Pamuk Olayı

Müfettişler Telman Gdlyan ve Nikolay İvanov (solda), el konulan serveti Sovyet gazetecilere sergiliyor, 1988

Pamuk Olayı (Rusça: хлопковое дело, romanize: hlopkovoye delo; Özbekçe: paxta ishi) veya Özbek Olayı (Узбекское дело; oʻzbek ishi), Özbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'de Leonid Brejnev'in yönetiminin başlangıcında ve sonraki yıllarında ve 1989'a kadar devam eden yaygın bir yolsuzluk skandalıydı.

Durgunluk Dönemi'nin neden olduğu sosyo-ekonomik dengesizliklerin artmasının ardından kamuoyunun hükûmete olan güvenini artırmak amacıyla, pamuk skandalına karıştığı iddiasıyla açılan ceza davaları geniş çapta kamuoyuna duyuruldu. Toplamda 800 ceza davası açıldı ve 4.000'den fazla kişi skandalla ilgili çeşitli suçlamalardan suçlu bulundu.

Arkaplan

Şerif Raşidov, 15 Mart 1959'da Özbekistan Komünist Partisi Birinci Sekreteri olarak atandı. Onun yönetimi altında Özbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Orta Asya'daki diğer Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerle birlikte Sovyetler Birliği için birincil pamuk kaynağı haline geldi. 1970'lerin başlarında Özbek SSC'deki ekilebilir arazilerin neredeyse tamamı pamuk tarımında kullanılmak üzere dönüştürülmüştü. Pamuk üretimini daha fazla artırmanın mümkün olmamasına rağmen, Devlet Planlama Komitesi, pamuk ithalatını önlemek amacıyla üretimin daha da artırılmasını talep etti.

Sonuçlar felaketti; Pestisitlerin ve zehirli gübrelerin yaygın kullanımı ve ürün rotasyonunun reddedilmesi, çevre üzerinde yıkıcı sonuçlar doğurdu. Pamuk üretimini iyileştirmek amacıyla Aral Gölü'nün kurutulmasıyla durum daha da kötüleşti. Buna rağmen pamuk üretimi artamadı. Beş yıllık planların (pripiski) sonuçlarının yapay olarak arttırılması, milyonlarca doların kaybedilmesine yol açtı ve istatistiklerin güvenilmezliği ekonomik kararların alınmasını engelledi. Buna rağmen Raşidov, Özbekistan'ın kontrolünü elinde tuttu ve var olmayan pamuk üretimi için Sovyet hükûmetinden toplam dört milyar ruble aldı.

Raşidov'un yönetimi altında da yaygın yolsuzluk mevcuttu; Özbek SSC'nin bölgesel komite başkanları büyük malikanelere sahipti ve eylemlerinde sık sık kanunları öne sürmekteydiler. Özbek SSC İçişleri Bakanlığı organize suç gruplarıyla iç içe geçmişti ve 1970'ler ve 1980'ler, cinayetler, hırsızlıklar ve saldırıların yaygın olduğu Özbekistan'daki suç oranında zirveye ulaştı.

Özbekistan hükûmetine yönelik soruşturma girişimleri 1970'lerin ortalarına kadar uzanmtaydı. 1975 yılında, Özbek SSC Yüksek Mahkemesi Başkanı'nın hapse atılmasıyla failleri adalet önüne çıkarma çabaları başarıya ulaştı. Milliyetler Sovyeti başkanı Yadigar Nasreddinova hakkında da bir soruşturma başlatıldı, ancak bu soruşturma, Nasreddinova'nın Genel Sekreter Leonid Brejnev üzerindeki önemli etkisi nedeniyle bir sonuca varılamadı ve araştırmacı Vladimir Kaliniçenko hayatına yönelik tehditlere yanıt olarak KGB koruması altına alındı.

Erken soruşturmalar

Leonid Brejnev'in ölümünün ardından yerine Yuri Andropov SBKP genel sekreter olarak atandı. Raşidov ile arası kötü olan Andropov, halkın devlet kurumlarına olan güvenini yeniden tesis etmek amacıyla bir yolsuzlukla mücadele kampanyası başlattı. İçişleri Bakanlığı, Ekonomik Suçların Sebep ve Durumlarının Tespiti ve Ortadan Kaldırılmasına Yönelik Merkezi Bilimsel Araştırma Laboratuvarı'nı (Центральная Научно-исследовательская Лаборатория по выявлению и устранению причин и условий способствующих экономическим преступлениям Tsentralnaya Nauçno-issledovatelskaya Laboratoriya po vyyavleniyu i ustraneniyu priçin i uslovı sposobstvuyuşçih ekonomiçeskim prestupleniyam; ЦНИЛ TsNİL) kurdu. TsNİL, Orta Asya cumhuriyetlerinde meydana gelen yolsuzluğun tüm boyutunu ortaya çıkardı ve bu, Andropov'un Ocak 1983'te Raşidov'un istifasını talep etmesine yol açtı. Ancak Raşidov istifa etmeyi reddetti ve Merkez Komite, bir ay sonra Sovyetler Birliği başsavcısından Özbekistan'daki yolsuzluğu araştırılması talebinde bulunan bir kararı kabul etti.

Nisan 1983'te Telman Gdlyan ve Nikolay İvanov, başsavcı tarafından pamuk skandalını araştırmakla görevli bir komisyonun başına getirildi. Aynı ay iki büyük tutuklama yapıldı: Buhara Oblastı'ndaki OBHSS başkanı A. Muzarafov, bir operasyonda rüşvet alırken yakalandıktan sonra KGB tarafından tutuklandı ve Buhara kenti ekonomi dairesi başkanı Ş. Kudratov da gözaltına alındı.

Raşidov hakkında bilgi toplanıyordu; Harezm Oblast Komitesi Birinci Sekreteri Madyar Hudaybergenov, soruşturma kapsamında Raşidov'a Sosyalist Emek Kahramanı unvanını vermek için 1,5 milyon ruble ödediğini itiraf etti. Hudaybergenov kısa süre sonra serbest bırakıldı ve Harezm Oblastı'nın 300.000 ton pamuk hasat ettiğini bildirdi. Ancak Raşidov, Andropov ile görüştüğünde beklenen övgüyü alamadı, bunun yerine Sovyet hükûmetinin hasada bakacağı söylendi.

Raşidov'un ölümü ve devam eden soruşturma

Özbekistan'da Raşidov'un yerini alan Birinci Sekreteri İnamcan Osmanhocayev'in Ligaçyov ile bağları ve desteği bulunuyordu.

31 Ekim 1983'te Raşidov aniden hayatını kaybetti (veya alternatif olarak hapis korkusuyla intihar etti) ve Taşkent'in merkezine gömüldü. İşçiler için bir anma yeri olması amaçlanan bir anıt kompleksi inşa etmek için planlar yapıldı. Ölümünün ardından soruşturmalar devam etti; KGB'nin Moskova kenti ve Moskova Oblastı birimleri, 1984'ün başlarında Özbekistan'daki ve Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ndeki pamuk fabrikalarının yöneticilerini tutukladı.

1984 yazında, Yegor Ligaçyov liderliğindeki Merkez Komite yetkililerinden oluşan bir heyet, Raşidov'un halefini seçmek üzere Taşkent'e geldi. Özbekistan Komünist Partisi toplantısında Raşidov, yetkililer tarafından "despot", yozlaşmış ve Özbek milletine onarılamaz zararlar veren biri olarak tanımlandı. Genel kurul kararıyla Raşidov, Taşkent'in merkezinden çıkarıldı ve şehrin Çağatay Mezarlığı'na yeniden gömüldü. Yeni Birinci Sekreter, hem rüşvet soruşturmalarıyla hem de Ligaçyov'la bağları olan, nispeten bilinmeyen bir kişi olan İnamcan Osmanhocayev'di.

11 Ağustos 1984'te Buhara Oblast Komitesi'nin eski başkanı Abdülvahid Kerimov, Karşı'de tutuklandı ve Moskova'ya gönderilerek ve burada 1987'deki duruşmasına kadar Lefortovo Hapishanesi'nde tutuldu. Duruşmada Kerimov, Raşidov'a yüklü miktarda rüşvet verdiğini ifade ederek 20 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Müfettişler, Kerimov'un yazdığı ve Şehrisebz yakınlarındaki Sevaz köyünde servetinin saklandığı yerleri açığa çıkaran bir defter buldu. Köyde 10 milyon ruble değerinde değerli eşya ve nakit para bulundu. Aynı sıralarda, Nemengan Oblastı'nda yerel bir kolhoz başkanı ve politikacı olan Ahmedcan Adilov, polis tarafından acımasızca darp edildi ve tutuklandı. Adilov'un Raşidov'un yanı sıra Özbekistan'daki organize suç ağlarıyla da geniş bağları vardı.

Tutuklanan İçişleri Bakanlığı mensubu kişiler, Özbek istihbarat servisleri içindeki yaygın rüşvet ve organize suç bağlantılarına ilişkin ifade verdi. KGB yetkilileri, içişleri bakanı K. Ergaşev'i tutuklamaya gittiğinde, muhtemelen önceden ihbar edilmiş olan Ergaşev intihar etti. Evinde 10 milyon ruble nakit bulundu. Daha sonra yapılan incelemeler sonucunda İçişleri Bakanlığı'nın organize suç gruplarıyla bağlantıları ortaya çıktı.

Aynı zamanda Kaşkaderya Bölge Komitesi Birinci Sekreteri Ruzmet Gaipov'un maiyetine yönelik bir soruşturma da sürüyordu. Nisan 1985'te, Ergaşev'in yükselişini desteklediği ve bölgedeki insanlardan rüşvet aldığı yönündeki bilgilerin ortaya çıkması üzerine Genel Sekreter Mihail Gorbaçov tarafından Gaipov'un tutuklanmasına izin verildi. Ancak polis evine geldiğinde onu ya intihar etmiş ya da öldürülmüş halde ölü buldu. Gaipov'un ölümünden sonra toplanan belgeler yine de soruşturmanın daha da genişletilmesine olanak sağladı. Gaipov'un oğlu, Taşkent Havalimanı müdürü Arslan Ruzmetov, Buhara Oblast İçişleri Bakanlığı başkanı M. Norov ve Norov'un yardımcısı T. Kahramanov ve diğer birçok kişi polis tarafından vahşice dövüldü ve tutuklandı.

Soruşturmaların Kremlin'e uzanması

Gdlyan (sağda) ve Mihail Gorbaçov (arka planda) birinci Sovyetler Birliği Halk Temsilcileri Kongresi'nde, 1989

1985'e gelindiğinde Gdlyan ve İvanov'un soruşturması Özbekistan'daki parti yapıları içinde organize bir grubun olduğuna dair somut kanıtları ortaya çıkardı. Gorbaçov, Eylül 1985'te soruşturmayı gözden geçirmesi için Merkez Komite sekreteri Boris Yeltsin'i gönderdi. Taşkent'te bir hafta kaldıktan sonra Yeltsin, Gdlyan ve Ivanov'un çabalarının destekçisi olarak geri döndü. Dahası, Gdlyan ve İvanov'un, Osmanhocayev'in Birinci Sekreterlikten alınması ve yolsuzlukla mücadele soruşturmalarına dahil edilmesi gerektiği yönündeki tutumuna ikna olmuştu. Gorbaçov, Ligaçyov'un Osmanhocayev'e verdiği desteği öne sürerek reddetti.

Ancak soruşturmalar devam ettikçe Osmanhocayev'in olaya karıştığına dair kanıtlar giderek daha belirgin hale geldi. Gorbaçov sonunda Ocak 1988'de görevden alınmasını kabul etti ve yerine Refik Nişanov'u getirdi. Glasnost ve perestroykanın bir parçası olarak, pamuk skandalı daha da kamuoyuna duyuruldu ve bunun sonucunda 23 Ocak 1988'de Pravda gazetesinde yolsuzluğun tüm boyutlarını kamuoyuna açıklayan bir makale yayınlandı. Sovyet hükûmeti ayrıca Özbekistan'da pamuk tarımında çocuk işçi çalıştırılmasına son verme niyetini de duyurdu. Aynı zamanda başka bir tutuklama dalgası da yaşanıyordu; Bu kez tutuklananlar arasında Karakalpakistan Oblast Komitesi başkanı ve Raşidov'un kayınpederi Kallibek Kemalov'un yanı sıra Özbek SSC Bakanlar Kurulu eski başkanı Narmahonmadi Hudoyberdiyev de vardı. Hudoyberdiyev suçunu kabul etti ve rüşvet olarak aldığı 514.000 rubleyi yetkililere teslim etti.

Sonunda soruşturmanın odak noktası Özbekistan'ın ötesine geçerek Sovyet liderliğine ulaştı. Georgy Razumovski, Ligaçyov, Mihail Solomentsev ve Viktor Grişin'in devam eden yolsuzluğa göz yummak için rüşvet aldığından şüpheleniliyordu. Brejnev'in damadı Yuri Çurbanov da yolsuzluk ve rüşvet alma suçlamalarıyla tutuklandı. 1983'te Merkez Tarım Komitesi sekreteri olan Gorbaçov hakkında ek endişeler ortaya çıktı. Yalnızca o yıl, 981.000 ton pamuğun var olmadığı halde hasat edildiği bildirildi. Bunun için Özbek SSC hükûmetine 757 milyon ruble verildi ve bunun 286 milyonu ortadan kayboldu.

19 Ocak 1989'da Gdlyan ve İvanov Moskova'da bir basın toplantısı düzenlediler. Konferansta, ülkenin liderliği de dahil olmak üzere yolsuzluğun boyutunu ortaya çıkardılar. Halk buna şokla karşılık verdi ve Sovyetler Birliği Komünist Partisi onları susturmak için hızla harekete geçti. Boris Pugo'nun rehberliğinde, "Özbek SSC'deki yolsuzluk vakalarının soruşturulmasındaki yasa ihlalleri hakkındaki gerçekleri ve raporu kontrol etmek ve sonuçları SBKP Merkez Komitesine iletmek" niyetiyle amacıyla özel bir Merkez Komite komisyonu kuruldu. Benzer bir komisyon Sovyetler Birliği Yüksek Sovyeti'nde de kuruldu. Antikomünist ve demokrasi yanlısı milletvekillerinden oluşan bir ittifak olan Bölgelerarası Vekiller Grubu, hükûmetin bu ikisini susturma çabalarına onları milletvekili olarak seçerek karşılık verdi ve böylece her ikisine de parlamento dokunulmazlığı sağladı. Gdlyan, 1990 yılında SBKP'den ve başsavcılık makamından ihraç edildi.

Yolsuzluk yapan yetkililerin hapis cezası uzun sürmedi. 25 Aralık 1991'de, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından bir gün önce, Özbekistan cumhurbaşkanı İslam Kerimov, skandala karışan ve Özbekistan'da hapsedilen tüm kişileri affetti.