Yebusiler

Vikipedi, özgür ansiklopedi
İncil'deki anlatıma dayanan Jebus haritası: Hinnom vadisi (Gehenna), Kidron Vadisi, Ein Rogel, Araunah'ın harman yeri ve Siyon Kalesi görülebilir (Townsend MacCoun, 1899)

Yebusiler (/ˈdʒɛbjəˌsaɪts/; İbranice: יְבוּסִי, Modern: Yevūsī, Tiberce: Yəḇūsī ISO 259-3 Ybusi; İngilizce:Jebusites), Tanah'taki Yeşu ve Samuel kitaplarına göre, Kudüs'te yaşayan bir Kenan kabilesiydi. O zamanlar Kudüs'ün yani Yeruşalim'in Şuayb tarafından başlatılan (Yeşu 11:3, Yeşu 12:10) ve Kral Davut tarafından tamamlanan fetihten önce (2 Samuel 5:6-10 Krallar Kitapları ve 1 Tarihler) yani şehrin İsrailoğullarının eline geçmesinden önce (1 Tarihler 11:4) Yebus (Jebus) (İbranice: יְבוּס Yəḇūs, "çiğnenmiş yer") ) olarak bilindiğini belirtir. Akademisyenler Kutsal Kitap kronolojilerine göre şehrin M.Ö. 1003 yılında Kral Davut tarafından fethedildiğini belirtirler[1].

Yebus'un Kimliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Yebus'un Kudüs ile özdeşleştirilmesine[2] özellikle Niels Peter Lemche tarafından itiraz edilmiştir. Lemche'nin iddiasını destekler şekilde, antik Yakın Doğu'da bulunan ve Kudüs'e dair İncil'de yer almayan her kayıtta şehirden "Kudüs" olarak bahsedilmektedir. Bu kayıtlara örnek olarak, birçoğu Kudüs reisi Abdi-Heba tarafından yazılmış olan ve Kudüs'ü Urusalim (URU ú-ru-sa-lim) ya da Urušalim (URU ú-ru-ša10-lim) olarak adlandıran Amarna mektupları verilebilir (MÖ 1330'lar).[3] Ayrıca Amarna mektuplarında şehir "Beth-Shalem", yani "Şalem'in evi" olarak adlandırılmaktadır.[4]

Kudüs'ün Sümer-Akkadca adı olan uru-salim'in[5] etimolojisi çeşitli şekillerde "tanrı Şalim'in [veya: tarafından] temeli" anlamına gelmektedir: İbranice/Semitik yry, "kurmak, bir köşe taşı koymak" ve Kenanlı batan güneş ve öte dünyanın yanı sıra sağlık ve mükemmelliğin tanrısı Şalim'den[6][7][8][9]

Lemche şunu da belirtiyor:

Yebus ve Yebuslular hakkında Eski Ahit dışında hiçbir kanıt yoktur. Bazı akademisyenler Yebus'un Kudüs'ten farklı bir yer olduğunu düşünmektedir; diğer akademisyenler ise Yebus ismini bir tür sözde etnik isim olarak görmeyi tercih etmektedir.[10]

Theophilus G. Pinches, MÖ 2200'den kalma bir sözleşme tabletinde Yebus'un eski bir biçimi olarak yorumladığı "Yabusu "ya atıfta bulunulduğunu kaydetmiştir.[11]

Etnik köken[değiştir | kaynağı değiştir]

İncil Sözlüğü (1887) Yaşayan halkları tahminen gösteren harita: Periziler, Hivitler, Yebusiler, Kenanlılar, Amalekliler, Girgaşiler...

İbranice Kutsal Kitap, Kudüs'ün İsrail öncesi sakinlerini tanımlamak için Yebusiler terimini kullandığı bilinen tek eski metni içerir; Yaratılış Kitabı'ndaki Milletler Tablosu'na göre (Tekvin 10), Yebusiler, İncil'deki Hititler ve Amoriler arasında Kenan grupları arasında üçüncü sırada listelenen bir Kenan kabilesi olarak tanımlanır. Modern arkeolojik çalışmalardan önce, çoğu İncil bilimcileri Yebusilerin Hititlerle aynı olduğu görüşündeydi ve bu görüş daha az olsa da halen geçerliliğini korumaktadır.[12] Bununla birlikte, ilk olarak Leuven Katolik Üniversitesi'nde Doğu ve Slav araştırmaları profesörü olan Edward Lipiński tarafından ortaya atılan ve giderek daha popüler hale gelen bir görüş, Yebusilerin büyük olasılıkla bir Amori kabilesi olduğudur; Lipiński onları Suriye'deki Mari şehrinde bulunan çivi yazılı bir mektupta Yabusi'um olarak anılan grupla özdeşleştirmiştir.[13] Lipinski ayrıca birden fazla klan ya da kabilenin benzer isimler taşıdığını ve dolayısıyla Yebusiler ile Yabusi'um'un ayrı halklar olabileceğini öne sürmüştür.[14]

Amarna mektuplarında, Kudüs'ün çağdaş kralının adının Abdi-Heba olduğundan bahsedilmektedir ki bu, Hepat adlı Hurrili bir ana tanrıçayı çağrıştıran teoforik bir isimdir. Bu durum, Yebusilerin ya bizzat Hurrili olduklarını ya Hurrilerin kültüründen büyük ölçüde etkilendiklerini ya da Hurrili bir maryannu sınıfının (yani Hurrili savaşçı bir elit sınıf) hâkimiyetinde olduklarını ima eder.[15] Dahası, "Kudüs'ün son Yebusi kralı Araunah/Arawna/Awarna (ya da Ornan)[16] genellikle Hurrice ewir onurlandırmasına dayandığı anlaşılan" bir isim taşıyordu.[17]

Richard Hess[18] (1997:34-6) Kutsal Kitap'ın Fetih anlatısında dört Hurrice isme işaret eder: Yarmut kralı Piram ve Hebron kralı Hoham (Yeşu 10:3) ve Anak'ın oğulları Şeşay ve Talmai (Yeşu 15:14) Hurrice kökenli isimlere sahiptir.

İncil anlatısı[değiştir | kaynağı değiştir]

İbranice Kutsal Kitap Yebusileri Kudüs'ün yanındaki dağlarda yaşayanlar olarak tanımlar.[19] Mısır'dan Çıkış'ta Musa'ya ezilen İbrani halkının gelecekteki yurdu olarak vadedilen "süt ve bal akan iyi ve geniş topraklar" Yebusilerin topraklarını da içeriyordu.[20] Yeşu Kitabı'na göre Adonizedek, Yebusiler'den oluşan bir konfederasyonun ve komşu Yarmut, Lakiş, Eglon ve El Halil (Hebron) şehirlerinden kabilelerin başında Yuşa (Yeşu)'ya karşı savaşmış,[21] ancak ağır bir yenilgiye uğrayarak öldürülmüştür.

Ancak Yeşu 15:63,Yehuda'nın Yeruşalim'de yaşayan Yebusiler'i oradan çıkaramadığını belirtir ("Yebusiler bugüne kadar orada Yahuda halkıyla birlikte yaşadılar"). Hakimler 1:21'de Yebusiler'in Benyamin kabilesi tarafından işgal edilen topraklarda, Yeruşalim'de yaşamaya devam ettikleri anlatılır.

Samuel'in İkinci Kitabı'na göre, Kral Davut zamanında Yebusiler hala Kudüs'ün kontrolünü ellerinde tutuyorlardı, ancak Davut şehrin kontrolünü ele geçirmek istedi. Anlaşılır bir şekilde Yebusiler onun bu girişimine karşı çıkmış ve Yebus Kenan'daki en güçlü kale olduğu için kör ve topalların bile Davut'un kuşatmasına dayanabileceğine sevinmişlerdir.[22] Hikâyenin Masoretik Metindeki versiyonuna göre Davut, Yoab önderliğinde su kaynağı tünellerinden (Kudüs'ün Gihon Pınarı dışında doğal su kaynağı yoktur) sürpriz bir saldırıyla şehri fethetmeyi başarmıştır. Kaynağı şehre bağlayan sistemin bir parçası olan Warren Şaftı, 19. yüzyılda keşfedildiğinden beri böyle bir saldırı hattının akla yatkınlığına kanıt olarak gösterilmektedir.[23] 1. Tarihler Kitabı'ndaki anlatım hızlı bir saldırının avantajından bahseder ama su şaftlarının kullanımından bahsetmez[24] ve birçok metin bilginine göre[kim?] Masoretik Metindeki iddia basitçe bir yazıcı hatası olabilir; pasajın Septuaginta versiyonu İsraillilerin Yebusilere su kuyusundan değil hançerleriyle saldırmaları gerektiğini belirtmektedir.

Krallar Kitabı, Kudüs bir İsrail şehri haline geldikten sonra, hayatta kalan Yebusilerin Süleyman tarafından serf olmaya zorlandığını belirtir.[25]

Bu Yebusîlere nihai olarak ne olduğu bilinmemektedir. Ancak "Yebusiler Hipotezi "ne[26] göre, Yebusiler Kudüs'ün sakinleri olarak varlıklarını sürdürmüş ve Yehuda Krallığı'nda aralarında rahip Zadok, peygamber Nathan ve kraliçe ve bir sonraki hükümdar Süleyman'ın annesi Batşeba gibi önemli kişilerin de bulunduğu önemli bir grup oluşturmuşlardır. Bu hipoteze göre, Davut'un yerine geçme mücadelesinde rakip bir Elide rahipler grubunun gözden düşmesinden sonra,[27] Zadok ailesi Kudüs'ün tek yetkili din adamı olmuş, böylece bir Yebusî ailesi diğer Yahudilerden ya da Yehudilerden ayırt edilemeyecek kadar zayıflamadan önce yüzyıllar boyunca Kudüs din adamlarını tekelinde tutmuştur.

Birinci Tarihler Kitabı, Yebus sakinlerinin Kral Davut'un kral olmasından kısa bir süre sonra Yeruşalim'e gelmesini yasakladıklarını belirtir. Yoab önce çıkıp kenti ele geçirdi ve Davut'un silahlı kuvvetlerinin komutanı ve yüzbaşısı oldu.[28]

Barnaba'nın Faaliyetleri'nde de onun şehit edilmesine eşlik eden bir Yebusi'den söz edilir. "Onu valiye götürmek üzere bağladıktan sonra, Neron'un akrabası olan dindar bir Yebuslu Kıbrıs'a gelince, bunu öğrenen Yahudiler geceleyin Barnaba'yı alıp boynundan iple bağladılar; onu havradan hipodroma sürükledikten sonra kentin dışına çıkarıp çevresinde durarak ateşte yaktılar, öyle ki kemikleri bile toz haline geldi. Ve hemen o gece, onun tozunu alıp bir bezin içine attılar; ve onu kurşunla sabitledikten sonra denize atmaya niyetlendiler. Ama ben gece bir fırsatını bulup Timon ve Rodon'la birlikte onu taşıyabildim. Belli bir yere geldik, bir mağara bulduk ve onu eskiden Yebusiler'in oturduğu yere koyduk. Orada gizli bir yer bulduktan sonra, Matta'dan aldığı belgelerle birlikte onu oraya koyduk. Haftanın ikinci gününün gecesinin dördüncü saatiydi."[29]

İncil'de adı geçen kişiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Araunah[değiştir | kaynağı değiştir]

Başka bir Yebusili olan Araunah (Tarihler Kitapları'nda Ornan olarak geçer) Samuel Kitapları'nda harman yerini Kral Davut'a sattığı ve Davut'un daha sonra üzerine bir sunak inşa ettiği ve bu sunağın Süleyman Tapınağı'nın çekirdeğini oluşturduğu şeklinde anlatılır. Araunah Hititçe'de efendi anlamına gelir ve bu nedenle çoğu bilim adamı Yebusilerin Hititli olduğunu düşündüklerinden Araunah'ın Kudüs'ün başka bir kralı olabileceğini savunmuştur;[30] bazı bilim adamları ayrıca Adonia'ın aslında Araunah'a gizlenmiş bir referans olduğuna, ר (r)'nin ד (d)'ye bozulduğuna inanmaktadır.[31] Bu argüman, Hititçe hakkında bilgi sahibi olmadan önce bunun tersini öne süren İncil bilimci Thomas Kelly Cheyne'den kaynaklanmıştır. Anlatının kendisi bazı akademisyenler tarafından etiyolojik ve tarihselliği şüpheli olarak değerlendirilmektedir.[22]

Kitabı Mukaddes'in başka yerlerinde[32] Yebusiler, İsraillilerle aynı Tanrı'ya (El Elyon-Ēl 'Elyōn) taptıklarını düşündürecek şekilde anlatılır (bkz. örneğin Melchizedek). Bu teoriye daha fazla destek, İsrail öncesi Kudüs'te ikamet eden diğer Yebusilerin Zedek (Tzedek) ilkesini ya da tanrısını çağrıştıran isimler taşımasından gelir (bkz. örneğin Melchizedek ve Adonizedek). Bu teoriye göre Zadok'a atfedilen Harun soyu daha sonradan yapılan, tarihsellikten uzak bir eklemedir.[33]

Klasik haham bakış açıları[değiştir | kaynağı değiştir]

Klasik rabbinik literatür'e göre, Jebusitler isimlerini yaşadıkları Jebus şehrinden, antik Kudüs'ten almışlardır.[12] Bu hahamlık kaynakları ayrıca İbrahim'in Atababalar Mağarası'nı (Machpelah Mağarası) satın alma bedelinin bir parçası olarak Yebusilerin topraklarında yer aldığını ileri sürmüştür, Yebusiler İbrahim'den, soyundan gelenlerin Yebusilerin iradesine karşı Yebus'un kontrolünü ele geçirmeyeceğine dair bir ahit vermesini istemiş ve ardından Yebuslular bu ahdi bronz üzerine kazımışlardır;[12] Kaynaklar, Yeşu'nun seferi sırasında İsrailoğullarının şehri fethedememesinin nedeninin bronz heykellerin varlığı olduğunu belirtir.[12]

Klasik Antik Çağın hahamlarının, Kral Davut'un da aynı nedenle Yebus şehrine girmesinin engellendiğini ve bu nedenle Davud'un bronzları yok eden herkese yüzbaşılık ödülü vadettiğini belirtir - Yoab görevi yerine getirir ve böylece ödülü kazanır.[12] Bu antlaşma hahamlar tarafından Yebusilerin, Yeşu'ya karşı yaptıkları savaş nedeniyle geçersiz sayılmıştır, ancak yine de Davut (hahamlara göre) Yebusilere şehrin tüm değerini ödemiş, parayı tüm İsrail kabileleri arasında toplamış, böylece şehir onların ortak mülkleri haline gelmiştir.[12]

Körler ve topallarla ilgili bir söze atıfta bulunan 2 Samuel 5:6'ya atıfta bulunan Rashi, Yebusilerin şehirlerinde ağızlarında İbrahim ile Yebusiler arasındaki antlaşmanın sözlerini içeren iki heykel olduğunu iddia eden bir midraş alıntılamaktadır; kör bir kişiyi tasvir eden figürlerden biri İshak'ı, topal bir kişiyi tasvir eden diğeri ise Yakup'u temsil etmektedir.[12]

Modern Zamandaki Kullanımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Diğerlerinin yanı sıra Yaser Arafat[34] ve Faysal Hüseyni[35] gibi siyasetçiler, Filistinlilerin Kudüs üzerinde Yahudilerden önce gelen tarihi bir hak iddiası olduğunu savunmak amacıyla Filistinli Arapların Yebusilerin soyundan geldiğini iddia etmişlerdir,

George Washington Üniversitesi Antropoloji Bölümü'nden Profesör Eric H. Cline, tarihçiler ve arkeologlar arasında modern Filistinlilerin Yebusilerden ziyade "Suudi Arabistan, Yemen, Ürdün ve diğer ülkelerdeki Araplarla daha yakın akraba" oldukları ve onlarla önemli bir bağlarının bulunmadığı konusunda genel bir fikir birliği olduğunu ileri sürmektedir.[36] Johns Hopkins Üniversitesi'nden merhum Profesör William F. Albright "değişmeyen Doğu efsanesinin" "şaşırtıcı azmini" sorgulamış ve "modern köylülerin ve göçebelerin halk inançları ve uygulamaları" ile "Arap öncesi dönemler" arasındaki süreklilik iddialarını reddetmiştir.[37]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Gunn 2003, s. 262.
  2. ^ (Joshua 15:8 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 18:28 6 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Judges 19:10 12 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
  3. ^ Urusalim e.g. in EA 289:014, Urušalim e.g. in EA 287:025. Transcription online at "The El Amarna Letters from Canaan". Tau.ac.il. 14 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2010. ; translation by Knudtzon 1915 (English in Percy Stuart Peache Handcock, Selections from the Tell El-Amarna letters (1920).
  4. ^ See, e.g., Holman Bible Dictionary, op. cit. supra.
  5. ^ See Victor P. Hamilton, The Book of Genesis, Chapters 1-17 26 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., p. 410 (1990). Hamilton also asserts that Sumerian uru is yerû, meaning "city."
  6. ^ Meir Ben-Dov, Historical Atlas of Jerusalem, Continuum International Publishing Group, 2002, p. 23.
  7. ^ Binz, Stephen J. (2005). Jerusalem, the Holy City. Connecticut, USA.: Twenty-Third Publications. s. 2. ISBN 9781585953653. Erişim tarihi: 17 Aralık 2011. Jerusalem, the Holy City By Stephen J. Binz. 
  8. ^ See the Anchor Bible Dictionary for an extensive discussion with citations. "SHALEM (DEITY) – the Anchor Bible Dictionary". 21 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2014. 
  9. ^ See Holman Bible Dictionary, http://www.studylight.org/dic/hbd/print.cgi?n=3384 23 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ; National Geographic, http://education.nationalgeographic.com/media/file/Jerusalem_ED_Sheets.FasFacts.pdf 21 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ("As for the meaning of the name, it can be assumed to be a compound of the West Semitic elements "yrw" and "s[h]lm," probably to be interpreted as "Foundation of (the god) Shalem." Shalem is known from an Ugaritic mythological text as the god of twilight.").
  10. ^ Lemche 2010, s. 161.
  11. ^ Pinches 19 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Theophilus G., The Old Testament: In the Light of the Historical Records and Legends of Assyria and Babylonia (London: SPCK, 1908), p. 324.
  12. ^ a b c d e f g "Jebusites". Jewish Encyclopedia. 26 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2023. 
  13. ^ Lipinski 2004, s. 502.
  14. ^ Biblical Archaeology Review 32:02, March–April 2006, Who Were the Jebusites?. "The letter refers to an Amorite ethnic group known as the Yabusi'um. This, Lipinski says, implies the existence of a tribe or clan of Yabusi, or Jebusites. (The Semitic letter Y becomes a J in Germanic languages such as English.) However, the clan of Jebusites in the Mari letter may not be the same as the clan of Jebusites living in pre-Davidic Jerusalem. More than one clan or tribe could have had the same name, Lipinski cautions."
  15. ^ Detlev Groddek, Silvin Košak, and Marina Zorman, Tabularia Hethaeorum 8 Eylül 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., p. 155 (20007).
  16. ^ 1 Tarihler 21:15 RAB'bin meleği Yevuslu Ornan'ın harman yerinde duruyordu.
  17. ^ Communication from Jonathan D. Safren 11 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Dept. of Biblical Studies, Beit Berl College, Israel (Aug 1, 2000.) Gwilym H. Jones, https://books.google.com/books?id=73OtAwAAQBAJ&pg=PA122 Nathan Narratives (JSOT Supplement) p. 122 (Jan 1990)
  18. ^ Richard S. Hess, "Getting Personal: What Names in the Bible Teach Us," Bible Review 13/6 (Dec 1997) 30, 34–36.
  19. ^ Sayılar 13:29, Yeşu 11:3
  20. ^ Çıkış 3:8
  21. ^ Yeşu 10:1–3
  22. ^ a b Peake's Commentary on the Bible
  23. ^ Reich & Shukron 1999.
  24. ^ 1 Tarihler 11:5
  25. ^ 1 Krallar 9:20-21
  26. ^ Bkz:
    • Zadok and Nehushtan Rowley 1939, ss. 113–41
    • Melchizedek and Zadok Rowley 1950, ss. 461–72
    • Rowley 1939, ss. 113–41
    • Melchizedek and Zadok Rowley 1950, ss. 461–72
    • A History of Israelite Religion in the Old Testament Period Albertz 1994
    • The Nathan Narratives Jones 2009, ss. 20–25, 40–42, 131–35
    • Ayrıca bakınız Canaanite Myth and Hebrew Epic: Essays in the History of the Religion of Israel Cross 1997
  27. ^ 1 Krallar i. 7, 19, 25; ii. 22, 26.
  28. ^ 1 Tarihler 11:3–8
  29. ^ "The Acts of Barnabas". www.gnosis.org. 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2023. 
  30. ^ Rendsburg 2001.
  31. ^ Önceki İbranice harfler, Sürgün zamanında ve sonrasında yaygın olarak kullanılmaya başlanan Aramice kare yazıyla yazılmıştır. Daha önceki Paleo-İbrani harfleri olan "d" ve "r" kolayca ve sıklıkla karıştırılır. "d" Yunanca delta'ya benzer, üçgenin sağ kenarı genellikle tabanın biraz altına doğru uzanır. "r" ise Yunan deltasına benzer ve üçgenin sağ kenarı tabanın oldukça altına uzanır. Aşağıdaki kaynaklar ve Paleo-İbrani alfabesi makalesinin "Harfler" bölümünde sunulan tablodaki ikisini karşılaştırın. "Hıristiyanlar için İbranice" adresinde sunulan versiyonlar 6 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. daha da kafa karıştırıcı derecede benzerdir. Ayrıca Jewish Virtual Library makalesinde "Hebrew: History of the Aleph-Bet," M.Ö. 1000 civarından başlayarak M.Ö. ikinci yüzyıla kadar birbirini izleyen ondan fazla yazı versiyonunun tablosuna bakınız. 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Şek. 10 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Birçok dönemde harfler neredeyse ayırt edilemez.
  32. ^ Tekvin 14:18–19 ve Tekvin 14:22.
  33. ^ Julius Wellhausen ilk olarak Ēl 'Elyōn'un Salem'in (yani Kudüs'ün) eski bir tanrısı olduğu, Davut'un 1000 yılı civarında Kudüs'ü ilhak etmesinden sonra Yahova ile eşitlendiği ve Kudüs'ün Zadokite rahipleri'nin Melchizedek'in soyundan geldiği veya geldiğini iddia ettiği teorisini benimsemiştir.
  34. ^ Stefan Lovgren, "Jerusalem Strife Echoes Ancient History" 15 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., National Geographic News, 29-10-2004
  35. ^ Jeffrey Goldberg, Israel's Y2K Problem 15 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The New York Times 03-10-1999
  36. ^ Eric H. Cline, Jerusalem Besieged: From Ancient Canaan to Modern Israel (Univ. of Mich. Press, 2004), pp. 33–35, 0-472-11313-5.
  37. ^ William F. Albright, History, Archeology, and Christian Humanism (New York: McGraw-Hill, 1964), pp. 157, 168.

Diğer Kitaplar ve Makaleler[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Yebusiler&oldid=32570700" sayfasından alınmıştır