Evrenos Bey
Evrenos Bey | |
|---|---|
 Yenice'deki Evrenos Bey'in türbesi | |
| Doğum | Balıkesir[kaynak belirtilmeli] |
| Ölüm | 17 Kasım 1417 Yenice Vardar[1] |
| Ebeveyn(ler) | Prangı İsa Beg |
Hacı Evrenos Bey veya Gazi Evrenos Bey (ö. 17 Kasım 1417), Osmanlı Devleti'nin kuruluş döneminden bir akıncı kumandanı ve aile önderidir. Evrenuz Bey olarak da anılır.[1] İsmini Bizans tarihçileri Avrenezis veya Verenezis, Batılı tarihçiler de Vrenez şeklinde yazarlar.
Evrenos ailesinin kökeni
[değiştir | kaynağı değiştir]Evrenos Bey Karesi Beyliğindendir. Köken olarak Akkoyunlu Türkleri’nden olduğu veya Kıpçaklar’ın Uran kabilesine mensup bulunduğu da söylenmektedir.[2][3] Boz Oklu Han, Evrenosoğulları'nın bilinen en eski atasıdır. Evrenos, Boz Oklu Han'ın Vırsk Han, Kasun Han, Yoregür Han, Pranko İsa Bey,[4] Koç Demir Han, Ozar Han ve Gündüz Alp Han adlı 7 oğlundan Pranko İsa Bey'in tek oğludur. Günümüz Evrenosoğulları Evrenos'un soyundan gelmektedirler.[kaynak belirtilmeli] Bir takım teorilere göre ise Evrenosoğullarının kökeni Kuman-Kıpçak kökenlidir.[kaynak belirtilmeli]
1302 ve 1361 yılları arasında Karesioğulları Beyliği'ne hizmet etmiş olan bu âile Orhan Gazi'nin Karesi Beyliği'ni ilhak etmesi üzerine Evrenos Bey'in Pranko İsa Bey önderliğinde Osmanlı Devleti'nin hizmetine girmişlerdir. İsa Bey'in ön adı Dimetoka 'nın altı km doğusunda Meriç nehri yakınındaki Sırcık veya Kırcık adıyla anılan ve şimdiki adı Prangi olan kasaba adından gelmektedir[kaynak belirtilmeli]. Evrenos Bey ve oğulları, Osmanlı Devleti'nin Mihaloğulları, Pehlivanoğulları, Malkoçoğulları ve Turahanlıoğulları Körcümooğulları ile birlikte ilk akıncı ailelerindendirler. İsa Bey, şehzade Süleyman Gazi ile birlikte Rumeli fetihlerine katılmış ve bir akında Bulgaristan 'ın Radovişte şehri civarında ölmüştür.
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Evrenos Bey, Balıkesir'de doğmuş[kaynak belirtilmeli] 1417 yılında Yenice Vardar’da (Vardar Yenicesi olarak da bilinen şehir bugün Yunanistan’da) ölmüştür. Evrenos Bey'in asıl ismi Evren'dir.[kaynak belirtilmeli] Bazı kaynaklara göre eski Rumcada "Bey" anlamına gelen os eki Evren Bey'e Orhan Gazi'nin oğlu Süleyman Paşa ile yaptıkları Rumeli seferleri sırasında yöre halkına adil davranışlarından ötürü Rum yerli halk tarafından verilmiştir. Aşıkpaşazade'de ismi Evrenuz olarak geçmekte, 'Evren' ve 'Uz' kelimelerinden birleştirilmiş olabileceğini düşündürmektedir[kaynak belirtilmeli]. Evrenos 129 yaşına dek yaşamış dört Osmanlı padişahına hizmet etmiştir: Orhan Gazi, I. Murad, I. Bayezid ve I. Mehmed.
Orhan Gazi'nin oğlu Süleyman Gazi'nin vefatından sonra Sultan I. Murat'ın hükümdar olup Rumeli'ye gelmesine kadarki dönemde, karşı saldırılara maruz kalarak bir süre gerileyen Osmanlılar için hasıl olan tehlikeli durum Evrenos Bey ile Hacı İlbey'in ciddi faaliyetleriyle önlenmiştir.
Osmanlı hükümdarı I. Murad Rumeli'ye geçtiğinde Evrenos Bey Keşan ve İpsala'yı zaptetmiş, sonra Edirne üzerine yürüyen Türk kuvvetlerinin sol koluna tayin edilip ileri fırlayarak, doğu Makedonya'daki Sırp kuvvetlerinin Osmanlı ordusuna yapmaları muhtemel saldırıları önlemekle görevlendirilmiştir. Evrenos Bey'i daha sonra Serez'de akıncı kumandanı olarak görüyoruz. İkinci defa zaptedilen Serez'i kendisine merkez yapan Evrenos Makedonya'ya yaptığı akınlarla mühim şehir ve kasabaları elde etmiştir.
Evrenos Bey takriben 1385'te vezir Çandarlı Halil Hayreddin Paşa ile Makedonya harekâtına katılmış ve ikinci defa Manastır elde edilmiş ve Hayreddin Paşa ile birlikte Arnavutluk'ta Elbasan taraflarına ve daha batıya kadar gitmiştir. Bundan sonra Evrenos Bey hacca gitmiş ve buradan dönüşte Birinci Kosova Muharebesi ne denk gelen günlere rastlamış ve bu muharebede kendisinin tecrübelerinden yararlanılmıştır.
Kosova muharebesinden sonra Yıldırım'ın hükümdar olmasını müteakip Vodina ve Çitroz kasabalarını elde eden Evrenos Bey, 1390'dan itibaren beş, altı sene mütemadi olarak Arnavutluk'a akın yapmış 1396'da Niğbolu Savaşı nda ve Eflak seferinde bulunmuştur.
Evrenos Bey Ankara Savaşı'ndan sonra şehzadeler arasındaki mücadelede Süleyman Çelebi'den sonra ihtiyarlığına binaen bu gailelere karışmak istememiş ise de Rumeli'de hükümdar olan Musa Çelebi 'nin kendisine baskı yapması üzerine el altından I. Mehmed tarafını tutmuş ve Rumeli'deki harekât tarzı hakkında I. Mehmed'e yol göstermiş ve onun planı üzere I. Mehmed'in Rumeli'ye geçerek Sırp hududuna gelmesi üzerine diğer uçbeyleriyle beraber kendisine iltihak etmiştir. Evrenos Bey hayli yaşlı olduğu halde Kasım 1417'de vefat ederek Vardar Yenicesi'ndeki türbesine defnedilmiştir. Evrenos Bey'in burada türbesinden başka cami, medrese ve imareti ile diğer bazı yerlerde hayırlı tesisleri vardır.
Tarihler, Sultan I. Murad'ın oğlu I. Bayezid'i evlendirdiği zaman Evrenos Bey'in düğün hediyesi olarak elbiselik kumaşlardan başka yüz genç erkek ve yüz genç kız köle ve cariye takdim ettiğini; bu yüz köleden on kölenin elinde içi altın dolu altın tepsi ve on kız cariye elinde yine içleri altınla dolu on altın tepsi bulunduğunu, diğer sekseninin ellerinde de gümüş ibrik ve gümüş maşrapalar bulunduğunu anlatır. I. Murad Evrenos'un getirdiği saçıyı davetine icabet eden Mısır, Karaman, Hamidoğlu ve sair elçilere verdiği gibi, bütün elçilerin getirdikleri hediyeleri de Evrenos Bey'e vermiştir. Yine Evrenos'un getirdiği altınların bir kısmını elçilere ve mütebakisini ulemaya ve fukaraya dağıtmıştır. Bu anekdot Osmanlı'nın daha ilk yüzyılında ulaştığı zenginlik derecesini ispatlaması bakımından önemlidir.
Evrenos ailesinin Osmanlı Devleti’ne hizmetleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Evrenos Bey'den sonra Osmanlı Devleti'nin hizmetinde Rumeli'de akıncı kumandanı olarak Evrenos'un oğulları Evrenosoğlu Ali Bey ve Evrenosoğlu İsa Bey'leri görüyoruz. Bunlardan Ali Bey babasının yanında yetişmiş ve ondan sonra Rumeli'nin meşhur akıncı kumandanlarından olmuştur. II. Murad zamanında 1430'da Selanik'in zaptında hizmeti görüldüğü gibi, Macaristan'a ve Arnavutluk'a yapmış olduğu müthiş akınlarıyla da dikkati çekmiştir. Ali Bey özellikle 1437'de yaptığı Macaristan akınından 70.000 esir ve hesapsız ganimet malıyla dönmüştür. Bundan sonra Belgrad 'ı ilk defa kuşatmış ise de Haçlı Seferinin çıkması üzerine kuşatmayı kaldırmaya mecbur olmuştur. İstanbul'un fethinde ve 1462'de Fatih Sultan Mehmet zamanında Eflak seferi nde bulunmuştur. Vefatı tarihi belli olmayıp kabri Vardar Yenicesi'ndedir. Dukas'ın ve ondan naklen Joseph von Hammer-Purgstall ve diğer bazı tarihçilerin, Fatih'in cülusunda boğdurttuğu kardeşinin Evrenosoğlu Ali Bey eliyle olduğunu ve ertesi gün de Ali Beyi idam ettirdiği hakkında kayıtları yanlış olup, zaten uçbey olan Ali Bey'in 1462 Eflak seferinde bulunduğuna göre bu şehzadeyi boğanın başka birisi olduğu açıktır.
Evrenos Bey'in diğer oğlu İsa Bey de akıncı sancak beylerinden olup 1434 ve 1438 yıllarında Arnavutluk harekâtında ve 1443'te Haçlılarla yapılan Morova muharebesinde bulunmuştur. Haçlı kumandanı János Hunyadi'nin taarruzu esnasında padişahın huzurunda yapılan görüşmede savunma savaşı yapılmasını tavsiye etmiş ve aksi düşünceler önerenlere karşı tavsiyesi kabul edilmiştir. Vefatı biraderi Ali Bey'den sonra olup Vardar Yenicesi'ndeki türbesine gömülmüştür. İsa Bey'in de burada cami ve imareti vardır. Daha sonra Ali Bey'in oğullarından Ahmet ve Evrenos Beyler ve Ahmed Bey'in oğulları Musa ve Süleyman Beyler sancak beyliği yaparak 16. yüzyıl başlarına kadar faal hizmet görmüşlerdir. Şemseddin künyeli Emir-i Kebir Evrenosoğlu Ahmed Bey'in 1498 tarihli vakfiyesinde Vardar Yenicesi'nde cami, medrese, imaret yaptırdığı görülmektedir. Vakfına oğlu Musa Bey'i mütevelli koymuştur. Vefatı 1502 tarihinden evveldir. Evrenosoğulları ailesi Rumeli'de evlad-ı fatihan teşkilatının başında olarak 19. yüzyıl ortalarına kadar gelmişlerdir.
Evrenos'un oğlu İkiyürekli Ali Bey, torunu Gazi Ahmed Bey ve torununun oğlu Musa Bey Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşüne dek devlete çeşitli hizmetlerde bulunmuş Evrenosoğulları'nın en ünlülerindendirler. Evrenos ailesinin üyeleri, Gazi Ahmed Bey'in torunun oğlu Ahmed Bey'in Muhammed'in kızı Fatma'nın soyundan gelen bir aile üyesi ile evlenmesi sonucunda Şerif unvanı almışlardır.[kaynak belirtilmeli]
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- İsmail Hakkı Uzunçarşılı, İslam Ansiklopedisi, Cilt IV, 414-18
- I. Melikoff, Encyclopedia of Islam, second edition, Vol. 2, 720-1
- Vasilis Demetriades, The Tomb of Ghazi Evrenos Bey at Yenitza and Its Inscription (Gazi Evrenos'un Yenice'deki mezarı ve üzerindeki yazıt), Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 39, No.2, pp. 328–332, 1976 (*.pdf dokümanı)
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- The Ottoman Conquest of Thrace, Aspects of Historical Geography23 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - yüksek lisans tezi, yazar: Georgios C. Liakopoulos
- http://www.osmanlimedeniyeti.com1 Ağustos 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Bizans ve Osmanlı Kaynaklarında Gâzi Evrenos Bey’in İmajı Hakkında Bir İnceleme, Ayşegül Kılıç - Ankara Üniversitesi2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "Evrenosoğulları". TDV İslam Ansiklopedisi. 539-541: Türkiye Diyanet Vakfı. 1995.
- ^ "Evrenos Bey'in Kökeni Hakkında Tartışmalar ve Yeni Bir Değerlendirme". 17 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "EVRENOSOĞULLARI". islamansiklopedisi.org.tr. 22 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Barkan Ömer Lütfi. "Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I. İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler". Vakıflar Dergisi,, II. s. 342.
