Şifa tası
Şifa tası (Tihtap tas, çiçek tası, korkutası), Anadolu halk hekimliğinde, üzerinde kişileri çeşitli hastalık ve sıkıntılardan koruma ve iyileştirmede etkisi olduğuna inanılan çeşitli ayet, sayı, harf ve sembollerle bezenmiş taslara verilen ad.[1]
Çoğunlukla bakır, bronz ve pirinçten, nadiren ise pişmiş toprak, seramik ve porselenden yapılır. Ağaçtan, istiridye kabuğundan, gümüşten yapılanlarına da seyrek olarak rastlanır. Şifa tasları malzeme, süsleme ve nitelik gibi özellikleri itibarıyla sanat tarihinin değerlendirme alanına girer; dua, ayet, motif özellikleri itibarıyla ise halk biliminin konusudur.[2]
Bu tasların, bezendikleri çeşitli ayet ve tılsımların yanı sıra, içine konulan suyun üflenmesi, bu sudan içilmesi ve yıkanılması gibi çok eski dönemlere dayanan ritüeller yoluyla şifa sağladıklarına inanılır.[2]
Geçmişi[değiştir | kaynağı değiştir]
Şifa taslarının geçmişinin MÖ 1. bin yılda Suriye ve Kuzey Mezopotamya civarında yaşamış olan Aramilere kadar gittiği iddia edilir.[3] Aramilere ait olan şifa kaplarının, Antik Babil ve Eski Mısır’daki Mezopotamya büyücülüğünün mirası olduğu düşünülmektedir.
İslami örnekler, 12. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar uzanan geniş bir zamana yayılmıştır.[3] İslam dönemine ait şifa taslarının bilinen en eski örneği olarak, Büyük Selçukluların Haleb Atabeyi Sultan el-Melike'l-adil Mahmud ibn Zengi için özel hazırlanan şifa tası gösterilmektedir. Bu tasın üzerinde “Bu kutsanmış kap her türlü zehir içindir. İçerisinde kanıtlanmış kullanımlar bir araya getirilmiştir” yazmaktadır.[2]
Şifa tası kültürü Memlüklülerde, Anadolu Selçuklularında ve Osmanlılarda devam etmiştir. İlhanlı Hükümdarı Ebû Said Bahadır'ın hediye ettiği Nisan tası şifa taslarının en büyüğü ve en bilinenidir; Konya Mevlâna Müzesi’nde bulunmaktadır.[4]
İsimlendirilişi[değiştir | kaynağı değiştir]
Şifa tasları Türkiye'nin değişik yerlerinde farklı şekillerde adlandırılır.[5] Erzurum yöresinde çiçek tası Çorum yöresinde korku tası, Gaziantep, Konya, Malatya ve Sivas yörelerinde tihtap tası, Ankara yöresinde ise botça tası olarak adlandırılır.
"Çiçek tası" isimlendirmesi, koyun ve keçilerde görülen çiçek hastalığının tedavisinde bu tasların kullanılmasındandır. Kızılcahamam taraflarında çiçek hastalığına botça hastalığı dendiğinden Ankara civarında "botça tası" denilir.[3] "Korku tası" isimlendirmesi ise geceden korkma gibi korkuyla ilgili hastalıklar için kullanılmasından ötürüdür.[1][6]
Şekli[değiştir | kaynağı değiştir]
Şifa tasları çoğunlukla küresel, konik veya kesik konik şeklindedir. Hamam tasına benzer.
16. yüzyıldan sonraki şifa tasları, ortasında "göbek" (omphalos) diye isimlendirilen bir çıkıntının olduğu bir formda tasarlanmıştır. Tasarımın neden böyle yapıldığı ile ilgili farklı görüşler öne sürülmüştür. Kullanımı kolaylaştırmak veya suyun dışarı sıçramasını önlemek için şifa taslarının ortası göbekli olarak yapıldığı iddia edildiği gibi, göbeğin "kozmik dağı simgelediği" görüşü de mevcuttur.
Bezemeler[değiştir | kaynağı değiştir]
Frig dönemine ait şifa tasları genellikle stilize edilmiş palmiye yaprakları ile süslüdür.[7] İslam dönemine ait şifa taslarının iç ve dış yüzeylerinde kazıma tekniğiyle işlenmiş kalem işçiliği ile dualar yazılıdır. Sıklıkla yazılanlar; Esmaül Hüsna, Fetih Suresi’nden bölümler, Nas, Felaki Fatiha sureleri, Ayet-el Kürsi ile Ashab-ı Kehf ve dört büyük meleğin adıdır. Bazen, şifa tasına pirinç veya kurşun üzerine "Bismillah" yazısı işlenmiş 40 kadar çubuk takılır.
Şifa tasları yazıların yanı sıra, geometrik şekiller, mimari tasvirler ve bitki desenleri ile de süslenir. Şifa taslarını bezemekte en çok kullanılan sembolleri ise şunlardır:
- Mühr-ü Süleyman: İç içe geçmiş iki üçgenden oluşan altı köşeli yıldız formundadır. Mezopotamya ve Anadolu'da güç, bereket ve kuvvet sembolüdür.
- On iki burç: İran ve Mezopotamya kökenli şifa taslarında bazen on iki burç sembolü bulunur.
- Hayvan sembolleri: Şifa taslarında bazen akrep, yılan, zehirli örümcek, köpek, aslan gibi hayvan figürleri olabilmektedir. Bu tasvirler, çizimi yapılan hayvanlardan korunmaya yönelik olarak yapılmıştır.
- Sayılar: Şifa taslarını bezemede en çok 1-2-3-6-7-12 sayıları kullanılır.[2] Bu sayılara, Türk ve İslam kültüründe özel anlamlar yüklendiği düşünülmektedir.
Kullanımı[değiştir | kaynağı değiştir]
Taslar, bölgesel olarak değişen bazı ritüeller uygulanarak kullanılır. Bu ritüellerin bazıları, tasa su konulurken, suyu kıbleye karşı akan bir akarsudan almak, gün doğumundan önce almak, tastaki suyu dökerken ayak basacak hiçbir yere dökülmemesine dikkat etmek, suyu yalnızca ayın belirli günlerinde almaktır.
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b "Suyu duayla buluşturan 'şifa tası' koleksiyoncuların gözdesi". www.aa.com.tr. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.
- ^ a b c d Allak, Fırat (19 Eylül 2023). "İstanbul Türbeler Müzesi'nde Bulunan Bir Grup Şifa Tası". Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. 16 (43): 1327-1354. doi:10.12981/mahder.1335612. ISSN 1308-4445. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.
- ^ a b c Halûk Perk, İsmail Günay Paksoy (2019). "Duanın Sudaki Gizemi: Şifa Tasları" (PDF). Zeytinburnu Belediyesi. 27 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.
- ^ Tali, Şerife (9 Temmuz 2022). "Sivas Müzesi'nde Bulunan Tihtap / Şifa Tasları Üzerine Bir Araştırma". Sanat Tarihi Dergisi. 31 (1): 123-153. doi:10.29135/std.976871. ISSN 1300-5707. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.
- ^ Aksoy, Osman (1976). "Şifa Tasları". Türk Etnografya Dergisi. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.
- ^ TOPCU, Recep Ali (27 Şubat 2017). "Anadolu geleneğinde ve Türk tıp folklorunda: Şifa Tasları | temizmekan". Temiz Mekan. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.
- ^ "Mistik tedavide 'Şifa ve Kırklama Tasları'". Sabah. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.