dondurulmuş ahududu ya da böğürtlen gibi yabancı ticari ürünler eklenmektedir.[26].
  • Alaska'da Kotzebue (Qikiqtaġruk) yöresindeki İnyupikler, 1897-1902 yıllarında Hristiyanlığı yaymaya çalışan Anglikan Friends misyonerlerinin kayıtların göre, Kivgiq bayramında şamana yardımcı olan aile ruhlarının (tuunraq) beslenmesi için Eskimo köy odasında (qazgi) tavana Eskimo dondurması (akuutuq) yapıştırırlardı[28].
  • Alaska'da Point Hope (Tikiġaq) İnyupikleri (Tikiġaġmiut) Eskimo dondurmasını çanak gibi geniş bir kapta rengeyiğinin sırt tarafından çıkarılan donyağını ince ince doğrayarak ya da ezerek içine fok yağı akıtıp beyaz püre hâline gelecek kadar elle çırparlar ve içine rengeyiğinin arka butundan ufak et parçacıkları ile Vaccinium uliginosum meyvesini katarak yaparlar[29].
  • Alaska'da denizden uzak içbölgede yaşayan Nunamiut İnyupikleri akutuq adını verdikleri Eskimo dondurmasını, hemen yenmek üzere rengeyiğinden elde edilen donyağını ısıtarak içine geyiğin etinden parçalar katar ve köpürüp beyazlanıncaya kadar eliyle iki saat kadar çırparak yaparlar. Başka bir tarifi de donyağı, balina yağı (kıyı bölgelerdeki balina avcısı olan Taġiuġmiut İnyupikleriyle yapılan ticarette değiş tokuş yöntemiyle alınır) ve meyvelerle yapılır[30].

Türleri

Kar ya da buz katılarak kar helvası biçiminde klasik dondurma tariflerine yakın akutaqlar daha çok Alaska Eskimo kültüründen etkilenen Batılılarca kendi damak tadlarına göre şekillenir ve diyetisyenlerin çağdaş akutaq tariflerine Vaccinium oxycoccos meyvesi gibi geleneksel meyveler ile körpe ıspanak yaprakları ve hindistancevizi yağı gibi ticari ürünler de katılabilmektedir[32].

Caribou agutuk, agutuk with cloudberries, crowberry agutuk with sourdock, cranberry agutuk, cranberry and whitefish agutuk gibi birbirinden farklı malzemeyle yapılan karışımlar bulunur[33].

Kaynakça

  1. ^ a b c d Iñupiaq Combined Dictionary
  2. ^ a b c d e f g Seiler, Wolf A. (2012). "Iñupiatun Eskimo Dictionary" (PDF). SIL International Partners in Language Development. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2012. 
  3. ^ a b c Dictionary of Utkuhiksalingmiut Postbases
  4. ^ a b c Alaskool: Chevak Cup’ik Glossary
  5. ^ a b c Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary
  6. ^ John E. Smelcer, Alutiiq Noun Dictionary and Pronunciation Guide , Common Nouns in Prince William Sound and Kenai Peninsula Region Alutiiq
  7. ^ ankn.uaf.edu : Akutaq recipe
  8. ^ a b c Janell Smith (2007), Food customs of rural and urban Inupiaq elders and their relationships to select nutrition parameters food insecurity, health and physical and mental functioning, Florida International University, Miami
  9. ^ (Veniaminov 1984: 277)
  10. ^ Mapping Alaska's Native languages (= Names derived from a combination of Russian and Native words include: Alutiiq, from the Russian word Aleut (a term something like English "Eskimo" but referring to the people of the Aleutian Islands, the Alaska Peninsula, and the Kodiak archipelago); plus the Russian plural suffix -y; plus the Native singular suffix -q)
  11. ^ http://www.alaskaagresources.com/wp/wp-content/uploads/heller_poisonous_plants_alaska_1966.pdf
  12. ^ Steven B. Young and Edwin S. Hall , Jr., to the ethnobotany of the St. Lawrence Island Eskimo
  13. ^ http://folklife-media01.si.edu/liner_notes/folkways/FW04069.pdf
  14. ^ James W. VanStone (1989), Nunivak Island Eskimo (Yuit) technology and material culture, Chicago: Field Museum of Natural History, 1989. Fieldiana, Anthropology,New Series, No. 12. 108 p.
  15. ^ Griffin 2001 Dennis Griffin, Contributions to the Ethnobotany of the Cup'it Eskimo, Nunivak Island, Alaska, Journal of Ethnobiology 21(2): 91-127 Winter 2001
  16. ^ http://www.alaskool.org/projects/chevak/chevak/sound1.htm
  17. ^ W. H. Oswalt (1957), "A Western Eskimo Ethnobotany." Anthropological Papers of the University of Alaska, vol. 6, No. 1. College
  18. ^ http://www.ankn.uaf.edu/NPE/CulturalAtlases/Yupiaq/akula/Subsistence.html
  19. ^ a b c http://www.ykhc.org/library/msg1110.pdf
  20. ^ http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=config&morpho=0&basename=\data\esq\yupet&first=1981
  21. ^ http://juneauempire.com/stories/113003/sta_tkak.shtml
  22. ^ http://meigainalaska.blogspot.com/
  23. ^ http://www.hss.state.ak.us/dpa/programs/nutri/wic/Recipes/desserts/dessert_05.htm
  24. ^ Alaska Native Collections : qantaq “bowl, plate, dish”
  25. ^ Yup’ik Dancing Is Like Akutaq: A Rich Mixture
  26. ^ a b The story of Eskimo ice cream By Lee Ann Hoogendorn-Alowa, Tribal Social Worker, Kawerak
  27. ^ http://wales.bssd.org/blog/?p=538
  28. ^ Ernest S. Burch, Jr (1994), The Inupiat and the Christianization of Arctic Alaska
  29. ^ Jill Elizabeth Oakes, Roderick R. Riewe, Lydia Apatiki (2007), Alaska Eskimo Footwear
  30. ^ Robert F. Spencer (1959), The North Alaskan Eskimo, a study in ecology and society, Smithsonian Institution, Bureau of American Wthnology Bulletin 171
  31. ^ http://www.irc.inuvialuit.com/culture/foods.html
  32. ^ http://www.dansplan.com/recipe-scheduler/neo-agutak-eskimo-ice-cream
  33. ^ http://arcticrose.wordpress.com/2008/03/26/032608-food-and-recipes-indian-and-eskimo-ice-cream/
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Eskimo_dondurması&oldid=14365524" sayfasından alınmıştır