Küçük Asya'nın Abbasi işgali (806)

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Küçük Asya'nın Abbasi işgali (806)
Arap-Bizans savaşları
Tarih806
Bölge
Doğu ve orta Küçük Asya
Sonuç Abbasi zaferi
Taraflar
Abbasi Halifeliği Bizans İmparatorluğu
Komutanlar ve liderler
Harun Reşid I. Nikiforos

806 Küçük Asya'nın Abbasi işgali, Abbasi Halifeliği tarafından Bizans İmparatorluğu'na karşı başlatılan uzun bir dizi askerî operasyonun en büyüğüydü. Abbasi ve Bizans imparatorluklarının uzun bir kara sınırını paylaştığı güneydoğu ve orta Küçük Asya'da gerçekleşti. Abbasi ve Bizans imparatorluklarının uzun bir kara sınırını paylaştığı güneydoğu ve orta Küçük Asya'da gerçekleşti.

Bizans imparatoru I. Nikiforos (h. 802-811) tahta geçtikten sonra, halifelikle selefleri tarafından kabul edilen haraç ödemeyi bıraktı ve Abbasi sınır bölgelerine saldırılar düzenledi. Kendisini bir cihad savunucusu olarak tanıtmaya çalışan Abbasi halifesi Harun Reşid (h. 786-809), Bizanslıları cezalandırmak ve imparatorlarına Abassi kudretini etkilemek amacıyla bizzat misilleme saldırısı düzenlemeye karar verdi.

Harun, ordusunu Suriye'nin kuzeyindeki Rakka'da topladı. Orta Çağ tarihçileri, sayıları 135.000 hatta 300.000 erkek kadar yüksek olarak kaydeder. Bunlar açıkça abartılı olsa da, işgal için toplanan Abbasi kuvvetlerinin daha önce görülenden çok daha büyük olduğu açıktır. Abbasi ordusu 11 Haziran 806'da Rakka'dan yola çıktı, Kilikya kıyı bölgesini ve Toros Dağları'nı geçti; Kapadokya'nın Bizans vilayetini işgal etti. Abbasiler hiçbir muhalefetle karşılaşmadı ve isteyerek baskın düzenleyerek birkaç kasaba ve kaleyi ele geçirdi. Herakleia şehrinin kuşatılması, düşmesi ve yağmalanması Arap tarihlerinde kutlandı; adı daha sonra Rakka yakınlarında Halife tarafından dikilen bir zafer anıtına verildi. Bizans kayıpları, Nikiforos'u Abbasilerin çekilmesi karşılığında haraç ödemelerinin yeniden başlatılmasını önerdiği barış koşulları aramaya zorladı. Ancak bu kez Harun, Halife'ye teslimiyetlerinin bir göstergesi olarak İmparator ve oğlu ve varisi Stavrakios'tan ek bir kişisel vergi talep etti.

Harun'un ayrılışının hemen ardından, Nikiforos, yağmalanan sınır kalelerini yeniden düzenleyerek ve haraç ödemelerini durdurarak barış şartlarını ihlal etti. Ancak Harun'un Horasan'da bir isyanla uğraşması ve üç yıl sonra ölümü, 806'ya benzer ölçekte bir misillemeyi engelledi. Her iki tarafta daha küçük çaplı baskınlar devam etti, ancak 809'dan sonra başlayan Abbasi iç savaşı ve Bizans Bulgarlarla meşguliyet, önümüzdeki yirmi yıl boyunca büyük ölçekli Arap-Bizans savaşlarının durmasına katkıda bulundu.

Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]

Ekim 802'de İmparatoriçe İrini'nin (h. 797-802) tahttan indirilip ve ardından Nikiforos'un tahta çıkması, Arap-Bizans Savaşlarının uzun tarihinde daha şiddetli bir döneme işaret eder. Halifeliğin Anadolu'da gerçekleştirdiği bir dizi yıkıcı baskının ardından İrini, 798'de Harun Reşid ile yıllık haraç ödemesi karşılığında bir ateşkes sağladı ve Harun'un ilkinden sonra üç yıllık bir ateşkes için kararlaştırılan 782'deki büyük ölçekli şartları tekrarladı.[1][2][3] Öte yandan Nikiforos daha savaşçıydı - bir Süryani kaynağı, Nikiforos'un tahta çıktığını- öğrendiğinde, Bizanslı bir dönemin Abbasi valisini Yukarı Mezopotamya'nın "ipeğini atıp zırhını giymesi" konusunda uyardığını kaydeder. Buna ek olarak, yeni imparator, diğer önlemlerin yanı sıra haracı durdurarak hazineyi yeniden doldurmaya karar verdi.[4]

Obverse and reverse of a medieval gold coin, showing the busts of a bearded crowned man and of a younger crowned man
Altın nomisma İmparator ait I. Nikiforos (solda) ve oğlu ve varisi, Stavrakios (sağda)

Harun, haraç kesilmesine ve İrini ile imzalanan barış anlaşmasının ihlaline misilleme olarak, 803 baharında oğlu El Kasım'a bir baskın düzenledi.[5][2] Nikiforos, Başkomutanı Bardanes Turkos komutasındaki Küçük Asya Bizans ordusunun büyük çaplı bir isyanıyla karşı karşıya kaldığı için buna cevap veremedi.[2] Bardanes'i bertaraf ettikten sonra, Nikiforos ordusunu topladı ve halife yönetiminde şahsen ikinci, daha büyük bir istilayı karşılamak için dışarı çıktı. Harun'un sınır bölgesine baskın yapmasının ardından iki ordu, Orta Anadolu'da iki ay boyunca karşı karşıya kaldı, ancak bir savaşa gelmedi: Nikiforos ve Harun, İmparator bir defaya mahsus haraç ödemesi karşılığında yılın geri kalanı için bir çekilme ve ateşkes ayarlayana kadar mektup alışverişinde bulundu.[2]

Ertesi yıl, 804'te İbrahim ibn Cibril komutasındaki bir Abbasi kuvveti Toros Dağları'nı Küçük Asya'ya geçti. Nikiforos, Araplarla yüzleşmek için yola çıktı, ancak hayatıyla zar zor kaçtığı Krasos Muharebesi'nde şaşırdı ve ağır bir şekilde mağlup oldu.[1][3][2] Valisi Ali ibn İsa ibn Mahan'ın yöre sakinlerinin muhalefetini uyandırdığı Horasan'da sıkıntıyla meşgul olan Harun, bir kez daha haraç kabul etti ve barıştı.[6][7][8] Kilikya'daki Lamos'taki iki imparatorluğun sınırında kış aylarında esir değişimi de düzenlendi ve düzenlendi: 3700 kadar Müslüman, önceki yıllarda esir alınan Bizanslılarla değiştirildi.[7][9]

Harun daha sonra Horasan'daki sorunla başa çıkmak için Ray'e doğru yola çıktı ve El-Kasım'ı Bizans hududunu korumak üzere bıraktı.[2][5] 805 baharında Nikiforos, Safsaf, Thebasa ve Ancyra kasabalarının yıkılmış duvarlarını yeniden inşa etme fırsatını kullandı. Aynı yılın yazında, Arap sınır bölgelerine veya Kilikya'daki thughūr'a yirmi yıl sonra ilk Bizans baskınını başlattı. Bizans ordusu, Mopsuestia ve Anazarbus kalelerini çevreleyen bölgeye baskın düzenledi ve giderken esir aldı. Mopsuestia garnizonu Bizans kuvvetlerine saldırdı ve esirlerin ve ganimetlerin çoğunu kurtardı, ancak Bizanslılar, Kilikya'daki Müslüman tutuculuğunu güçlendirmek için 786'da Harun'un emirlerine göre yeniden düzenlenmiş ve yeniden doldurulmuş olan Tarsus'a yürüdüler. Şehir düştü ve tüm garnizon esir alındı.[10][11][12]

Aynı zamanda, başka bir Bizans kuvveti Yukarı Mezopotamya thughūr'a baskın düzenledi ve başarısız bir şekilde Melitene kalesini kuşatırken, Kıbrıs'ta yerel Arap garnizonuna karşı Bizans'ın kışkırttığı bir isyan başladı ve bir yüzyıldan fazla bir süredir bir Arap-Bizans kondominyumuydu.[2]

Bizans taarruz faaliyetinin bu ani yeniden başlaması Harun'u, özellikle de Nikiforos'un gelecek yıl için benzer saldırılar planladığına ve bu sefer bu sınır bölgelerinin tamamen yeniden işgal edilmesini hedefleyeceğine dair raporlar aldığında, büyük ölçüde alarma geçti. Tarihçi Warren Treadgold'un yazdığı gibi, eğer Bizanslılar bu çabada başarılı olsalardı, "Tarsus ve Melitene'yi garnizon etmek, Toroslar üzerinden Bizans'ın kalbine giden ana Arap istila yollarını kısmen bloke ederdi, bu da Bizans'ın büyük yararına olurdu". Öte yandan, Nikiforos kesinlikle Halifeliğin insanlar ve kaynaklardaki muazzam üstünlüğünün farkındaydı ve bu kampanyayı sadece bir güç gösterisi ve düşmanının kararlılığının bir testi olarak tasarlaması daha muhtemeldir.[2]

Muharebe[değiştir | kaynağı değiştir]

Valiliğinde İbn Mahan'ı teyit ederek Horasan'daki meseleleri halleden Harun,[13] 805 Kasım'ında batıya döndü ve Suriye, Filistin, İran ve Mısır'dan adamlar alarak 806 için büyük bir misilleme seferi hazırladı. El-Tabari'ye göre, ordusunda 135.000 düzenli asker ve ek gönüllüler ve serbest bırakıcılar vardı.[5][14] Bu rakamlar, tüm Abbasi dönemi için kaydedilen en büyük sayıdır[15] ve tüm Bizans ordusunun tahmini gücünün yaklaşık yarısı kadardır.[16] Onlar - Bizans tarihçisi Theofanis 300.000 asker olarak daha abartılı iddia eder - kesinlikle abartılı olsa da, yine de Abbasi kuvvetinin büyüklüğünün bir göstergesidir.[15][17] Aynı zamanda, amiral Humayd ibn Ma'yuf al-Hajuri komutasındaki bir deniz kuvveti Kıbrıs'a baskın yapmaya hazırlandı.[18][16]

Geophysical map of eastern Anatolia and northern Syria, showing the main fortresses during the Arab–Byzantine frontier wars
806 Abbasi seferinin yapıldığı Güneydoğu Küçük Asya'daki Bizans-Arap sınır bölgesinin haritası

Büyük işgal ordusu, 11 Haziran 806'da Halife'nin başında Harun'un Suriye'nin kuzeyindeki Rakka'daki evinden ayrıldı. Taberî, Harun'un üzerinde "İman ve Hacı Savaşçısı" (Arapça, "gazi, hac") yazısı bulunan bir başlık taktığını aktarır. Abbasiler, Harun'un Tarsus'un yeniden inşa edilmesini emrettiği Kilikya'yı geçerek Kilikya Kapıları'ndan Bizans Kapadokya'sına girdiler. Harun, o zamanlar terk edilmiş gibi görünen Tuvana'ya yürüdü. Orada operasyon üssünü kurmaya başladı ve Uqbah ibn Ja'far al-Khuza'i'ye kasabayı yeniden canlandırmasını ve bir cami dikmesini emretti.[2][5][3]

Harun'un yardımcısı Abdallah ibn Malik al-Khuza'i Sideropalos'u aldı.[5][19] Oradan, Harun'un kuzeni Davud ibn İsa ibn Musa, Abbasi ordusunun yarısı - Taberî'ye göre yaklaşık 70.000 adamla- Kapadokya'nın merkezini yağmalamaya gitti.[18][20] Harun'un generallerinden bir diğeri Sharahil ibn Ma'n ibn Za'ida, sözde Slavlar Kalesi'ni (Hisn al-Saqalibah) ve yakın zamanda yeniden inşa edilen Thebasa şehrini ele geçirirken Yazid ibn Makhlad Söğüt Kalesi'ni (el-Safsaf) ve Malakopea'yı da ele geçirdi.[18][21] Andrasos yakalandı ve Kyzistra kuşatma altına alındı, bu sırada akıncılar ele geçiremedikleri Ancyra'ya kadar ulaştı.[20][22]

Harun, kuvvetlerinin diğer yarısıyla batıya gitti ve Ağustos veya Eylül aylarında bir ay süren kuşatmanın ardından kuvvetli surlarla çevrili Herakleia şehrini ele geçirdi. Şehir yağmalandı ve yerle bir edildi ve sakinleri köleleştirildi ve Halifeliğe sürüldü.[5][19] Herakleia'nın düşüşü, Arap tarihçiler tarafından Harun'un Bizanslılara karşı yaptığı seferlerin en önemli başarısı olarak görüldü[23] ve Harun'un Nikiforos'a karşı misilleme kampanyasının anlatılarının ana olayıydı. Tarihçi Marius Canard'ın belirttiği gibi, "Araplar için Herakleia'nın ele geçirilmesi 838'deki Amorium'un Yağmalanması kadar derin bir etkiye sahipti", bu da şehrin gerçek önemi ile tamamen çelişiyor. Nitekim Bizans kaynakları, Harun'un 806 seferi sırasında ele geçirilen diğer kalelere kıyasla Herakleia'nın düşüşüne özel bir vurgu yapmamaktadır.[24]

Aynı zamanda, Kıbrıs'ta Humayd adayı harap etti ve yerel başpiskopos da dahil olmak üzere 16.000 Kıbrıslıyı, köle olarak satıldıkları Suriye'ye esir aldı.[5][2][19]

Arkasındaki Bulgarlar tarafından sayıca üstün ve tehdit altında olan Nikiforos, Abbasi saldırısına karşı koyamadı. Ordusunun başına geçti ve görünüşe göre münferit müfrezelere karşı birkaç küçük çarpışmayı kazandı, ancak ana Abbasi güçlerinden çok uzak kaldı. Sonunda, Arapların Tyana'da Bizans topraklarında kışlama olasılığıyla birlikte üç din adamını büyükelçi olarak gönderdi: Synnada piskoposu Michael, Goulaion manastırının başrahibi Peter ve metropolün hizmetçisi Gregory Amastris. Harun, yıllık bir haraç (Theophanes'e göre 30.000 altın nomismata, el-Tabari'ye göre 50.000) karşılığında barış yapmayı kabul etti, ancak İmparator ve oğlu ve varisi Stavrakios, aşağılayıcı bir kişisel cizye vergisi ödeyeceklerdi. (cizya) her biri Halifeye üç altın (Tabari'nin versiyonunda sırasıyla dört ve iki), böylece kendilerini Halifenin tebası olarak kabul ediyorlar. Ayrıca Nikiforos, yıkılan kaleleri yeniden inşa etmemeye söz verdi. Harun daha sonra kuvvetlerini çeşitli kuşatmalardan geri çağırdı ve Bizans topraklarını boşalttı.[3][19][5][2]

Sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Barış şartlarının anlaşmasının ardından, El-Taberî ile akraba olan iki hükümdar arasında dostça bir alışveriş yapıldı: Nikiforos, Harun'dan, Herakleia düştüğünde esir alınan oğlu Stavrakios için gelin adaylarından biri olan genç bir Bizans kadını ve biraz parfüm istedi . El-Tabari'ye göre,

[Harun] köle kızın aranmasını emretti; geri getirildi, güzelliklerle süslendi ve kendisinin kaldığı çadırdaki bir koltuğa yerleştirildi. Köle kız ve çadır, içindekilerin kapları ve teçhizatı ile birlikte Nikiforos'un elçisine teslim edildi. Ayrıca istediği parfümü Nikiforos'a gönderdi ve ayrıca hurma reçelli tatlı kuru üzüm ve şifalı ilaçlardan oluşan tabaklara da gönderdi.[25]

Nikiforos, 50.000 gümüş sikke, 100 saten giysi, 200 giysi, ince brokar, 12 şahin, dört av köpeği ve üç atla dolu bir at göndererek iyiliğe karşılık verdi.[5][2] Ancak Araplar çekilir çekilmez, İmparator sınır kalelerini yeniden restore etti ve bundan sonra haraç ödemeyi durdurdu. Theophanes, Harun'un beklenmedik bir şekilde döndüğünü ve misilleme olarak Thebasa'yı ele geçirdiğini kaydeder, ancak bu başka yerde doğrulanmaz.[10][26][27]

Araplar gelecek yıl bir dizi misilleme baskını düzenlediler, ancak Yezid ibn Makhlad el-Hubayri el-Fazari'nin önderliğinde yapılan bahar baskını, Yezid'in kendisi de sahaya düşerek sağlam bir şekilde yenilgiye uğradı. Harthama ibn A'yan yönetimindeki daha büyük yaz baskını Nikiforos tarafından bizzat karşılandı ve belirsiz bir savaştan sonra her iki taraf da geri çekildi. Buna karşılık Bizanslılar Maraş bölgesine baskın düzenlerken, Humayd yazın sonlarında Rodos'u yağmalayan ve yerel Slavlar arasında bir isyanı kışkırtabileceği Peloponnese'ye kadar uzanan büyük bir deniz saldırısı başlattı. Ancak dönüşünde Humayd birkaç gemiyi bir fırtınaya kaptırdı ve Peloponnese'de Slav isyanı, 805 kuşatması sırasında Patras şehrini ele geçiremeyince bastırıldı.[1][2][5] Abbasi çabalarının başarısızlığı, Harun'u tekrar Doğu'ya gitmeye zorlayan Horasan'da Rafi ibn al-Layth'in isyanının patlak vermesiyle şiddetlendi. Halife yeni bir ateşkes imzaladı ve 808'de Lamos'ta başka bir esir takası düzenlendi. Böylece Nikiforos, hem restore edilen sınır tahkimatları hem de haraçların kesilmesi gibi kazançlarıyla kaldı.[28]

"Nikiforos, ona verdiğin ateşkesi ihlal etti, ama çarkıfelek ona karşı dönecek. [...] Nikiforos, eğer [Halife] gittikten sonra ihanet edersen, bu senin cehaletin ve Körlük. [...] [Nikiforos] cizyeyi ödedi ve kılıç korkusu onu başını eğdi, çünkü ölüm korkusu." —Bir saray şairinin (adı belirsiz) Harun'un Nikiforos'a yaptığı seferden sonra övgü sözü.

[29][30]

Etki[değiştir | kaynağı değiştir]

Multi-color map of the Mediterranean and the Middle East, showing the phases of Muslim expansion to the 10th century
Johann Gustav Droysen'in Allgemeiner tarihçisiischer Handatlas'tan [de] Emevi ve erken Abbasi halifelikleri döneminde İslam'ın 7. ve 8. yüzyıllarda yayılışının ve Müslüman dünyasının haritası.

Harun'un muazzam seferi maddi açıdan dikkate değer ölçüde az şey başardı. Herakleia'nın yağmalanmasına ve Arap kaynaklarındaki belirgin muamelesine rağmen, Nikiforos ateşkes şartlarını hızlı bir şekilde ihlal ettiği için kalıcı bir sonuç alınamadı.[2][3] Tarihçi Warren Treadgold'a göre Harun, teğmenlerinden birinin önerdiği tavsiyeyi daha batıya ilerleyip büyük bir şehri yağmalasaydı, Bizans'a daha uzun süreli zarar verebilirdi, ancak Halife'nin hedefleri daha sınırlıydı: Harun, Nikiforos'u sindirecek ve 805 saldırısını tekrarlamasını engelleyecek ve bir İslam savunucusu olarak itibarını pekiştiren bir güç gösterisinden memnundu.[31] Bu bakımdan Abbasi seferi kesinlikle bir başarıydı: 806'dan sonra, Bizans hükümdarı doğu sınırı için sahip olduğu yayılmacı planlarından vazgeçti ve enerjisini mali reformlarına, Balkanlar'ın toparlanmasına ve oradaki savaşlarına odakladı. Bulgarlar, 811'deki feci Pliska Savaşı'nda ölümüyle sona erecek.[32][33][34]

Öte yandan tarihçi M. A. Shaban, kampanyayı en iyi ihtimalle "sınırlı bir başarı" olarak değerlendiriyor ve Harun'un Bizanslılara "tek düşünceli" ilgisini "tamamen yanlış bir çaba" olarak eleştiriyor. Şaban'a göre, Bizanslıların Halifeliği ciddi şekilde tehdit etme konusunda gerçek bir yeteneği (veya niyeti) olmadığı gibi, Harun'un askere alma hamlesi Horasan'dan doğulu askerlerin akınına yol açarak geleneksel Suriye-Irak askeri elitlerini kızdırdı ve bu çatlaklar yarattı. Harun'un ölümünden sonra çıkan Abbasi iç savaşı Dördüncü Fitne'ye katkıda bulundu.[35] Harun'un oğulları Emin (809-813) ve El-Memun (813-833) arasındaki bu çatışma, Abbasi Halifeliğinin Balkanlar'daki Bizans geri dönüşlerini istismar edemediği anlamına geliyordu. Nitekim, 806 seferberliği ve 807'deki etkisiz baskınlar, yirmi yılı aşkın bir süredir Bizans'a karşı merkezi olarak örgütlenmiş son Abbasi seferlerini işaret ediyor.[36][37] Denizde olduğu kadar karada da tecrit edilmiş baskınlar ve karşı saldırılar devam etti ve Abbasilerden bağımsız olarak yerel Müslüman liderler Girit'i fethedip 820'lerde Sicilya'yı fethetmeye başladı.[38][39] Bununla birlikte, iki imparatorluk arasında Doğu Anadolu'daki kara sınırı üzerindeki büyük ölçekli operasyonlar, halife el-Memun ve el-Mutasim (r. 833–842) 830-833'te el-Memun tarafından ve 838'de el-Mu'tasim tarafından Amorion'un yağmalanması ile sonuçlanan büyük istilalarla sonuçlandı.[40][41]

Photo of a mound of ruins in a barren field
Harun'un 806 seferinden sonra diktiği zafer anıtı olan Hiraqla kalıntılarının görünümü

Harun'un seferinin en uzun süren etkisi edebiyatta görülür. Araplar arasında, al-Masudi ve Kitab al-Aghani gibi kaynaklarla ilişkilendirilen birkaç efsane veya anekdot, kentin güçlü tahkimatlarını vurgulayarak, bir Bizans ve bir Arap şampiyonu arasındaki tek bir savaşın ne zaman kararlaştırıldığını anlatarak onunla ilişkilendirildi. Arap, Bizans'ı kement kullanarak ya da Abbasi ordusunun Yunan ateşine benzer maddeler atan büyük mancınıklar kullanmasının savunucuları arasında yarattığı terörle ele geçirdi.[24] Osmanlı Türkleri de Harun'un Bizanslılarla savaşına büyük önem verdiler. 17. yüzyıl Osmanlı gezgini Evliya Çelebi'nin anlatımı, Harun'un Arap ordusunun İstanbul Boğazı'na ulaştığı 782 seferi olaylarını 806'dakilerle harmanlayarak, Nikiforos'un ölüm şekli gibi açıkça kurgusal unsurları ortaya koyar. Evliya'ya göre Harun, Konstantinopolis'i iki kez kuşattı. Halife, Kraliçe Dido'nun kadim öyküsünün bir taklidi olarak, bir öküz derisinin örtebileceği kadar toprak sağladıktan ve orada bir kale inşa ettikten sonra ilk kez geri çekildi. Harun, ikinci kez, orada yaşayan Müslümanların katliamının intikamını almak için Konstantinopolis'e yürüdü ve Nikiforos'un Ayasofya'da asılarak idam edilmesini emretti.[42]

Başarılı seferini anmak için Harun, ana konutu Rakka'nın yaklaşık 8 kilometre (5 mil) batısında bir zafer anıtı inşa etti. Yerel gelenekte Hiraqla [de] olarak bilinen, görünüşe göre Herakleia'dan sonra, kenarları 100 metre (330 ft) uzunluğunda, yaklaşık 500 metre (1.600 ft) çapında dairesel bir duvarla çevrili, dört kapı ile delinmiş kare bir yapıdan oluşur kardinal yönler. 806-807 yıllarında Harun'un emriyle yıkılan kiliselerden alınan taştan inşa edilen ana yapının, zemin katında dört tonozlu salon ve Harun'un Horasan'a gidişinde ve ölümünde eksik kalan bir üst kata çıkan rampalar bulunmaktadır.[43]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b c Brooks 1923.
  2. ^ a b c d e f g h i j k l m n Treadgold 1988.
  3. ^ a b c d e Kiapidou 2002.
  4. ^ Treadgold 1988, ss. 127, 130.
  5. ^ a b c d e f g h i j Bosworth 1989.
  6. ^ Kiapidou 2002, § 1. Historical background.
  7. ^ a b Treadgold 1988, s. 135.
  8. ^ Bosworth 1989, ss. 250–251.
  9. ^ Bosworth 1989, s. 257 (note 887).
  10. ^ a b Brooks 1923, s. 126.
  11. ^ Treadgold 1988, ss. 135, 138–139.
  12. ^ Bosworth 1989, ss. 261–262.
  13. ^ Bosworth 1989, ss. 253–254.
  14. ^ Kennedy 2001.
  15. ^ a b Kennedy 2001, ss. 99, 106.
  16. ^ a b Treadgold 1988, s. 144.
  17. ^ Mango & Scott 1997, ss. 661, 662 (note 5).
  18. ^ a b c Bosworth 1989, s. 262.
  19. ^ a b c d Mango & Scott 1997.
  20. ^ a b Treadgold 1988, s. 145.
  21. ^ Mango & Scott 1997, s. 661.
  22. ^ Mango & Scott 1997, ss. 661–662.
  23. ^ Canard 1962, s. 356.
  24. ^ a b Canard 1962.
  25. ^ Bosworth 1989, s. 264.
  26. ^ Mango & Scott 1997, s. 662.
  27. ^ Treadgold 1988, s. 146.
  28. ^ Treadgold 1988, s. 155.
  29. ^ El-Cheikh 2004, ss. 96–97.
  30. ^ Bosworth 1989, ss. 240–241.
  31. ^ Treadgold 1988, ss. 144, 146.
  32. ^ Kiapidou 2002, § 3. Consequences.
  33. ^ Treadgold 1988, ss. 168–174.
  34. ^ Treadgold 1988, ss. 146, 157–174.
  35. ^ Shaban 1976.
  36. ^ Brooks 1923, s. 127.
  37. ^ Treadgold 1988, s. 157.
  38. ^ Brooks 1923, ss. 127–128.
  39. ^ Treadgold 1988, ss. 183, 219–220, 248–257.
  40. ^ Brooks 1923, ss. 128–131.
  41. ^ Treadgold 1988, ss. 272–275, 278–281, 292–305.
  42. ^ Canard 1926, ss. 103–104.
  43. ^ Meinecke 1995.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Küçük_Asya%27nın_Abbasi_işgali_(806)&oldid=32550135" sayfasından alınmıştır