Kale, Borçka
| Kale | |
|---|---|
 | |
 Artvin'in Türkiye'deki konumu | |
  Kale Kale'nin Artvin'deki konumu | |
| Ülke |  Türkiye |
| İl | Artvin |
| İlçe | Borçka |
| Coğrafi bölge | Karadeniz Bölgesi |
| Rakım | 252 m |
| Nüfus (2021) | |
| • Toplam | 300 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| İl alan kodu | 0466 |
| İl plaka kodu | 08 |
| Posta kodu | 08400 |
Kale, Artvin ilinin Borçka ilçesine bağlı bir köydür.
Köyün eski adı[değiştir | kaynağı değiştir]
Günümüzde Kale adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Makreti’dir (მაკრეთი). Bu adın Gürcüce’de düğün alayının toplandığı yer anlamına gelen “makareti”den (მაყარეთი; “maq’areti”) geldiğine dair bir görüş vardır.[3] Ancak bu yazım biçimine eski kaynaklarda rastlanmamaktadır. Makreti Türkçe kaynaklara da Makret biçimde girmiştir. Nitekim Muvahhid Zeki 1927’de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı Osmanlıca kitabında köyün adını Makret (ماكرەت) olarak yazmıştır.[4] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Rus idaresi de köyün adını aynı biçimde Makret (Макрет) olarak kaydetmiştir.[5] Rus idaresi sırasında, 1890’ların başında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze de köyün adını Makreti (მაკრეთი) biçiminde yazmıştır.[6]
Makreti'nin adı önce Topçular, köyde eski bir kalenin bulunması gerekçesiyle sonra Kale olarak değiştirildi. Mamanati, Pançureti, Kostaneti gibi köylerin yer aldığı Çhala bölgesi de İç Kale olarak adlandırıldı.[7][8]
Coğrafi konumu[değiştir | kaynağı değiştir]
Günümüzde Borçka ilçesinin bir köyü olan Kale, Borçka kasabasının kuzeybatısında, Hopa-Borçka karayolu kıyısında yer alır. Çhala Deresi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir ve Artvin kentine 39 km, Borçka kasabasına 7 km uzaklıktadır.[9]
Tao-Klarceti'in Rusların eline geçmesinden bir süre önce, 1874 yılında bölgeyi gezen Gürcü asker ve coğrafyacı Giorgi Kazbegi, Çoruh Nehrine karışan Çhala Deresinin (Çayırsu) Livana ile Lazistan arasındaki sınırı oluşturduğunu yazar. Kazbegi bu köylerin adlarını tek tek saymasa da Makreti bu sınır bölgesindeki köylerden biridir. Kazbegi’nin verdiği bilgiye göre, yoğun bir yerleşim yeri olan Çhala’da köyler dağ yamaçları dibinde, su kenarlarına kurulmuştu. Borçka’dan Hopa’ya giden en kestirme yol Çhala Deresi’nin sol kıyısından ve Makreti köyünden geçiyordu. Köyün bulunduğu vadideki dağların yamaçlar mor çiçekli ormangülü çalılıklarıyla doluydu. Ağaç türlerinden ise kestanenin yanında kızılağaç ve meşe gibi ağaç türleri bulunuyordu.[10]
Giorgi Kazbegi’den yaklaşık 50 yıl sonra Artvin vilayetini dolaşan Muvahhid Zeki’nin verdiği bilgiye göre, Çhala vadisinde (İç Kale) bulunan diğer köyler gibi Balıklı Dağı’nın eteğinde yer alan Makreti köyünde evlerin çoğu iki katlı ve ahşaptı. Bu evleri tarla ve bağ kenarlarından geçen patikalar birbirine bağlıyordu. İyi ve duru sulara sahip olan Makreti köyünün ekonomisi tarıma dayanıyor ve köyde mısır, tütün, buğday, arpa, keten yetiştiriliyordu. Kazbegi de köydeki kestane ağaçlarının ev yapımında kullanıldığını, yolcuların su içmesi için yol kıyılarındaki her pınara oluk yapılmış ve ahşap maşrapa konulmuş olduğunu yazmıştır. Köyde elma, armut, erik ve ceviz gibi meylerin yetiştiği köy “demir elma” adlı elmasıyla ünlüydü. Çhala vadisinde Makreti ile "Kostanet", "Çat", "Pançur", "Mamanat", "Zorköy" ve "Başköy" adlı köyler birbirine yaklaşık yarım saatlik mesafede yer alıyordu.[7]
Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]
Muvahhid Zeki’nin 1927’de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı kitabında verdiği bilgiye göre, Çhala bölgesinin, dolayısıyla Makreti köyünün nüfusu Lazlardan oluşuyordu ve köyde Lazca konuşuluyordu. Muvahhid Zeki, köyde yaşayan Lazların eğitimsiz ve son derece mutaassıp olduğunu, bununla birlikte eğitime ve okula büyük ilgi gösterdiklerini yazmıştır.[11] Genel olarak Lazistan ve Çhala vadisindeki Lazlar, yaşadıkları toprakları 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların ele geçirmesinden sonra Müslüman olmuşlardır. Bununla birlikte, Tao-Klarceti’deki pek çok köyün aksine Makreti’de kilise kalıntısı tespit edilmemiştir.
Doksanüç Harbi'nde Rusların bölgeyi ele geçirmesinden sonra, 1886 yılında yapılan nüfus sayımında Makreti’de 106 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Lazlardan oluşuyordu.[5] Rus idaresi sırasında, 1890’ların başında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze ise, Makreti’nin nüfusunu 15 hane olarak verdikten sonra, Osmanlı-Rus savaşının ardından göç edenlerin olduğunu yazmış, ama göç etmiş hane sayısını vermemiştir.[6]
Makreti’de 1922 tarihli nüfus cetveline göre 4 hanede 22 Müslüman Laz yaşıyordu.1886 nüfus sayımında 106 kişi barındıran Makreti köyünün nüfusunun bu düzeyde azalması bu tarihten sonraki dönemlerde halkın büyük kısmının göç etmiş olduğunu göstermektedir.
Makreti köyünü adının 1925 yılında adı Topçular olarak değiştirilmesinden sonra yapılan 1926 tarihli nüfus sayımına göre köyde 13 hanede 73 kişi yaşıyordu. Bu sayının 38’i erkek, 35’i kadındı. Bu tarihte köyde 8’i erkek ve 7’si kadın olmak üzere 15 yabancı vardı.[12] Hane başına ortalama 5,6 kişinin düşmesi, ailelerin görece kalabalık olmadığını göstermektedir. Bugün Kale köyünde 151’i erkek ve 169'u kadın olmak üzere 320 kişi yaşamaktadır.[13]
| Yıllara göre köy nüfus verileri | |
|---|---|
| 2021 | 283[2] |
| 2020 | 300[2] |
| 2019 | 306[2] |
| 2018 | 320[2] |
| 2017 | 336[2] |
| 2016 | 351[2] |
| 2015 | 378[2] |
| 2014 | 372[2] |
| 2013 | 337[2] |
| 2012 | 360[2] |
| 2011 | 380[2] |
| 2010 | 393[2] |
| 2009 | 379[2] |
| 2008 | 367[2] |
| 2007 | 400[2] |
| 2000 | 470[9] |
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Tarihsel Tao-Klarceti’nin Lazeti kesiminde yer alan Makreti, antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. Erken ve geç Orta Çağ'da Gürcü krallıkları ve prenslikleri yönetiminde kalan köy, 16. yüzyılın ilk yarısında Osmanlıların eline geçti.
Makreti, uzun süre Osmanlı yönetiminde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın yönetimine girdi. Bu savaştan yaklaşık sekiz yıl sonra 1886 yılında Rusların yaptığı nüfus sayımında Makreti Rus idaresinde Batum oblastı içinde yer alan Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlıydı.[5] I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Türk birlikleri Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini ele geçirdi, ama Batum'da tutunamadı. Ankara Hükümeti'nin 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Makreti'nin de içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan Türkiye’ye bırakıldı.[14]
Makreti, Türkiye sınırları içinde kaldıktan hemen sonra, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin ilinin Borçka kazasına bağlıydı.[15] 1925’te köyün adı Topçular olarak değiştirildi. 1926 nüfus sayımında, Borçka’nın Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı bir nahiye olduğu dönemde Makreti köyü Borçka nahiyesi sınırları içinde yer alıyordu. 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında da adı Topçular olarak geçen Makreti, Borçka kazasına bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir.[16] Köyün adı daha sonra Kale olarak değiştirilmiştir.
Köydeki önemli tarihsel yapı olan Makreti Kalesi, Çahala vadisinde, Çhala Deresi ile sol tarafından akan bir derenin kavuştuğu noktada, ormanın içindeki bir tepede, 290 metre yükseklikte bulunmaktadır. Bir kulesi bulunan kale kireç harcıyla inşa edilmiştir. Yapı bugün de büyük ölçüde ayaktadır.[8]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Kale, Turkey Page". Fallingrain.com. 6 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2022.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p "Artvin Borçka Kale Köy Nüfusu". Nufusune.com. 30 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2022.
- ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013, s. 185, ISBN 9786055708856.
- ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927, s. 117, 149.
- ^ a b c "kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2020.
- ^ a b Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 253.
- ^ a b Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927), s. 176-177, ISBN 9789944197526.
- ^ a b Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 300, ISBN 9789941478178.
- ^ a b "Kale Köyü". YerelNet.org.tr. 19 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2014.
- ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay, 2019, s. 131-132, ISBN 9789755537207.
- ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927), s. 177, ISBN 9789944197526.
- ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927), s. 143, 148, ISBN 9789944197526.
- ^ "Yılı Borçka İlçe Nüfusu" – T.C. Borçka Kaymakamlığı." 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2020.
- ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
- ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013, s. 186, ISBN 9786055708856.
- ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 79.