Charles Adolphe Wurtz

Adolphe Wurtz
Adolphe Wurtz
Doğum	26 Kasım 1817; Wolfisheim, near Strazburg, Fransa
Ölüm	10 Mayıs 1884 (66 yaşında); Paris, Fransa
Milliyet	Fransız
Eğitim	Strasbourg Üniversitesi
Ödüller	Faraday Lectureship Prize (1879); Copley Medal (1881)
Kariyeri
Dalı	Kimya
Doktora; danışmanı	Amédée Cailliot
Diğer akademik danışmanlar	Justus von Liebig
Doktora öğrencileri	Charles Friedel; Armand Gautier
Diğer önemli öğrencileri	Jacobus Henricus van 't Hoff; Alexander Zaytsev

Charles Adolphe Wurtz (26 Kasım 1817; Strasbourg – 10 Mayıs 1884; Paris), Alsaslı Fransız kimyager. Marcellin Berthelot ve Henri Étienne Sainte-Claire Deville gibi kimyagerlerin şüpheci görüşlerine karşı, atom teorisini ve kimyasal bileşiklerin yapıları hakkındaki fikirleri onlarca yıldır savunduğu için en iyi hatırlanan bilim insanlarından biridir. Wurtz, organik kimyacılar tarafından Wurtz reaksiyonu, alkil halojenürlerin sodyum ile reaksiyona sokulmasıyla karbon-karbon bağları oluşturulması ve etilamin, etilen glikol ve aldol reaksiyonu keşifleriyle tanınır. Wurtz aynı zamanda etkili bir yazar ve eğitimciydi.

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Adolphe Wurtz (hiçbir zaman "Charles" adını kullanmadı), Lutherci babası Johann Jacob (Jean Jacques) Wurtz'un papaz olduğu Wolfisheim kasabasının yakınındaki Strazburg'da doğdu. Adolphe'nin annesi Sophie Kreiss 1878'de öldü.

1834'te Strazburg'daki Protestan spor salonundan ayrıldığında babası, teoloji ile birlikte tıp okumasına izin verdi. Kendisini özellikle mesleğinin kimya yönüne adadı ve o kadar başarılı oldu ki, 1839'da Strasbourg Tıp Fakültesi'nde Fransızca: Chef des travaux chimiques olarak atandı. ^[1] 1842 yaz döneminde Giessen Üniversitesi'nde Justus von Liebig'in yanında çalıştı. 1843 yılında Strazburg'dan albümin ve fibrin üzerine yazdığı tezle tıp doktoru olarak mezun olduktan sonra Paris'e gitti ve burada ilk olarak Jean Baptiste Dumas tarafından Antoine Balard'a yönlendirildi.^[2] Balard'daki işi birkaç ay sürdü ve ardından Wurtz, Dumas'ın özel laboratuvarında çalışmaya başladı. 1845'te École de Médecine'de Dumas'nın asistanı oldu ve dört yıl sonra onun yerine organik kimya dersleri vermeye başladı. ^[1]

Ecole de Médecine'de kendisine ait bir laboratuvar bulunmadığından, 1850'de Rue Garanciere'de özel bir laboratuvar açtı; ancak üç yıl sonra bina satıldı ve laboratuvaru terk etmek zorunda kaldı. 1850'de Versay'daki yeni Institut National Agronomique'de kimya profesörlüğü derecesi aldı, ancak enstitü 1852'de kapatıldı. Ertesi yıl tıp fakültesindeki "eczacılık ve organik kimya" kürsüsü Dumas'nın istifası ile; "tıbbi kimya" kürsüsü ise Mathieu Orfila'nın ölümüyle boşaldı. Bu bölümlerin her ikisi de kaldırıldı ve Wurtz, yeni tanımlanan "organik ve mineral kimyası" görevine atandı. (Aynı zamanda Eugene Soubeiran'a yalnızca eczacılığa ayrılmış yeni bir bölümde görev verildi). 1866 yılında Wurtz tıp fakültesi dekanlığı görevini üstlendi. Bu pozisyonda, bilimsel eğitime ayrılan binaların yeniden düzenlenmesi ve yeniden inşasını sağlamak için çaba harcadı ve uygun şekilde donatılmış öğretim laboratuvarlarının sağlanmasında Fransa'nın Almanya'dan çok geride olduğunu öne sürdü (bkz. Les Hautes Etudes pratiques dans les universités allemandes, 1870). ^[1]

1875'te dekanlık görevinden istifa ederek fahri dekan unvanını koruyarak, hükümetin kurduğu Sorbonne'daki yeni organik kimya kürsüsünün ilk sahibi oldu. Ancak yeterli laboratuvarı bulmakta büyük zorluk yaşadı. ^[1] Yeni Sorbonne'un modern bilimsel laboratuvarlar sağlayan binaları, ölümünden on yıl sonra, 1894'e kadar tamamlanmadı.

Wurtz, Avrupa'daki hemen hemen her bilimsel topluluğun onursal üyesiydi. Paris Kimya Derneği'nin (1858) ana kurucusuydu, ilk sekreteriydi ve üç kez başkan olarak görev yaptı. 1867'de Théophile-Jules Pelouze'den sonra 1880'de Fransız Bilimler Akademisi'nin başkan yardımcısı ve 1881'de başkanı oldu. 1881'de Wurtz ömür boyu senatör seçildi. ^[1] Ve Wurtz'un adı Eyfel kulesine yazılan 72 isimden biridir.

Wurtz, 10 Mayıs 1884'te, muhtemelen şeker hastalığına bağlı komplikasyonlar nedeniyle Paris'te öldü ve şehrin kuzeydoğusundaki Père Lachaise Mezarlığı'na gömüldü.^[3]

Bilimsel ve akademik çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Liebig ve Dumas gibi önde gelen isimlerden etkilenen Wurtz, 1856'da kimya teorisinde bir reformun güçlü bir savunucusu haline geldi ve ardından Charles Gerhardt ve Alexander Williamson tarafından yönetildi. 1850'lerin bu yeni kimyası, kimyasal atomlar fikrini ciddiye aldı, modern olanlara çok benzeyen elementlerin atom ağırlıklarını benimsedi ve Jons Jacob Berzelius'un çalışmalarından türetilen dualistik teoriye karşı çıkan üniter bir şematik plan önerdi. Kısa bir süre sonra Wurtz, August Kekulé gibi genç kimyagerlerin çalışmalarından gelişen yeni yapısal teoriyi de benimsedi. Bununla birlikte, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Fransa'da bir tür şüpheci pozitivizm etkili oldu ve Wurtz'un kendi ülkesinde atomizm ve yapısalcılık konusunda olumlu bir ses kazanma çabaları büyük ölçüde hüsrana uğradı.

Wurtz'un yayınlanan ilk makalesi hipofosfor asit (1841) üzerineydi ve fosfor asitleri (1845) üzerindeki çalışmasının devamı, bakır hidrürün yanı sıra sülfofosforik asit ve fosfor oksiklorürün keşfiyle sonuçlandı. Ancak Wurtz'un asıl çalışması esas olarak organik kimya alanındaydı. Siyanik eterleri araştırması ile (1848), organik kimyada yeni bir alan açan bir madde sınıfını ortaya çıkardı; çünkü bu eterleri kostik potasla işleyerek, amonyağın en basit organik türevi olan metilamini (1849) ve daha sonra ( 1851) üre bileşiğini elde etti. 1855 yılında gliserinden elde edilen çeşitli maddeleri gözden geçirerek, gliserinin, sıradan alkolün bir molekülden oluşması gibi, üç su molekülünden oluşan alkolik yapıda bir cisim olduğu sonucuna vardı ve 1856 yılında benzer şekilde çift su tipiyle ilişkili cisimler olan glikolleri ve diatomik alkolleri keşfetmiştir. Bu keşfini etilen oksit ve polietilen alkoller üzerine yaptığı araştırmalarda çok detaylı bir şekilde gerçekleştirdi. Glikollerin oksidasyonu Wurtz'u laktik asit homologlarına yöneltti ve ikincisinin oluşumu hakkında Hermann Kolbe ile yapılan bir tartışma, birçok yeni gerçeğin keşfedilmesine ve oksi- ile amido (tek değerli bir radikal) arasındaki ilişkilerin daha iyi anlaşılmasına yol açtı. ^[1] 1855'te Wurtz, şu anda Wurtz reaksiyonu olarak bilinen şey üzerine çalışmasını yayınladı.

1867'de Wurtz, "trimetilamin"in glikol-klorhidrin üzerindeki etkisiyle nörin (balıklar, mantarlar ve sakatatdan kaynaklanan proteinleri parçalayarak zehir etkisi gösteren bir amin)^[4] sentezledi. 1872'de aldol reaksiyonunu keşfetti ve ürünün hem alkol hem de aldehit özelliklerini gösterdiğini belirtti. Alexander Borodin aynı yıl reaksiyonu bağımsız olarak keşfetti. Ürüne çift karakterine işaret eden aldol adı verildi.^[5] Bu, Wurtz'un, Alman kimyager Hermann Kolbe ile ikinci kez yüzleşmesine yol açtı.

Wurtz'un hazırladığı bazı yeni maddelerden oluşan bu listeye ek olarak, anormal buhar yoğunlukları üzerine yaptığı çalışmaya da atıfta bulunulabilir. Wurtz, olefinler üzerinde çalışırken, sıcaklık arttıkça amilen hidroklorür, hidrojen bromür vb. buharının yoğunluğunda bir değişiklik meydana geldiğini ve yaklaşık olarak normal yoğunluktaki bir gazdan yarı normal yoğunluktaki bir gaza kademeli geçtiğini fark etti. Yoğunlukla ilgili olarak Amonyum klorür veya fosfor pentaklorür tarafından sergilenenler gibi anormal buhar yoğunluklarının olduğu görüşünü destekleyen güçlü bir argüman gördü. Wurtz'un bu argümanı ayrışmayla açıklanabilir. Wurtz, 1865'ten itibaren bu soruyu çeşitli makalelerinde ele aldı ve Etienne Henri Sainte-Claire Deville ve Marcellin Berthelot'a karşı özellikle kloralhidrat buharının ayrışmasını savundu.^[1]

Yirmi bir yıl boyunca (1852-1872) Wurtz, Annales de chimie et dephysique'de Fransa dışında yapılan kimyasal çalışmaların özetlerini yayınladı. Birçok Fransız kimyagerin yayınlanması için kendisine yardım ettiği Dictionnaire de chimie pure et apliquée'nin yayınlanmasına 1869'da başlandı ve 1878'de sona erdi; 1880-1886'da iki ek cilt yayınlandı ve 1892'de ikinci ekin yayımlanmasına başlandı. Kitapları arasında;

Chimie médicale (1864),
Leçons élémentaires de chimie moderne (1867),
Théorie des atomes dans la konsept générale du monde (1874),
La Théorie atomique (1878),
Progrés de l'industrie des matières colorantes artificielles (1876),
Traité de chimie biologique (1880–1885)

bulunmaktadır.

Dictionnaire'in (yine 1869'da ayrı olarak basılan) giriş konuşması olan Histoire des doctrines chimiques, (Fransızca: La chimie est une science française) her ne kadar Almanya'da bir protesto fırtınası yaratsa da bu cümle göründüğünden daha az milliyetçi; bilimin yalnızca Fransız ulusal mülkiyetinde olduğunu ileri sürmek yerine, yalnızca büyük bilim insanı Antoine Lavoisier döneminde kimyanın doğuşuna atıfta bulunmayı amaçladı.

Çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Historie des doctrines chimiques depuis Lavoisier jusqu'à nos jours (Fransızca). Paris: Hachette et C.ie. 1868.
Dictionnaire de chimie pure et appliqueée (Fransızca). A–B. Paris: Hachette et C.ie. 1869.
- Dictionnaire de chimie pure et appliqueée (Fransızca). C–G. Paris: Hachette et C.ie. 1870.
- Dictionnaire de chimie pure et appliqueée (Fransızca). P–S. Paris: Hachette et C.ie. 1876.
- Dictionnaire de chimie pure et appliqueée (Fransızca). S–Z. Paris: Hachette et C.ie. 1878.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Chisholm 1911.
^ Rocke, Alan (2001). Nationalizing Science: Adolphe Wurtz and the Battle for French Chemistry. Cambridge, MA: The MIT Press. ss. 103-104.
^ Williamson, A. W. (1885). "Obituary of Charles Adolphe Wurtz". Proceedings of the Royal Society. 38: xxiii - xxxiv.
^ "nörin - Nedir Ne Demek". www.nedirnedemek.com. 1 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.
^ Wurtz, C. A. (1872). "Sur un aldéhyde-alcool". Compt. Rend. 74: 1361. 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.

[FOOTNOTEChisholm1911-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Chisholm 1911.

[2] Rocke, Alan (2001). Nationalizing Science: Adolphe Wurtz and the Battle for French Chemistry. Cambridge, MA: The MIT Press. ss. 103-104.

[3] Williamson, A. W. (1885). "Obituary of Charles Adolphe Wurtz". Proceedings of the Royal Society. 38: xxiii - xxxiv.

[4] "nörin - Nedir Ne Demek". www.nedirnedemek.com. 1 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.

[Wurtz1872c-5] Wurtz, C. A. (1872). "Sur un aldéhyde-alcool". Compt. Rend. 74: 1361. 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]