Voseo
 |
| Genel değerlendirme |
|---|
| Tarih |
| Dilbilgisi |
| Lehçeler |
| Lehçebilim |
| Aradiller |
| Öğretim |
İspanyolca dilbilgisinde, voseo ikinci şahıs tekil zamiri için Vos kullanımıdır. Voseo kullanan lehçelerde ya tú yerine ya da tú'nun yanında kullanılır. Voseo, İspanyolca öğrencilerine nadiren ikinci dil olarak öğretilir.[1] Bununla birlikte, son yıllarda İspanyolca konuşulan dünyada bölgesel lehçelerin geçerli bir parçası olarak daha fazla kabul görmüştür. Tekil ikinci tekil şahıs için tú kullanımı (standart kabul edilen formu) tuteo olarak bilinir.
Voseo, Amerika'nın keşfi ve fethi 15. yüzyılın sonlarında ve 16. yüzyılın başlarında gerçekleştiğinde, nezaket veya sosyal mesafe için ikinci şahıs hitaplarının baskın biçimiydi. Bundan sonra İspanya'da tú daha yaygın bir şekilde kullanılmaya başlansa da İspanyol İmparatorluğu'nun bazı bölgelerinde günümüze kadar voseo kullanmaya devam etti.
Vos, Rioplatense İspanyolcası (Arjantin ve Uruguay), Doğu Bolivya, Paraguay İspanyolcası ve Orta Amerika İspanyolcası (El Salvador, Guatemala, Honduras, Nikaragua, Kosta Rika, Chiapas'ın güney kesimleri ve bazı bölgelerinde) ikinci tekil şahıs olarak yaygın şekilde kullanılmaktadır. Meksika'da Oaxaca).
Vos geleneksel olarak Arjantin, El Salvador, Kosta Rika, Nikaragua, Paraguay ve Uruguay'da resmi yazılarda bile kullanılmıştır. Arjantin, Paraguay ve Uruguay lehçesinde (' Rioplatense İspanyolcası ' olarak bilinir) vos aynı zamanda ana akım medyada bile standart kullanım şeklidir; Arjantin'de, özellikle 20. yüzyılın son yıllarından beri, reklam panolarının ve diğer reklam araçlarının voseo kullandığını görmek çok yaygındır.[2][3]
Vos, diğer ülkelerde bölgesel olarak kullanılır. Örneğin Venezuela'daki Zulia Eyaleti'nin Maracucho İspanyolcasında (bkz. Venezuela İspanyolcası), Panama'nın Azuero yarımadasında, Kolombiya'daki çeşitli bölümlerde[4] ve Ekvador'un bazı bölgelerinde kullanılmaktadır. Peru'da voseo, bazı Andean bölgelerinde ve Cajamarca'da mevcuttur, ancak genç nesiller voseo'yu kullanmayı bırakmıştır. Ayrıca mevcut olan Ladino (konuştuğu Sefarad Yahudileri boyunca İsrail, Türkiye, Balkanlar, Fas, Latin Amerika ve Amerika Birleşik Devletleri'nde vos usted yerine kullanılır).
Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]
Aslında başlangıçta ikinci çoğul şahıs olan Vos, insanların birbirine saygı ve incelik belirtisi olarak seslenmesiyle yaygınlaştı. 18. yüzyılın sonlarına ait bir ders kitabından alınan aşağıdaki alıntı, o zamanki kullanımı açıklamaktadır:
| “ | İspanyolcada ikinci tekil ve çoğul şahısları, yakın arkadaşlık ilişkilerinde, Tanrı ile konuşurken, eşler birbirleriyle konuşurken, anne ve babanın çocuklarıyla veya hizmetçileriyle konuşumaları durumlarının dışında nadiren kullanırız.
Örnek O Dios, sois vos mi Padre verdadéro, Ey Tanrım, sen benim gerçek önderimsin; Tú eres un buen amígo, Sen iyi bir arkadaşsın. |
” |
| — A New Spanish Grammar, or the Elements of the Spanish Language[5] | ||
Tanıdık olmayan insanlara saygıyla hitap etmek için tekil olarak vuestra merced (merhametiniz başlangıçta v.m. olarak kısaltılıyordu), çoğul olarak ise vuestras mercedes kullanılıyordu. Bu kelime grupları yapısı nedeniyle gerekli üçüncü şahıs formunda çekimleniyordu. Diğer saygılı hitap biçimleri arasında vuestra excelencia (ekselansları, daha sonra ussencia) ve vuestra señoría (lordum/leydim, daha sonra ussía) gibi kullanımlar da vardı. Bugün vos ve tú zamirlerinin her ikisi de günlük yaşamda konuşma dilinde kullanılmaktadır. Bazı bölgelerde ikisi de eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. İspanyolca dili, Río de la Plata bölgesine (Buenos Aires ve Montevideo) ve Şili'ye ulaştığında kullanımı bu şekildeydi.
Zamanla vos İspanya'da resmî değerini kaybetti; ancak Arjantin, Paraguay, Bolivya (doğu), Uruguay, El Salvador, Honduras, Kosta Rika, Guatemala, Nikaragua ve Hispanik Amerika'nın bazı diğer bölgelerinde kullanılmaya devam etti. Meksika, Panama, Küba, Dominik Cumhuriyeti, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Ekvator Ginesi gibi tarihsel olarak İspanya ile daha bağlantılı ülkelerde hiç rastlanmaz veya bazı bölgelerde çok az rastlanır. Vuestra merced zaman içinde bugünkü usted şeklini aldı. (vuestra merced > usarced > usted; hâlâ Vd. veya Ud. olarak kısaltılmakta) Vosotros ise, nosotros'taki nos (biz) ve otros (diğerleri) kelimelerinin birleşmesi gibi, vos (siz) ve otros (diğerleri) kelimelerinin birleşimiyle oluştu.
19. yüzyılın başlarında vos Arjantin'de olduğu gibi Şili'de de yaygındı; ancak Şili'de eğitim sisteminde vos kullanımını azaltmaya ve kaldırmaya yönelik kampanyalar ve müfredatlar uygulanıyor. Bu kampanyalar, vos kullanımını eğitim eksikliği belirtisi olarak gören Andrés Bello tarafından başlatıldı.[6]
Kullanımı[değiştir | kaynağı değiştir]
Vos ile tú'nun kullanımı[değiştir | kaynağı değiştir]
| Yalın | Yalın dışı | Dönüşlü | |||||
| konu | Doğrudan nesne | dolaylı nesne | edat nesnesi | con ile kaynaşmış | doğrudan / dolaylı nesne | edat nesnesi | con ile kaynaşmış |
| vos | te | te | vos | con vos | te | vos | con vos |
| usted | lo / la | le | usted | con usted | se | si | Consigo |
| tú | te | te | ti | Contigo | te | ti | Contigo |
| Vosotros | os | os | Vosotros | Con vosotros | os | Vosotros | Con vosotros |
Vos ile fiil çekimi[değiştir | kaynağı değiştir]
| Fiil | Tú 2. Tekil |
Vos Genel |
Tú / Vos Şili1 |
Vos Güneydoğu Küba ve Kuzeydoğu Kolombiya1, 2 |
Vos Venezuela3 Panama4 |
Vosotros 2. Çoğul İspanya |
Vosotros 2. Çoğul Vos resmî 2. Tekil Ladino |
Ustedes 2. Çoğul Amerika Kıtası |
Anlamı |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ser | eres | sos | erís/ sois | sois | sox סוֹש /soʃ/ | son | Siz ... | ||
| comer | comes | comés | comís | coméis | comex קוֹמֵיש /koˈmeʃ/ | comen | Yiyorsunuz | ||
| poder | puedes | podés | podís | podéis | podex פּוֹדֵיש /poˈdeʃ/ | pueden | Yapabilirsiniz | ||
| hablar | hablas | hablás | habláis | favlax פֿאבֿלאש /faˈvlaʃ/ | hablan | Konuşuyorsunuz | |||
| recordar | recuerdas | recordás | recordáis | recordax רֵיקוֹרדאש /rekorˈdaʃ/ | recuerdan | Hatırlıyorsunuz | |||
| vivir | vives | vivís | vivix בִּיבִֿיש /biˈviʃ/ | viven | Yaşıyorsunuz | ||||
| venir | vienes | venís | venix בֵּינִיש /beˈniʃ/ | vienen | Geliyorsunuz | ||||
| 1 Son hecede [s] hecesinin nefes vererek okunmasından dolayı -s genellikle [h] olarak duyulur veya telaffuz edilmez. 2 Kolombiya'nın geri kalan bölümünde vos normal çekimleme kurallarına göre çekimlenir. 3 Zulia bölgesinde 4 Azuero bölgesinde | |||||||||
Şimdiki zaman[değiştir | kaynağı değiştir]
- Genel çekim: sondaki -r harfi, -s ile değişir; yazarken son hecedeki sesli harfe vurgu işareti konur.
- Şili:
- -ar ile biten mastar fiil eki -ái ile değişir.
- -er ve -ir ile biten mastar fiil ekleri -ís ile değişir. Konuşurken -íh gibi duyulur.
- Venezuela (Zulia): Modern İspanyolcadaki vosotros ile aynı çekimdedir. Sondaki -s sesi soluk vererek okumayla birlikte -áis, -éis, -ís sesleri Şili aksanındaki gibi -áih, -éih, -íh gibi duyulur.
| Mastar | Şimdiki zaman | ||
|---|---|---|---|
| Genel | Venezuela1 | Şili | |
| oír | oís | ||
| venir | venís | ||
| decir | decís | ||
| dormir | dormís | ||
| sentir | sentís | ||
| escribir | escribís | ||
| concluir | concluís | ||
| ir | vas | vais | vai |
| pensar | pensás | pensáis | pensái |
| contar | contás | contáis | contái |
| jugar | jugás | jugáis | jugái |
| errar | errás | erráis | errái |
| poder | podés | podéis | podís |
| querer | querés | queréis | querís |
| mover | movés | movéis | movís |
| saber | sabés | sabéis | sabís |
| ser | sos | sois | soi/erís |
| haber | has | habéis | habís/hai |
| 1 Zulia bölgesinde modern vosotros ile aynı | |||
Bir sürü düzensiz çekimi olan tú'nun aksine, voseo'nun düzensiz şimdiki zaman çekimleri sadece ser, ir ve haber fiilleridir; ancak present perfect yerine preterite kullanımı daha yaygın olduğu için haber kullanımına sık rastlanmaz.
Emir kipi[değiştir | kaynağı değiştir]
Vos emir kipinde de değişiklik gösterir. Bu çekim tú ve vosotros'tan farklıdır. Fiilden mastar eki olan -r atılır; ancak vurgu son hecede korunur.[7] Bu bağlamda düzensiz olan tek fiil ir fiilidir. Emir kipinde kullanılmaz, genellikle andá (andar fiilinin vos'a göre çekimi *) şeklinde kullanılır. Arjantin'in Tucumán bölgesinde ite kullanımı görülebilir. -ir ile biten çoğu düzenli fiilde, yo için geçmiş zaman çekimi, vos için emir kipiyle aynıdır. Geçmiş zamanda düzensiz olan neredeyse her fiil (‡ ile gösterilmiş) vos formunda emir kipi çekimini korur.
| Fiil | Anlamı | Tú | Vos | Vosotros (yazılı) |
|---|---|---|---|---|
| ser | olmak | sé | sé | sed |
| estar | olmak | está / estate | está / estate | estad |
| ir | gitmek | ve | id / ite *(andá / andate) | id |
| hablar | konuşmak | habla | hablá | hablad |
| callar | sessiz olmak | calla | callá | callad |
| soltar | bırakmak | suelta | soltá | soltad |
| comer | yemek | come | comé | comed |
| mover | hareket etmek | mueve | mové | moved |
| venir | gelmek | ven | vení ‡ | venid |
| poner | koymak | pon | poné | poned |
| salir | çıkmak | sal | salí | salid |
| tener | sahip olmak | ten | tené | tened |
| decir | söylemek | di | decí ‡ | decid |
| pedir | istemek/sormak | pide | pedí | pedid |
Emir kiplerinde vos çekiminde yalnızca bir tane düzensiz çekim bulunurken, tú çekiminde daha çok düzensiz çekim bulunur.
Şili'de genel vos çekimi emir kipinde kullanılmaz.
Dilek kipi[değiştir | kaynağı değiştir]
Voseo'nun kullanıldığı çoğu yerde dilek kipi de farklı çekimlenir. Río de la Plata bölgesinde tú formu daha yaygın olsa da tú ve vos çekimlerinin ikisine de rastlanabilir. Bu çeşitlilikte, bazı araştırmalar tú formu ile vos formu arasında pragmatik bir fark olduğunu göstermiştir. Vos formu kişinin inanç durumu hakkında bilgi taşıyabilir.[8][9] Örneğin, Orta Amerika'da olumsuz dilek kipi no mintás, Şili'de no mintái olurken, Río de la Plata bölgesinde no mientas veya no mintás kullanımlarına rastlanabilir.
| Orta Amerika1 Bolivya |
Río de la Plata bölgesi | Şili | Venezuela (Zulia) Panama (Azuero) |
Anlamı |
|---|---|---|---|---|
| No quiero que mintás. | No quiero que mientas. | No quiero que mintái. | No quiero que mintáis. | Yalan söylemeni istemiyorum. |
| No temás. | No temas. | No temái. | No temáis. | Korkma. |
| Que durmás bien | Que duermas bien. | Que durmái bien. | Que durmáis bien. | İyi uykular. |
| No te preocupés. | No te preocupes. | No te preocupís. | No te preocupéis. | Endişelenme. |
| 1Kolombiya'da Paisa Bölgesi gibi voseonun konuşulduğu bölgeler. | ||||
Chabacano'da voseo[değiştir | kaynağı değiştir]
Chabacano, İspanyolca temelli bir kreol dilidir. Aşağıda lehçeler karşılaştırılmıştır ve resmiyet seviyeleri yer almaktadır. Vos, tú, usted ve vosotros zamirlerinin birlikte kullanımları olabilir.
| Zamboangueño | Caviteño | Bahra | Davaoeño (Castellano Abakay) | |
|---|---|---|---|---|
| 2. tekil şahıs | vos/vo/evo/evos (yaygın/resmî değil) tú (samimi) usted (resmî) |
vo/bo(yaygın) tu (samimi) usté (resmî) |
vo/bo (yaygın/resmî değil) usté (resmî) |
usted (resmî)
vos (resmî değil) |
| 2. çoğul şahıs | kamó (yaygın) vosotros (samimi) ustedes (resmî) |
vusos busos |
buhotro bujotro ustedi tedi |
ustedes
vosotros |
| Zamboangueño | Davaoeño (Castellano Abakay) | |
|---|---|---|
| 2. tekil şahıs | de vos (yaygın) de tu (samimi) tuyo (samimi) de tuyo/di tuyo (samimi) de usted (resmî) |
de tu |
| 2. çoğul şahıs | de iño/di inyo (yaygın) de vosotros (samimi) de ustedes (resmî) |
(de) vos |
Coğrafi dağılım[değiştir | kaynağı değiştir]
Voseo'nun baskın olduğu ülkeler[değiştir | kaynağı değiştir]
Güney Amerika:
- Arjantin — zamir ve çekimler voseo ile baskın, tú yaygın değil.
- Paraguay — zamir ve çekimler voseo ile baskın, tú, Concepción dışındaki bölgelerde yaygın değil.
- Uruguay — zamir ve çekimler voseo ile baskın veya Brezilya sınırına yakın bölgeler hariç iki formun karışımı da görülebilir, zamir tú iken çekimi vos formunda olabilir.
Orta Amerika:
- Nikaragua — zamir ve çekimler voseo ile baskın, tú yaygın değil.
- Honduras — zamir ve çekimler voseo ile baskın, tú yaygın değil.
- Kosta Rika — voseo tarihsel olarak kullanılıyordu, 2000'li yıllarda özellikle genç nesil arasında yerini ustedeo ve tuteo formlarına bıraktı.[10] Vos günümüzde aile ve arkadaş çevresinde bazı bölgelerde kullanılıyor. Usted diğer bölgelerde yabancılarla konuşurken ilk olarak tercih edilir. Tuteto nadiren kullanılır, bir Kosta Rikalı'nın tuteo ile konuşması durumunda yapmacık veya efemine olarak algılanır.[11]
- El Salvador: saygı ve güven seviyesine göre ikili bir kullanım vardır: usted, vos. Usted mesafeli ve saygılı bir yaklaşım belirtirken; vos daha orta seviyeli bir yaklaşım, tanış olma durumu, samimiyet gibi durumları belirtir.[12][13] Buna rağmen bazen aileler, kendi çocuklarına usted ile hitap edebilirler.
Voseo'nun yaygın olduğu; ama baskın olmadığı ülkeler[değiştir | kaynağı değiştir]
Güney Amerika:
- Bolivya: Doğu Bolivya'da ova bölgelerinde voseo yaygınken, Batı Bolivya'daki dağlık bölgelerde özellikle fiil çekimlerinde güçlü bir voseo kullanımı olsa da tuteo daha baskın.
- Şili: konuşmada voseo, merkezden kuzeye ve güneye doğru yaygınken, zamir olarak samimi durumlarda veya birisini rahatsız etmek için kullanılır. Şili'de voseo yalnızca resmî olmayan durumlarda kullanılır, diğer durumlarda tú veya usted zamirleri kullanılır.
Orta Amerika:
- Guatemala — voseo konuşmada yaygın, daha çok toplumda konuşuluyor. Tú zamiri ile reklamcılık ve pazarlama alanlarında hâlâ karşılaşılabiliyor. Kırsal kesimde vos ile birlikte kullanılıyor.
Voseo'nun bazı bölgelerde görüldüğü ülkeler[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu ülkelerde voseo bazı belirli bölgelerde kullanılır.
- Kolombiya, departmanlar:
- Küba doğu bölgeleri
- Ekvador bazı dağlık bölgeler, merkez ve Esmeraldas
- Panama Kosta Rika sınırında batı bölgesi boyunca
- Venezuela kuzeybatı bölgesinde (başlıca Zulia)
- Filipinler Mindanao ve Luzon bölgelerinde
- Meksika Chiapas bölgesi kırsal kesiminde yaygındır,[14] Yucatán, Tabasco ve Quintana Roo bölgelerinde kullanımı azalıyor. Genellikle kaydı olmayan yerli halk tarafından kullanılıyor.
- Peru kuzey ve güney uçlarında bazı bölgelerde kullanılıyor.
Voseo'nun görülmediği ülkeler[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu ülkelerde voseo formu kaybolmuş ve artık kullanılmıyor.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Advanced Spanish. Bruquetas Publishing. 2015. s. 146. ISBN 9780578104355.
- ^ Borrini (24 Şubat 1998). "Publicidad & Marketing. ¿Por qué usan el tuteo los avisos?". La Nación. 19 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ "El voseo rioplatense en la clase de español" (PDF). Instituto Cervantes Belo Horizonte. ss. 11-12. 14 Aralık 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ degruyter.com 5 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Ana María Díaz Collazos, Desarrollo sociolingüístico del voseo en Colombia.
- ^ Raymundo Del Pueyo A New Spanish Grammar, or the Elements of the Spanish Language (London: F. Wingrave, 1792) 159; The book is online at Google Books at: https://books.google.com/books?id=NekRAAAAIAAJ&printsec=toc&source=gbs_summary_r&cad=0#PPP9,M1
- ^ Luizete Guimarães Barros. 1990. Lengua y nación en la Gramática de Bello 29 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Anuario brasileño de estudios hispánicos.
- ^ (İspanyolca) Lapesa Melgar, Rafael. 1970. "Las formas verbales de segunda persona y los orígenes del voseo 21 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", in: Carlos H. Magis (ed.), Actas del III Congreso de la Asociación Internacional de Hispanistas (México, D.F., 26-31 Aug 1968). México: Colegio de México, 519-531.
- ^ Johnson, Mary (2016). "Epistemicity in voseo and tuteo negative commands in Argentinian Spanish". Journal of Pragmatics. 97: 37-54. doi:10.1016/j.pragma.2016.02.003.
- ^ Moyna, María Irene; Rivera-Mills, Susana (2016). Forms of Address in Spanish across the Americas. John Benjamins. ss. 127-148. ISBN 9789027258090.
- ^ Maria Irene Moyna, Susana Rivera-Mills (2016). Forms of Address in the Spanish of the Americas. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. ss. 243-263. ISBN 978-90-272-6700-9.
- ^ Solano Rojas, Yamileth (1995). "Las formas pronominales: Vos - tu - usted en Costa Rica, análisis de una muestra". Revista Pensamiento Actual. 1 (1): 42-57.
- ^ Martha D. Ortiz. "El voseo en El Salvador". Scholarworks.sjsu.edu. 23 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ John M. Lipski. "El español que se habla en El Salvador y su importancia para la dialectología hispanoamericana" (PDF) (İspanyolca). The Pennsylvania State University. 30 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Aralık 2021.
- ^ Davis, Jack Emory (1971). "The Spanish of Mexico: An Annotated Bibliography for 1940-69". Hispania. 54: 624-656. doi:10.2307/337708. ISSN 0018-2133. 15 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2021.